1. Ki musipili mañi wanaaswanela kuzamaya Jonasi, mi naaikutwile cwañi ka za sibaka sanaaya kusona?

JONASI naatokwa kunahanisisa za musipili wahae. Naakazamaya musipili oeza likilomita zefitelela 800 ka mahutu, ili one ukamungela ibato ba kweli kamba mane kufitelela. Naatokwa kuketa mwahalaa linzila zepuma ni linzila zesina hahulu likozi kono ili zetelele, kihona akafita mwa misindi ni mwa linzila zeñwi zenefita mwahalaa malundu. Mwendi naanani kupotoloha Lihalaupa la Siria lelituna, kusila linuka zecwale ka Eufrati, ni kubata malobalo mwahalaa bazwahule ba mwa litolopo ni minzi ya mwa Siria, Mesopotamia, ni Asirya. Jonasi naaikalezwi hanaanze asutelela muleneñi wa Ninive.

2. Jehova naalutile cwañi Jonasi kuli aamuhele musebezi wanaafilwe?

² Jonasi naaziba kuli naasakoni kumata musebezi wanaafilwe. Naalikile kueza cwalo kwamulaho. Sina moluitutezi mwa kauhanyo yefelile, Jehova ka pilu-telele naalutile Jonasi tuto ka kutahisa moya omutuna mwa liwate ni kumupunyusa ka makazo ka kuitusisa tapi yetuna. Hamulaho wa mazazi amalaalu, tapi yatazeza Jonasi fa likamba inze asapila, ili kezahalo yenekomokisize Jonasi ni kutahisa kuli autwe Mulimu.—Jona., likauha. 1, 2.

3. Ki kalemeno mañi kanaabonisize Jehova ku Jonasi, mi ki puzo mañi yezuha?

³ Jehova hanaalaezi Jonasi lwabubeli kuli aye kwa Ninive, mupolofita yo naautwile Mulimu mi aya kwanaalumilwe. (Mubale Jonasi 3:1-3.) Kono hamulaho  wa kukalimelwa ki Jehova, kana Jonasi naacincize mubonelo wahae ka kutala? Ka mutala, Jehova naamushemubile ka kumupunyusa mwa liwate, ka kusamufa koto kabakala kusautwa kwahae, ni ka kumufa kolo yeñwi ya kuli ayo eza musebezi wo. Hamulaho wa lika zeo kaufela, kana Jonasi naaitutile kubonisa sishemo ku babañwi? Hañata batu babasika petahala kubabelanga taata kubonisa sishemo. Haluboneñi zelukona kuituta ku Jonasi.

4, 5. Ki kabakalañi Jehova hanaabulezi kuli Ninive ki ‘muleneñi omutuna,’ mi taba yeo ilulutañi ka zahae?

⁴ Jonasi naasika utwisisa libaka Jehova hanaanga muleneñi wa Ninive kuli ki wabutokwa. Bibele ili: ‘Cwale Ninive neli munzi omutuna hahulu.’ (Jona. 3:3) Ka kuya ka buka ya Jonasi, Jehova naabulezi halaalu ka za ‘munzi omutuna wa Ninive.’ (Jona. 1:2; 3:2; 4:11) Ki kabakalañi muleneñi wo hane uli omutuna, kamba obutokwa ku Jehova?

⁵ Muleneñi wa Ninive neli wakale, neli omuñwi wa mileneñi  yapili yeneyahilwe ki Nimrodi hamulaho wa Muunda. Neli muleneñi omutuna, mwendi ili one ukopanyeleza mileneñi yemiñwi isikai, mi mutu naatokwa kuzamaya mazazi amalaalu kuzwa kwa makalelo kuyo fita kwa mafelelezo aona. (Gen. 10:11; Jona. 3:3) Muleneñi wa Ninive neunani litempele zetuna, mamota atiile, ni miyaho yemiñwi yeminde. Kono lika zeo kaufela haki zona zenetahisize kuli ube wabutokwa ku Jehova Mulimu. Sabutokwa hahulu ku yena neli batu. Mwa Ninive nekupila batu babañata kufita bane bapila mwa mileneñi yemiñwi. Jehova naaiyakatwa batu ba mwateñi niha nebali babamaswe. Jehova ulata mutu ni mutu mi ubata kuli yomuñwi ni yomuñwi abake ni kuituta kueza sesilukile.

