Ki Lika Mañi ze Lukela ku Cinca?

Ronald W. Reagan, prezidenti wa bu 40 wa naha ya America mwa manzwi a hae a pili a naa bulezi kwa sicaba hamulaho wa ku ketiwa, naa ize: “Muso wa naha ha u koni ku felisa butata bwa luna; muso ki wona o tahisa butata.”

KU ZWA ka nako ya naa bulezi manzwi ao Ronald Reagan, ki kale ku fita lilimo ze mashumi a malaalu. Ka nako yeo, naha ya America ne i talimani ni butata bo butuna, ili butata bwa naa bulezi Reagan kuli: “Ku totobela hahulu kwa sifumu.” Naa talusize kuli: ‘Sifumu sa naha ya luna si totobezi hahulu ku fita nako ifi kamba ifi ya kwamulaho, mi muinelo wo u tanda nako ye telele hahulu. Ka lilimo ze ñata sifumu sa luna si zwezipili ku totobela, lu itusisize mikwa ya ku cimbula mayemo a sifumu sa luna ka swalelele kuli lu pile hande, kono ka ku eza cwalo lu itabulezi ni ku tahiseza bana ba luna ba ba sa taha kwapili butata bo butuna bwa sifumu. Haiba muinelo wo u zwelapili, lu kabe lu talimani ni butata bo butuna mwa mupilelo wa batu, mwa lizo za batu, mwa litaba za bupolitiki, ni mwa sifumu sa naha.’

Nihaike kuli Reagan naa lemuhile kuli lika ne li ka mbonjana kwapili, naa si ka felelwa ki sepo. Naa ize: ‘Butata bwa sifumu bo lu ipumani ku bona bu lu tezi mwahalaa lilimo ze ñata. Ha bu na ku fela mwa mazazi a sikai, mwa lisunda, kamba mwa likweli, kono bu ka be bu felile.’

Kacenu muinelo u cwañi? Piho ya mwa 2009 ya kopano ye ñwi (U.S. Department of Housing and Urban Development) ne i bonisize kuli: “Batu ba bañata ne ba ka kona ku cimbula kwa mayemo a bupilo bwa bona, kono lika ze cwale ka mikwakwa ye sinyehile, ku tokwa malaiti ni mezi, ku taela kwa mandu, ni lipatela za kale, za ba palelwisa. Mane katengo ka kañwi ka Kopano ya ba Macaba [UN-HABITAT] ka akaleza kuli mwa lilimo ze 30 ze taha, palo ye tunanyana ya batu ha ba na ku ba ni sepo ni ye kana ya ku kona ku cimbula kwa mayemo a bupilo bwa bona; ha ba na ku ba ni limbuzi ni mezi a kenile, ba ka pila mwa miinelo ye bata hahulu kamba ye cisa hahulu, kamukwaocwalo, ku ka ba ni matuku a yambukela ni lincwa.”

Butata bo bu Mwa Lifasi

Ku si na taba ni kuli mu pila kai, mu nyakisise lipuzo ze latelela:

 ● Kana se mu ikutwa kuli ha mu sa na butata bwa masheleñi sina mo ne ku inezi lilimo ze lishumi ze felile?

● Kana mu nahana kuli mina ni lubasi lwa mina se mu fumana likalafo ze nde ni ze swanela?

● Kana mu bona kuli libaka ze lu pila ku zona se li kenile mi se li bonahala hande ku fita mo ne li inezi kwamulaho?

● Ha mu nahana ka za kwapili, kana mu nga kuli mwa lilimo ze 10, 20, kamba ze 30, lika mwa lifasi li ka ba hande hahulu ku fita mo li inezi cwale?

