LIKAMA: Atako bakomaki yango na biloko oyo ebebaka mpe bato batɛmɛlaki yango, Biblia ezali tii lelo. Kasi, babongoli mpe bato mosusu oyo basalaki bakopi balukaki kobakisa makambo mosusu na nsango ya Biblia. Bazalaki kolinga mateya ya Biblia elanda oyo ya bango na esika mateya na bango elanda oyo ya Biblia. Tótalela bandakisa oyo:

• Esika ya losambo: Na katikati ya siɛklɛ ya minei mpe ya mibale liboso ya ntango na biso, bato oyo bakomaki Pantatɛkɛ ya Basamaria babakisaki na nsuka ya Kobima 20:17 maloba “na Aargaareezem. Mpe kuna osengeli kotonga etumbelo.” Basamaria balingaki ete Makomami endimisa likanisi na bango ya kotonga tempelo na “Aargaareezem,” to Ngomba Gerizime.

• Liteya ya bosato: Ntango basilisaki kokoma Biblia, ekokisaki naino mbula 300 te mokomi moko oyo andimaka liteya ya bosato abakisaki na 1 Yoane 5:7 maloba “na likoló, Tata, Liloba mpe Elimo santu: bango misato bazali moto moko.” Maloba yango ezalaki te na makomi ya ebandeli. Bruce Metzger, moto ya mayele na makambo ya Biblia alobi: “Kobanda siɛklɛ ya motoba maloba wana ekómaki komonana mingi na bamaniskri ya Latin ya kala mpe na Vulgate ya Latin.”

• Nkombo ya Nzambe: Babongoli mingi ya Biblia balongolaki nkombo ya Nzambe na Makomami mpo Bayuda bazalaki kobanga kotánga nkombo ya Nzambe. Mpe na esika na yango batyaki batitre lokola “Nzambe” to “Nkolo,” batitre oyo Biblia esalelaka kaka te mpo na Mozalisi kasi mpe mpo na bato, biloko ya losambo ya lokuta ata mpe mpo na Zabolo.​—Yoane 10:34, 35; 1 Bakorinti 8:5, 6; 2 Bakorinti 4:4. *

NDENGE OYO BIBLIA EBATELAMAKI: Ya liboso, atako bato mosusu basalaki bakopi ya Biblia likolólikoló to bazalaki na bokosi, kasi basusu bayebaki mpenza mosala yango mpe balandelaki makambo  malamumalamu. Na katikati ya siɛklɛ ya motoba mpe ya zomi ya ntango na biso, Bamasorete basalaki kopi ya Makomami ya Ebre mpe babimisaki makomi ya Bamasorete ndenge ebengamaka lelo. Balobaka ete batángaki maloba mpe balɛtrɛ mpo libunga ekɔta te. Esika bamoni ete libunga ezali na makomi oyo bazali kosala kopi na yango, bazalaki kotya nɔti mopanzi. Bamasorete baboyaki kobakisa to kolongola makambo mosusu na makomi ya Biblia. Profesɛrɛ moko na nkombo Moshe Goshen-Gottstein akomaki boye: “Mpo na bango kobakisa to kolongola na nko makambo na Biblia ezalaki mabe mpenza.”

Ya mibale, bamaniskri mingi lelo esalisaka bato ya mayele na makambo ya Biblia bámona mabunga. Na ndakisa, basiɛklɛ mingi bakonzi ya mangomba bateyaki ete Babiblia na bango ya Latin ezali na makomi ya ebandeli ya Biblia. Kasi, na 1 Yoane 5:7, bakɔtisaki maloba ya libunga oyo tolobeli na ebandeli ya lisolo oyo. Libunga yango ekɔtaki mpe na King James Version, Biblia ya Lingelesi oyo eyebani mingi! Kasi, ntango bamaniskri mosusu emonanaki, emonisaki nini? Bruce Metzger akomaki boye: “Maloba wana [ya 1 Yoane 5:7] ezali te na bamaniskri nyonso ya mabongoli ya kala (Syriaque, Copte, Armenien, Ethiopien, Arabe, Slavon), longola kaka ya Latin.” Yango esalaki ete ntango babimisaki lisusu Biblia King James Version mpe Babiblia mosusu, balongolaki maloba wana ya libunga.

Bamaniskri ya kala emonisi mpe ete nsango ya Biblia ebongwanaki te? Ntango bamonaki Barulo ya Mbu Ekufá na 1947, esalisaki bato ya mayele bákokanisa makomami ya Ebre ya Bamasorete mpe makomi oyo ezalaki na barulo yango ya Biblia oyo ekomamaki mbula koleka 1 000 liboso. Moko ya bato oyo babimisaki zulunalo oyo elobelaki barulo ya Mbu ekufá alobaki ete rulo moko mpamba “endimisi mpenza ete Bayuda oyo basalaki bakopi ya makomi ya Biblia na boumeli ya mbula koleka 1 000 basalaki yango na bosembo mpe malamu mpenza.”

Bibliotɛkɛ ya Chester Beatty na Dublin, na Irlande, ezali na liboke ya bapapirisi oyo emonisi mokanda mokomoko ya Makomami ya Grɛki ya bokristo, ezali mpe na bamaniskri ya siɛklɛ ya mibale ya ntango na biso; mbula soki 100 nsima ya kokomama ya Biblia. Buku moko (The Anchor Bible Dictionary) elobi boye: “Atako bapapirisi yango epesi bansango mingi ya sika oyo etali makambo mikemike ya makomi yango, kasi emonisi mpe ete makomi ya Biblia ebongwanaki te.”

NA NSUKA: Na esika ebebisa makomi ya Biblia, ebele ya bamaniskri wana mpe mbula oyo yango esali ebongisi nde Biblia. Sir Frederic Kenyon, akomaki boye mpo na Makomami ya Grɛki ya Bokristo: “Ezali na buku mosusu te ya kala oyo ezali na ebele ya makambo ya kala oyo emonisi ete makomi na yango ebongwanaki te mpe moto moko te ya mayele oyo azali sembo akowangana ete Biblia oyo tozali na yango lelo ezali ndenge ezalaki na ebandeli.” William Henry Green alobaki boye mpo na Makomami ya Ebre: “Tokoki koloba mpenza ete ezali na buku mosusu te ya kala oyo nsango na yango ebatelamaki malamumalamu lokola Biblia.”