6. (a) Ki kabakalañi Jonasi mwendi hanaasabisizwe ki munzi wa Ninive? (Mubone ni litaluso za kwatasi.) (b) Luitutañi ka za Jonasi hanaezize musebezi wahae wa kukutaza?

⁶ Jonasi hakena mwa Ninive, mwendi naasabile hahulu kakuli mwa muleneñi wo nekunani batu babañata bane bafitelela 120,000. * Naazamaile lizazi mutumbi mwa munzi wo kufitela afumana sibaka fone kunani batu babañata ili fa naakona kuyema ni kushaela lushango lwahae. Naakakona kuambola cwañi ni batu bao? Kana naaitutile puo ya Maasirya? Kamba kana Jehova naamutusize ka makazo kuli akone kubulela puo yeo? Haluzibi. Mwendi Jonasi naashaezi lushango lwahae mwa puo yahae ya Siheberu mi mutu yomuñwi naatolokela batu ba mwa Ninive. Ibe kuli ki cwalo kamba kutokwa, lushango lwahae neli lolubunolo mi mwendi batu nebasike balutabela. Naaize: ‘Kusanani mazazi a mashumi amane, mi Ninive ukafeliswa!’ (Jona. 3:4) Naabulezi ka kutokwa sabo ni ka kukuta-kutela. Ka kueza cwalo, abonisa kuli naanani bundume ni tumelo yetiile, ili tulemeno tobatokwa hahulu Bakreste kacenu.

7, 8. (a) Batu ba mwa Ninive nebaezizeñi habautwa lushango lwa Jonasi? (b) Mulena wa Ninive naaezizeñi amano utwa manzwi a Jonasi?

⁷ Batu ba mwa Ninive nebateelelize kwa lushango lwa Jonasi. Mwendi Jonasi naanahana kuli nebaka halifa ni kumulwanisa. Kono kwaezahala nto yanaasika libelela. Batu bateeleza ni  kumamela zanaabulela! Manzwi ahae ahasana kapili sina mulilo wa lubya. Hasamulahonyana, muleneñi kaufela wakala kuambola za bupolofita bwa Jonasi bwa sinyeho. (Mubale Jonasi 3:5.) Batu kaufela ba mwa muleneñi babaka. Baitima lico. Kusika fita nako yetelele, mulena autwa kuli batu nebakalile kubaka.

⁸ Mulena ni yena abaka hasautwile lushango lwa Jonasi. Kabakala kusaba Mulimu, mulena ananuha fa lubona lwahae, atubula liapalo zahae za silena, aapala lisila la saka, ‘mi aina mwa mulola.’ Mulena ni ‘mandunaa hae’ balaela kuli batu kaufela baitime lico. Mulena alaela kuli batu kaufela baapale masila a masaka, kubeya cwalo ni limunanu zabona. * Mulena aitumelela kuli batu bahae nebanani mulatu kabakala bumaswe ni mifilifili yabona. Ka kubonisa sepo ya kuli Mulimu wa niti naaka bashemuba, mulena ali: ‘Mwendi Mulimu ukaitetulula kwa buhali bwahae, kuli lusike lwafela kushwa.’—Jona. 3:6-9.