Tumelelano

Lipuso ze ñata li ezize litumelelano mwahalaa babusi ni batu, ibe ze ñozwi kamba za ka mulomo, mi litumelelano zeo li tungunyuna litukelo ze ba swanela ku ba ni zona babusi ni ze ba swanela ku ba ni zona batu ba ba mwatasaa lipuso zeo. Ka mutala, hañata bayahi ba naha ba libelelwa ku latelela milao ya naha, ku lifa mitelo, ni ku tusa ku sileleza lilalanda za bona. Mi babusi  bona, hañata ba sepisanga kuli ba ka bona teñi kuli batu ba fumana likalafo ze nde, ba fiwa litukelo ze likanelela, ni masheleñi a mañata.

Lipuso za batu li ezize cwañi mwa likalulo ze taalu zeo? Ha mu nyakisise litaba ze fa makepe a malaalu a latelela.

Likalafo ze Nde

Ze ba libelela batu: Likalafo ze cipile ni milyani ye minde.

Taba ya niti:

● Piho ya ba World Bank ye ne talima fa limbuzi ni makete ne i talusize kuli: “Ka zazi ni zazi banana ba ba eza 6,000 ba shwanga kabakala matuku a tiswa ki ku tokwa limbuzi ze swanela, ku tokwa makete, ni ku itusiswa kwa mezi a silafezi. Butuku bwa musululo bu bulaya mwana a li muñwi mwa lisekondi ze 20.”

● Mwa 2008 ba katengo ka mwa lifasi kamukana ka ka talima za buikangulo bwa batu [World Health Organization (WHO)] ne ba ezize patisiso ye tuna ya za mo li felwa likalafo “mwa linaha ze fumile ni ze shebile.” Patisiso yeo ne i bonisize kuli, ‘likalafo ze fiwa mwa linaha ze fumile li shutanela kwahule ni ze fiwa mwa linaha ze shebile’ ni kuli likalafo zeo ‘ha li fiwi ka mo ba tokwela batu, ha li tusi batu kaufela ka ku likanelela, li tula hahulu, mi ha li tusi hande.’

Hamulaho wa lilimo ze peli, ba katengo kao (WHO) ba lemuha kuli, “lipuso mwa lifasi li palelwa ku lifela likalafo. Bayahi ba linaha zeo ha ba nze ba zwelapili ku supala, batu ha ba nze ba kula matuku a tanda nako ye telele, ni ha ku nze ku ba ni mialafelo ye tula hahulu, likalafo li zwelapili ku tula hahulu.”

● Mwa litaba za likalafo ku zuhile muinelo o si ka libelelwa o lubeta: Taba yeo ki ya kuli, milyani ye nee alafa hande hahulu kwamulaho ha i sa sebeza. Mwa ma 1940 ne ku fumanwi milyani ye bulaya maikolokuwawa, ye ne kona ku alafa matuku a naa bulaya batu ba bañata-ñata mwa lilimo za kwamulaho, a cwale ka mbingwa ni TB. Kono cwale ka ku ya ka piho ye bizwa World Health Day 2011 ya katengo ka ka ñwi (WHO), ‘se ku na ni matuku a manca a mañata a zwelapili ku ekezeha, ili a sa utwi likalafo. Milyani ye ngiwa ku ba ya butokwa ye miñata ha i sa kona ku alafa matuku a cwalo. Matuku a sa utwi likalafo se li a mañata hahulu ku fita milyani ye kona ku alafa matuku ao.’

 Ki lika mañi ze lukela ku cinca: Lu tokwa ku bona bupolofita bwa Bibele ha bu ka talelezwa bo bu li: “Ha ku na mutu . . . ya ka ipulela kuli: Na kula.’”—Isaya 33:24.

Ku Atulelwa Hande ni ku ba ni Litukelo ze Swana

Ze ba libelela batu: Ku sa ketululwa kwa batu ba mishobo ye minyinyani, ku sa nyandisa basali; ku likanelela mwahalaa bafumi ni babotana.

