Libizo la Mulimu, leliyemelwa ki litaku zeene za Siheberu (יהוה), lifumaneha ibato ba ha 7,000 mwa Mañolo A Siheberu. Mwa Bibele ye, litaku zeene zeo, zezibahala sina Tetragrammaton, litolokilwe sina “Jehova.” Libizo leo ki lona libizo lelifumaneha ka buñata mwa Bibele. Nihaike kuli bañoli ba Bibele babañata baitusisize manzwi amañwi atalusa Mulimu, a cwale ka “Yamaata Kaufela,” “Yapahami ka Kufitisisa,” ni “Mulena,” litaku za Siheberu zeo ki zona zebaitusisize kutalusa libizo la Mulimu.

Jehova Mulimu ki yena luli yanaalaezi bañoli ba Bibele kuli baitusise libizo lahae. Ka mutala, naasusumelize mupolofita Joele kuñola kuli: “Mutu kaufela yabiza fa libizo la Jehova ukapiliswa.” (Joele 2:32) Mi Mulimu naatahisize kuli yomuñwi wa bañoli ba lisamu añole kuli: “Haike batu bazibe kuli wena, wa libizo la Jehova, ki wena unosi Yapahami ka Kufitisisa fahalimwaa lifasi kaufela.” (Samu 83:18) Mane libizo la Mulimu lifumaneha ibato ba ha 700 mwa buka feela ya Lisamu—ili buka mo kuñozwi litoko zene balukela kuopela ni kuloka batu ba Mulimu. Kono ki kabakalañi libizo la Mulimu halisiyo mwa Libibele zeñata? Ki kabakalañi mwa Bibele ye hakuitusisizwe libizo la “Jehova”? Mi libizo la Mulimu, lona la Jehova litalusañi?

Ki kabakalañi libizo la Mulimu halisiyo mwa Libibele zeñata? Kunani mabaka amañata. Babañwi baikutwa kuli Mulimu ya Yamaata ka Kufitisisa hatokwi libizo leliipitezi leli muzibahaza. Babañwi mwendi nebanani mihupulo ya sizo sa Majuda ya kusaitusisa libizo leo, mwendi ka kusaba kuli nebaka linyinyafaza. Babañwi bona balumela kuli haubona hakuna yaziba hande moliswanela kubizezwa libizo la Mulimu, ki hande kuitusisa feela manzwi amañwi amutalusa, acwale ka “Mulena” kamba “Mulimu.” Kono litaba zeo haliutwahali kabakala mabaka alatelela:

• Bababulela kuli Mulimu Yamaata Kaufela hatokwi libizo leliipitezi, bahana bupaki bobubonisa kuli mwa miputo ya kwa makalelo ya Linzwi la Mulimu, kukopanyeleza cwalo ni yemiñwi  yeneli teñi pili Kreste asika taha kale, kunani libizo la Mulimu. Sina mose lulemuhezi, Mulimu ki yena yanaalaezi kuli libizo lahae liñolwe mwa Linzwi lahae ibato ba ha 7,000. Kaniti luli, ubata kuli luzibe libizo lahae ni kuitusisa lona.

• Batoloki babazwisa libizo la Mulimu mwa Libibele zebatoloka kabakala kukuteka sizo sa Majuda bapalelwa kulemuha taba yeñwi ya butokwa. Nihaike kuli bañoli babañwi ba Majuda nebasa lati kubiza libizo leo, nebasika lizwisa mwa Libibele zabona. Mwa miputo ya kwaikale yenefumanwi kwa Qumran, bukaufi ni Liwate Lelishwile, libizo la Mulimu lafumaneha mwa litimana zeñata. Batoloki babañwi ba Bibele babonisa kuli libizo la Mulimu nelifumaneha mwa litaba za kwa makalelo ka kuyolisa libizo leo ka linzwi la “MULENA” leliñozwi ka litaku zetuna. Kono puzo kikuli, Ki kabakalañi batoloki bao habayolisize kamba kuzwisa libizo la Mulimu mwa Bibele haiba baziba kuli lifumaneha hañata-ñata mwa Mañolo a mwa Bibele? Ki mañi yebanahana kuli ubafile maata a kueza cinceho yeo? Ki bona feela babakona kuikalabela.