9. Bahanyezi bakakanya taba ifi ka za batu ba mwa Ninive, kono luziba cwañi kuli zebabulela haki niti?

⁹ Bahanyezi babañwi habakolwi kuli batu ba mwa Ninive nebabakile kapili-pili cwalo. Nihakulicwalo, bo caziba ba litaba za Bibele babulela kuli muhato ocwalo neukonahala kabakala mihupulo ya mabibo ni mikwa ya batu ba mwa linako za kwakale-kale bane bacinca-cinca. Hape lwaziba kuli bahanyezi bao hababuleli niti, kakuli Jesu Kreste naakile abulela za kubaka kwa batu ba mwa Ninive. (Mubale Mateu 12:41.) Jesu naaziba zanaabulela, kakuli naaiponela batu ba mwa Ninive hababaka inze ali kwa lihalimu. (Joa. 8:57, 58) Niti kikuli, haluswaneli kunahana kuli batu babañwi habakoni kubaka kabakala kuli lubaanga kuli basabisa luli. Jehova ki yena feela yaziba ze mwa lipilu za batu.

10, 11. (a) Jehova naaezize cwañi batu ba mwa Ninive hane babakile? (b) Ki kabakalañi halukona kukolwa kuli katulo ya Jehova neisika fosahala?

¹⁰ Jehova naaezize cwañi batu ba mwa Ninive hane babakile? Jonasi naañozi kuli: ‘Mulimu habona kubaka kwabona, mobatuhelezi mizamao yabona yemaswe, Mulimu ni yena atuhela koto  yetaata yanaabulezi kuli uka banata ka yona; mi hasika ieza.’—Jona. 3:10.

¹¹ Kana fo kutalusa kuli katulo ya Jehova yanaalelile kutisa fahalimu a Ninive neifosahalile? Batili. Bibele italusa kuli katulo ya Jehova ilukile. (Mubale Deuteronoma 32:4.) Buhali bwa Jehova kwa batu ba mwa Ninive nebufelile. Naalemuhile kuli batu bao nebabakile mi naaboni kuli nekusina tuso ya kubayundisa sina mwanaalelezi sapili. Jehova cwale aatula kuli uka bashemuba.

12, 13. (a) Jehova ubonisa cwañi kuli unani kutwisiso, bunolo, ni sishemo? (b) Ki kabakalañi bupolofita bwa Jonasi hane busi bwa buhata?

¹² Ka kushutana ni moliboniseza lituto za bulapeli bwa buhata, Jehova haki Mulimu yanani pilu-taata, yasina silikani, kamba yabuhali. Kono Jehova ki Mulimu yanani kutwisiso, yabunolo, ni yasishemo. Jehova halela kufa batu babamaswe koto, pili uitusisanga batanga bahae fa lifasi kuli balemuse batu bao, kakuli utabela kubona batu babamaswe hababaka ni kucinca linzila zabona, sina mone baezelize batu ba mwa Ninive. (Ezek. 33:11) Jehova naabulelezi mupolofita wahae Jeremia kuli: ‘Nako yenibulela fahalimu a mubuso, kamba sicaba kuli nika sikumula, nisiwiseze fafasi, ni kusisinya, mi sicaba senibulezi satuhela bumaswe bwasona, ni na nikatuhela bumaswe bone nihupuzi kusiezeza.’—Jer. 18:7, 8.

¹³ Kana bupolofita bwa Jonasi neli bwa buhata? Batili; kakuli nebulemusize batu zeneka ezahala hane basike babaka. Batu ba mwa Ninive nebalemusizwe cwalo kabakala linzila zabona zemaswe, kono nebacincize linzila zabona. Batu bao hane bakakutela kueza lika zemaswe, Mulimu naakatisa katulo fahalimwaa bona sina mwanaalelezi sapili. Mi ki sona sene siezahalile luli hamulaho wa nako.—Zef. 2:13-15.

14. Jonasi naaikutwile cwañi Jehova hanaashemubile batu ba mwa Ninive?

¹⁴ Jonasi naaikutwile cwañi sinyeho hane isika taha ka nako yanaalibelela? Bibele ili: ‘Kono taba yeo yaswabisa Jonasi hahulu, anyema mokumaswe.’ (Jona. 4:1) Jonasi mane naalapezi tapelo yeneutwahala inge kuli naasikulula Mulimu! Jonasi naabulezi kuli kambe naaitulezi feela kwa naha ya habo yena. Naabulezi kuli kuzwa kwa makalelo, naaziba kuli Jehova naasike asinya Ninive, mi mane naaize ki lona libaka hanaamatezi kwa Tareshishi halumiwa sapili. Kihona aikupela kushwa, abulela kuli sesinde ku yena ki kushwa kufita kupila.—Mubale Jonasi 4:2, 3.