Taba ya niti:

● Piho ya katengo ka ka ñwi (Leadership Conference on Civil Rights Education Fund) ne i bulezi kuli: ‘Mwa naha ya America, batu, miyaho ya bulapeli, ni likopano za mwa lilalanda li lwaniswa hahulu kabakala saluluti sa mushobo, bulapeli, kamba kabakala kuli ki baana kamba ki basali, kamba kabakala naha ko ba simuluha, mi twaniso yeo i zwelapili ku ba butata bo butuna.’

● Piho ye ñwi ya Kopano ya ba Macaba (Progress of the World’s Women: In Pursuit of Justice) i bulela kuli: “Basali ba bañata mwa lifasi ba zwelapili ku ketululwa, ku lwaniswa ni ku ngiwa kuli ha ba na litukelo ze swana ni za baana, ibe mwa mandu a bona, kwa mibeleko ni mwa sicaba.” Ka mutala, mwa naha ya Afghanistan, basali ba bañata ha ba fumanangi likalafo ka nako ye ba puluha. Mwa naha ya Yemen, ha ku na mulao o hanisa ku lwanisa basali kwa mandu. Mwa naha ya Democratic Republic of the Congo, ka avareji, basali ba ba fitelela 1,000 ba swaliwa likalala ka zazi ni zazi.

● Mwa October 2011, Ban Ki-moon yena mueteleli wa Kopano ya ba Macaba naa bulezi kuli: “Lika mwa lifasi la luna ha li ezwi ka ku likanelela. Mwa lifasi ku na ni lico ze ñata, kono batu ba bañata-ñata ba lapa. Batu ba sikai ba atezwi ki lika, kono batu ba bañata ba pila mwa bunjebwe. Ku ezizwe zwelopili ye tuna ku za likalafo, kono ka zazi ni zazi basali ba timela ka nako ya ku puluha . . . Ku itusiswa masheleñi a mañata hahulu kwa ku leka lilwaniso za ku bulaya batu mwa sibaka sa ku ba sileleza.”

Ki lika mañi ze lukela ku cinca: Lu tokwa ku bona batu ba mishobo ye minyinyani ni basali ha ba piliswa hande ni ku yundiswa kwa batu ba “ba amuha ba ba shebile litukelo za bona.”—Isaya 10:1, 2.

Ku ba ni Masheleñi

Ze ba libelela batu: Batu kaufela ha ba ba ni misebezi; batu kaufela ha ba ba ni masheleñi.

 Taba ya niti:

● Kopano ye ñwi (Worldwatch Institute) i biha kuli: “Ku na ni batu ba bañata ba ba kona ku beleka misebezi kuli ba cimbule kwa sifumu sa linaha za lifasi, kono mwendi ha ku na misebezi ye kona ku ba kwana kaufelaa bona. Bakeñisa ku totobela kwa sifumu sa linaha za lifasi ko ku bile teñi, katengo ka ka tuna ka ka talima za misebezi mwa lifasi [the International Labor Organization (ILO)] ka akaleza kuli mwa silimo sa 2010 palo ya batu ba ne ba si na misebezi ne i fitile fa 205 milioni.”

● Mutai o muñwi wa makande (BBC news) ne u bihile kuli: “Katengo ka ka tuna ka ka talima za misebezi mwa lifasi [the International Labour Organization (ILO)] ne ka lemusize kuli sifumu sa lifasi si ka totobela hahulu kuli mane batu ba bañata ba ka zwa misebezi, ili nto ye ka kona ku tahisa misunga mwahalaa batu. Zwelopili ye sweli ku kokomba i bonisa kuli ki licika feela la misebezi ye tokwahala ye ka kona ku ba teñi. . . . Katengo ka ka swana kao hape ne ka ezize patisiso ye ama mo ba ikutwela batu ka za ku tokwa misebezi ni ka za taba ya kuli batu ba bañwi ha ba ikatazi ku lika ku tatulula butata bwa za sifumu bo bu li teñi. Katengo kao ne ka talusize kuli mwa linaha ze ñata ku ka suhana kwa ba ni misunga, sihulu linaha ze mwa swalisano ya linaha za kwa Europe (EU) ni linaha za Maarabe.”