• Babañwi babulela kuli libizo la Mulimu haliswaneli kuitusiswa kabakala kuli hakuzibahali moliswanela kubizezwa, niteñi baitusisa libizo la Jesu. Kono balutiwa ba Jesu ba mwa linako za baapositola nebabizanga libizo leo ka kushutana ni moba libizeza Bakreste babañata kacenu. Kubonahala kuli Bakreste ba Majuda nebabizanga libizo la Jesu kuli Ye·shuʹa‛. Mi nebabizanga libizo la “Kreste” kuli ki Ma·shiʹach, kamba “Mesia.” Bakreste ba Magerike neba mubiza I·e·sousʹ Khri·stosʹ, mi Bakreste bane babulela Silatini neba mubiza Ieʹsus Chriʹstus. Ka kususumezwa ki moya okenile, libizo lahae lelitolokilwe ka Sigerike neliñozwi mwa Bibele, ili kubonisa kuli Bakreste ba mwa linako za baapositola nebalatelelanga mubizezo oswanela wa libizo leo oneuzibahala mwa puo yabona. Ka mukwa oswana, ba Katengo ka Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca baikutwa kuli kwaswanela kuitusisa libizo la “Jehova,” nihaike kuli mubizezo wa libizo leo hauswani luli ni mone baka libizeza Maheberu ba kwaikale.

Ki kabakalañi mwa Bibele ye hakuitusisizwe libizo la “Jehova”? Mwa Sikuwa, litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu zebizwa Tetragrammaton (יהוה) liyemelwa ki litaku zetuna za YHWH. Kulikana ni mone kuñolelwanga manzwi amañwi kaufela a Siheberu sa kwa makalelo, litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu nelisina litaku za bana. Siheberu hane siitusiswanga kwamulaho, babali nebabeyanga litaku za bana zeswanela mwahalaa litaku zetuna.

Ibato ba lilimo ze 1,000 kuzwa foafelezwa Mañolo A Siheberu, licaziba  za Majuda bakala kuitusisa mubizezo omuñwi wa manzwi, kamba lisupo, zenebonisa litaku za bana zenetokwa kuitusiswa hakubalwa Siheberu. Kono ka nako yeo, Majuda babañata nebanani litumelo za kuli nekusa swaneli kubulela libizo la Mulimu ka kutumusa, ka mukwa ocwalo, baitusisa manzwi amañwi. Ka mukwa ocwalo, kubonahala kuli hane bakopisize litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu, nebakopanyize litaku za bana za manzwi amañwi ao kwa litaku zetuna zeyemela libizo la Mulimu. Ka mukwa ocwalo, miputo mokufumaneha lisupo za moliswanela kubizezwa litaku za bana zeo hai lutusi kuziba mone libizezwanga libizo leo mwa Siheberu. Babañwi baikutwa kuli libizo leo nelibizwanga kuli “Yahweh,” mi babañwi bona babulela kuli libizo leo nelibizwanga ka mubizezo usili. Mwa Muputo wa Kwa Liwate Lelishwile mokufumaneha kalulo yeñwi ya Livitike mwa puo ya Sigerike, libizo la Mulimu litolokilwe sina Iao. Kwandaa muñolelo wo, bañoli ba Magerike ba kwa makalelo ni bona babulela kuli mwendi libizo leo nelibizwanga Iae, I·a·beʹ, kamba I·a·ou·eʹ. Nihakulicwalo, hakuswaneli kuungiwa kuli mubizezo omuñwi wa libizo leo ki ona oswanela kufita mibizezo yemiñwi. Haluzibi batanga ba Mulimu ba kwaikale mone babizezanga libizo le ka Siheberu. (Genese 13:4; Exoda 3:15) Seluziba feela ki kuli Mulimu naaitusisize libizo lahae ka kukuta-kutela hanaaambolanga ni batu bahae, kuli neba mubizisanga libizo leo, ni kuli nebaitusisanga lona mwa makande abona ni babañwi.—Exoda 6:2; 1 Malena 8:23; Samu 99:9.