15. (a) Ki lika mañi mwendi zenetahisize kuli Jonasi azwafe ni kunyema? (b) Jehova naaezize cwañi mupolofita wahae yanaazwafile?

¹⁵ Ki kabakalañi Jonasi hanaaikutwile cwalo? Halukoni kuziba  zanaanahana Jonasi, kono seluziba kikuli naabulelezi batu kaufela ba mwa Ninive kuli muleneñi wo neuka sinyiwa. Batu bao balumela zanaabulezi. Kono cwale muleneñi neusika sinyiwa. Kana naasaba kuli batu nebaka munenauna kamba kumunga kuli ki mupolofita wa buhata? Ibe kuli ki cwalo kamba kutokwa, Jonasi naasikatabela batu hane babakile ni Jehova hanaa bashemubile. Kono naafilikani hahulu, ni kuinyaza, ni kubilaela kuli libizo lahae nelisinyehile. Nihakulicwalo, Mulimu yasishemo wa Jonasi naasabona bunde ku mupolofita wahae yo yanaazwafile. Jehova naasika fa Jonasi koto kabakala kumushwaula, kono naamubuzize ka musa puzo yanaatokwa kunahanisisa, ali: ‘Kikuli ueza hande haunyemile?’ (Jona. 4:4) Kana Jonasi naalabile puzo yeo? Bibele haibuleli sesiñwi.

16. Mihupulo ya batu babañwi ikona cwañi kusalumelelana ni muhupulo wa Mulimu, mi ki tuto mañi yelukona kuituta kwa mutala wa Jonasi?

¹⁶ Kubunolo kunyaza Jonasi, kono luswanela kuhupula kuli fokuñwi mihupulo ya batu babasika petahala hailumelelanangi ni ya Mulimu. Batu babañwi bakona kubulela kuli Jehova naaswanela kutibela kozi yeñwi kamba kusinya babamaswe kapili-pili kamba mane nihaiba kufelisa lifasi lelimaswe le. Mutala wa Jonasi uluhupulisa kuli mihupulo yaluna haisa lumelelani ni muhupulo wa Jehova Mulimu, kamita ki luna babatokwa kucinca mihupulo yaluna, isiñi yena, batili.

17, 18. (a) Jonasi naaezizeñi hanaazwile mwa Ninive? (b) Limakazo za Jehova za kumelisa ni kuomisa libonobono neliamile cwañi Jonasi?

¹⁷ Mupolofita yanaazwafile yo azwa mwa Ninive mi aliba kwa upa, isiñi kwa naha yahabo, kono kwa malundu anaali bukaufi. Aicahela kwateñi kabuma mi aina mwateñi ni kulibelela kuli abone sesikatahela Ninive. Mwendi naasanani sepo ya kuli muleneñi wo ukasinyiwa. Jehova naakaluta cwañi mutangaa hae yo yanaanani toho-taata kuli abe ni sishemo?

¹⁸ Ka nako ya busihu, Jehova amelisa libonobono. Jonasi hazuha, abona libonobono lelihulile leo, lelinani matali amatuna anani muluti omunde kufita muluti wa kabuma kanaaicahezi. Naatabile hahulu. ‘Jonasi atabela libonobono hahulu,’ mi mwendi naanahana kuli kumela kwalona ka makazo neli sisupo sa kuli Mulimu naamufuyaula ni kumushemuba. Kono Jehova naabata kueza nto yeñwi kwandaa kumusileleza kwa lizazi ni kukuyula buhali bwahae. Jehova naabata kuluta Jonasi tuto yabutokwa. Kabakaleo, Mulimu aeza limakazo zeñwi. Aluma sibuku kuli sipunye libonobono leo ni kuliomisa. Kihona ‘atahisa moya wa kwa upa,  ocisa’ kufitela Jonasi ‘aletuka’ bakeñisa kucisa kwa lizazi. Kihaa zwafa maswe hape, mi aikupela lifu.—Jona. 4:6-8.