● Buka ye ñwi ye ne hatisizwe mwa 2009 (The Narcissism Epidemic) i talusa kuli, mwa America, ‘buñata bwa batu ba na ni likoloti ze fitelela madola a kwa America a 11,000, ili masheleñi a minahana halaalu likoloti za mwa silimo sa 1990.’ Muñoli wa buka yeo u talusa kuli, buñata bwa batu ba ikenyanga mwa likoloti, ka mulelo wa ku bata feela ku iponahalisa kuli ki bafumi. Buka yeo ili: “Batu ba kwa America ba nga kuli batu ba ba na ni limota ze tula ni litino za simbombo ki bafumi. Kono ki hande ku nga kuli batu ba ba cwalo mwendi ba ikenyize mwa likoloti.”

Ki lika mañi ze lukela ku cinca: Batu kaufela ba swanela ku ba ni mibeleko, mi ba swanela ku itusisa hande masheleñi. Bibele i talusa hande kuli, ‘mwa mukunda wa masheleñi mutu wa silelezwa’ kono hape i lemusa kuli, “lilato la masheleñi ki mubisi wa ze maswe za mufuta kaufela.”—Muekelesia 7:12; 1 Timotea 6:10.

Ku likana ni litaba ze bulezwi fa makepe 20 ku isa 24, ku kona ku bonahala inge kuli ha lu koni ku sepa kuli lika za kona ku ba hande kwapili. Nihakulicwalo, ku na ni sepo ya kuli lika li ka ba hande. Lifasi la luna li ka cinca ku ba sibaka se sinde, kono lipuso za batu ha ki zona ze ka tahisa cinceho yeo.

[Mbokisi/Grafu se si fa likepe 21]

Banana ba bulelanga kuli ki lika mañi ze ne ba ka cinca mwa lifasi? Ka ku ya ka sibaka se siñwi sa fa Intaneti (Web site 4children.org), patisiso ye nee ezizwe mwa Britain ya ku buza banana ba ba bato eza 2,000 ba lilimo ze mwahalaa 4 ni 14 ne i bonisize kuli banana bao ne ba ka eza lika ze latelela:

[Grafu]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

100%

KU FELISA LUKUPWE

KU FELISA BUBOTANA KU FELISA

LINDWA

75%

KU TAHISA KULI BATU KAUFELA

KU TUHELISA ZE TAHISA KULI BA EZWE KA KU LIKANELELA

LIFASI LI ZWELEPILI KU CISA HAHULU

50%

25%

0%

[Mbokisi/Grafu se si fa likepe 21]

Patisiso ye ne ezizwe ki kopano ye ñwi (Bertelsmann Foundation) ka silimo sa 2009 mwa Germany ne i patuluzi lika ze ne ba ikalezwi hahulu banana ba ba bato eza 500 ba lilimo ze mwahalaa 14 ni 18.

Banana bao ne ba nahana kuli butata bo bu cwale ka likezo ze tahisa luwewe ni ku ekezeha kwa batu ne si za butokwa hahulu ku fita lika ze bulezwi fahalimu. Mane ne ba nga kuli butata bwa ku totobela kwa sifumu sa linaha hasi bo butuna hahulu. Ba kopano yeo ba nga kuli, banana bao ne ba ikutwa cwalo bakeñisa kuli ha ba si ka kopana kale ni butata bo mwa bupilo bwa bona.

[Grafu]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

100%

75%

BUBOTANA

KU CISA HAHULU KWA

KU TOKWA LICO NI MEZI LIFASI NI KU SINYIWA

A KU NWA KWA LIKA

50% MATUKU A YAMBUKELA MWA

LIFASI KAMUKANA

25%

0%