OYO BATO MOSUSU BALOBAKA. Bomoi ebimá kaka boye na eloko moko oyo ezangá bomoi.

NTINA OYO EYANO YANGO ESEPELISAKA BATO MOSUSU TE. Bato ya siansi bayebi makambo mingi etali chimie mpe ndenge oyo biloko mikemike na kati ya baselile (molécule) ezalaka koleka ndenge bayebaki liboso, ata bongo, bayebaka mpenza te kolimbola soki bomoi ezali nini. Mwa selile ya mpamba ekokani ata moke te na eloko oyo ezangá bomoi.

Bato ya siansi bakoki kaka kopesa mwa makanisi na ndenge oyo mabele ezalaki bamiliare ya bambula liboso. Bazalaka na makanisi ndenge moko te na oyo etali epai bomoi ebandá; na ndakisa, bayebaka te soki ebandaki na kati mpenza ya volcan to na nse mpenza ya mbu. Bakanisaka mpe ete eloko oyo esanganaki mpo na kobimisa bomoi liboso esalemaká esika moko boye na molɔ́ngɔ́ mpe na nsima ekanganaki na mabanga moko oyo engɛngaka, oyo eutaki na likoló mpe ekweaki awa na mabele. Kasi yango epesi eyano te na motuna etali ndenge bomoi ebandá; etindi nde bato bákanisa lisusu mingi.

Bato ya siansi balobaka ete ekoki kozala na bamolekile oyo ekómaki ba-gènes ndenge toyebi yango lelo oyo. Esengelaki ete bamolekile yango ebima yango moko na biloko oyo ezangá bomoi mpe ekóma ebele kaka yango moko. Kasi, siansi emonisi ata likambo moko te oyo endimisi ete bamolekile ya ndenge wana ezalaki, mpe bato ya siansi balongá te kosala bamolekile ya ndenge wana na laboratware.

Bikelamu ya bomoi ekeseni mpenza na biloko mosusu nyonso na ndenge na yango ya kobomba mpe kosalela bansango oyo ezwaka. Baselile ezwaka, etángaka mpe ememaka makambo oyo ezalaka na kati ya ba-gènes na yango. Bato mosusu ya siansi balobaka ete ba-gènes ezali lokola programɛ ya ordinatɛrɛ mpe selile ezali lokola ordinatɛrɛ. Kasi, bato ya evolisyo bakokaka kolimbola te epai bansango oyo ezalaka na kati ya ba-gènes eutaka.

Mpo selile esala malamu ezalaka na mposa ya baproteini. Molekile ya proteini ezalaka na ebele ya biloko mikemike oyo babengi acides aminés oyo ekangamakangamá mpe esalá shɛni. Lisusu, esɛngaka ete baproteini yango ezala ya kogumbama mpe makasi mpo esala mosala malamu. Bato mosusu ya siansi bamoni ete ekoki kosalema te ete baproteini yango ebima kaka yango moko boye. Paul Davies, moto moko ya fizike, akomi boye: “Lokola esɛngaka ebele ya baproteini ya ndenge na ndenge mpo selile esala mosala na yango malamu, ebongi te kokanisa ete ebimá kaka yango moko boye.”

NA MOKUSE. Nsima ya kosala bolukiluki na siansi ya ndenge na ndenge na boumeli ya ebele ya bambula, emonani ete bomoi eutá kaka na bomoi mosusu oyo ezalaki liboso.

 OYO BATO MOSUSU BALOBAKA. Mbongwana ya mbalakaka mpe komesana na esika oyo yango ezalaki nde esalaki ete ekelamu ya liboso ya bomoi ebimisa mokemoke bikelamu mosusu ya ndenge na ndenge ya bomoi, ata mpe bato.

NTINA OYO EYANO YANGO ESEPELISAKA BATO MOSUSU TE. Baselile mosusu ezalaka mindɔndɔ koleka baninga na yango. Buku moko elobi ete ndenge oyo selile oyo ezangi mindɔndɔ ebimisaka oyo ya mindɔndɔ koleka, “mbala mingi balobaka ete ezali libombami monene ya mibale ya liteya ya evolisyo nsima ya oyo elobelaka ndenge bomoi ebandá.”

Bato ya siansi bamonaki na kati ya selile mokomoko molekile oyo ezali lokola masini moko ya mindɔndɔ oyo esalemi na baproteini oyo esalaka elongo mpo na kokokisa misala ndenge na ndenge. Na ndakisa, ememelaka baselile bilei, esalaka ete bilei yango epesa baselile makasi, ebongisaka biteni mosusu ya selile oyo ebebi mpe elekisaka bansango na selile mobimba. Mbongwana ya mbalakaka mpe komesana na esika ekoki mpenza kosala ete makambo wana nyonso ya kokamwa esangana mpe esala mosala wana? Bato mingi bamonaka ete ezali mpasi kondima likambo ya ndenge wana.

Banyama ná bato bautaka na mwa liki. Na kati ya liki yango, baselile ebakisamaka mpe nsukansuka emibongisaka mpo na mosala moko boye; ebongwanaka na balolenge ekeseni mpe esalaka mosala ndenge na ndenge mpo na kosala biteni ekeseni ya nzoto ya moto to ya nyama. Liteya ya evolisyo ekoki te kolimbola ndenge oyo selile mokomoko “eyebaka” eteni nini ya nzoto oyo yango ekosala mpe soki ekokende na eteni nini ya nzoto.

Bato ya siansi bamoni sikoyo ete mpo lolenge moko ya nyama ebimisa lolenge mosusu ya nyama ekosɛnga ete bambongwana esalema na kati mpenza ya molekile ya selile. Lokola bato ya siansi bakokaka te komonisa ndenge evolisyo ekoki kobimisa ata selile ya “mpamba,” ekoki kosalema ete mbongwana ya mbalakaka mpe komesana na esika ebimisa banyama ndenge na ndenge oyo ezali na mabele? Mpo na ndenge oyo banyama ezalaka, Michael Behe, profesɛrɛ moko ya biologie alobi ete atako bolukiluki “emonisi makambo ndenge na ndenge ya kokamwa, bazali kaka kokoka komonisa te ndenge oyo makambo wana nyonso ya kokamwa ekokaki kobima kaka yango moko.”

Bato bazalaka na likoki ya kokanisa mpe ya komiyeba mpe bazalaka na bizaleli lokola kokaba, komipimela mpe bayebaka kokesenisa mabe ná malamu. Mbongwana ya mbalakaka mpe komesana na esika ekoki te kolimbola ntina oyo kaka bato nde bazalaka na bizaleli wana.

NA MOKUSE. Atako bato mingi batingamaka kaka ete ezali na makambo oyo endimisi bango ete bomoi eutá na evolisyo, bato mosusu basepelaka kaka te na biyano oyo evolisyo epesaka na oyo etali ndenge bomoi ebandá mpe ndenge oyo bikelamu mosusu ebimá.