Kono cwale ki kabakalañi mwa Bibele ye hakuitusisizwe libizo la “Jehova”? Kakuli mubizezo ocwalo wa libizo la Mulimu ukalile kale kuitusiswa mwa puo ya Silozi.

Libizo la Mulimu nelitolokilwe lwapili mwa Bibele ya Sikuwa ka silimo sa 1530, ili mwa Bibele yenetolokilwe ki William Tyndale mwa toloko yahae ya Libuka za Bibele Zapili Zeketalizoho. Naañozi libizo leo sina “Iehouah.” Hamulaho wa nako, puo ya Sikuwa yacinca, mi libizo la Mulimu  lapeletelwa kulikana ni mokupeletelwa manzwi a Sikuwa cwale. Ka mutala, ka 1613, Henry Ainsworth naaitusisize libizo la “Iehovah” mwa toloko yahae kaufela ya buka ya Lisamu. Mi ka 1639, buka yeo hane ilukisizwe sinca ni kuhatiswa hamoho ni Libuka za Bibele Zapili Zeketalizoho, kwaitusiswa libizo la “Jehovah.” Ka 1901, batoloki ba Bibele ya American Standard Version nebaitusisize libizo la “Jehovah” fone kufumaneha libizo la Mulimu mwa litaba za Siheberu.

Caziba yakutekeha yabizwa Joseph Bryant Rotherham, hanaatalusa libaka hanaaitusisize libizo la “Jehovah” isiñi la “Yahweh” mwa buka yahae yebizwa Studies in the Psalms, yenehatisizwe ka 1911, naabulezi kuli naabata kuitusisa “libizo lelizibahala hahulu (ili lebalumela batu babañata) kwa batu bababalanga Bibele.” Ka 1930, caziba yabizwa A. F. Kirkpatrick naabulezi taba yeswana kutalusa libaka libizo la “Jehova” haliitusiswa. Naabulezi kuli: “Batu babaziba hahulu milao ya lipuo kacenu babulela kuli libizo leo liswanela kubaliwa sina Yahveh kamba Yahaveh; kono libizo la JEHOVAH libonahala kuli liitusiswa hahulu mwa puo ya Sikuwa, mi taba ya butokwa luli haki ya molibizezwa libizo leo, kono ki kuziba kuli ki Libizo Luli, isiñi feela linzwi lelitalusa mutu, inge cwalo la ‘Mulena.’”

Libizo la Jehova litalusañi? Mwa Siheberu, libizo la Jehova lisimuluha fa linzwi lelitalusa “kubateñi,” mi licaziba babañata baikutwa kuli libizo leo lilumelelana ni taluso ya linzwi la Siheberu lelitalusa kutahisa sika. Ka libaka leo, ba Katengo ka Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca bautwisisa kuli libizo la Mulimu litalusa kuli “Utahisa Kubateñi.” Licaziba banani mibonelo yeshutana-shutana fa taba ye, ka mukwa ocwalo, halukoni kubulela kuli taluso yeo ki yona feela yeswanela. Kono taluso yeo ilumelelana hande ni musebezi wapeta Jehova ka kuba yena Mubupi wa lika kaufela ni Yataleleza mulelo wahae. Naatahisize ze mwa pupo kaufela ni batu kuli babeteñi, mi uzwelapili kutahisa kuli tato ni mulelo wahae litalelezwe.

Ka mukwa ocwalo, taluso ya libizo la Jehova haki yebulezwi feela kwa liñolo la Exoda 3:14, lelibulela kuli: “Nikaba Senika Keta Kuba Sona” kamba, “Nikaba Senika ba Sona Kaufela.” Manzwi ao hatalusi libizo la Mulimu ka kutala. Kono atalusa kalulo yeñwi yemuzibahaza, ili kubonisa kuli ukona kuba sesitokwahala mwa muinelo ufi kamba ufi kuli ataleleze mulelo wahae. Ka mukwa ocwalo, nihaike kuli yeo ki yeñwi ya litaluso za libizo la Mulimu, libizo leo linani litaluso zeñwi zeñata. Hape litalusa zatahisa Mulimu kuli liezahale mwa pupo yahae ni zaeza kuli ataleleze mulelo wahae.