19, 20. Jehova naaikambotile cwañi ni Jonasi ka za libonobono?

¹⁹ Jehova hape abuza Jonasi haiba naaswanela kunyema bakeñisa libonobono lene liomile. Kufita kubaka, Jonasi aikemela, ali: ‘Ee, nieza hande haninyemile, nihaiba kuisa kwa lifu.’ Yeo cwale neli nako yende ya kuli Jehova alute Jonasi tuto yabutokwa.—Jona. 4:9.

²⁰ Mulimu aikambota ni Jonasi, amubulelela kuli naautwa bumaswe bakeñisa kuoma kwa libonobono lene limelile mwa busihu bulibuñwi, ili lanaasika cala kamba kulibabalela kuli lihule. Mi Mulimu afeza ka kubulela kuli: ‘Mi uli, Na, nisike nashemuba munzi omutuna wa Ninive, mokupila batu babafita 60,000 [“babafitelela 120,000,” NW] babasika ziba kale kuketa lizoho labulyo ku lanzohoto; hape mokunani likomu zeñata?’—Jona. 4:10, 11. *

21. (a) Jehova naalutile Jonasi ka kuitusisa swanisezo mañi? (b) Likande la Jonasi likona kulutusa cwañi kutatuba mubonelo waluna wa lika?

 ²¹ Kana mwautwisisa sanaatalusa luli Jehova ka kuitusisa swanisezo yeo? Jonasi naasika babalela libonobono lani nihaiba hanyinyani. Kono Jehova neli yena Simbule sa bupilo bwa batu bani ba mwa Ninive mi naabapilisa, sina mwapiliseza libupiwa kaufela mwa lifasi. Cwale Jonasi naakona cwañi kunahana kuli libonobono lililiñwi ki labutokwa hahulu kufita bupilo bwa batu ba 120,000, kusabalwi limunanu zabona? Kana kikuli Jonasi naakalile kunahana feela zahae? Mane naautwezi butuku libonobono leo kakuli nelitusize feela yena anosi. Kana kunyema kwahae bakeñisa kusasinyiwa kwa Ninive nekusika tahiswa ki buitati bwahae—bwa kuli asike asinyeha libizo, kubonahale kuli zanaabulezi neli za niti? Likande la Jonasi lakona kulutusa kutatuba mubonelo waluna wa lika. Ki mañi ku luna yasabonisangi buitati? Lwaitumela luli kuli Jehova ululuta ka pilu-telele kuli lusike lwaba ni buitati, luutwele babañwi butuku, mi lubonise sishemo, sina yena!

22. (a) Kubonahala kuli Jonasi naatusizwe cwañi ki litaelo zende zanaa mufile Jehova za kuli abonise sishemo? (b) Ki tuto mañi yeluswanela kuituta kaufelaa luna?

²² Kana Jonasi naaitutile sesiñwi ku zeneezahezi ku yena? Buka ya Jonasi ifela ka puzo ya Jehova yenesika alabiwa. Bahanyezi babañwi bakona kubulela kuli Jonasi naasika alaba puzo yeo. Kono niti kikuli Jonasi naalabile puzo yeo. Kalabo yahae i mwa buka yanaañozi. Kunani bupaki bobubonisa kuli Jonasi ki yena yanaañozi buka yebizwa ka libizo lahae. Mueze inge kuli mubona mupolofita yo ufitile mwa naha yahabo, mi uñola likande leo. Lukona kubona muuna yasupezi, yabutali, yaikokobeza hahulu ni kufita hanze anyunga toho yahae ka nako yañola za mafosisa ahae, bukwenuheli bwahae, ni muñañatoho wahae wa kuhana kubonisa sishemo. Kaniti, Jonasi naaitutile tuto yabutokwa kwa litaelo zende za Jehova. Naaitutile kuba ni sishemo. Kana ni luna lukaeza cwalo?—Mubale Mateu 5:7.