KIA lekwa olenda kayila kwa muntu una vo mfumu? Kuna ntama, e lekwa yankaka ya nsunga mfunu kikilu yakala, yatezaneswanga ye wolo. E lekwa yayi yavewanga se lukau kwa atinu. * E kiaki i kuma afimpi a ntetembwa bakayila lekwa yole ya nsunga kwa “ntinu a Ayuda.”​—Matai 2:1, 2, 11.

Nkand’a Nzambi uvovanga vo vava ntinu ankento a Seba kakingula Solomo, wavana kwa “ntinu nkama yo makumole ma talanta za wolo, ulolo wayingi wa ma-yansunga yo matadi mantalu: Ke vakala ma-yansunga ko ifwananini ina kavan’o ntinu ankento a Seba kwa Solomo.” * (2 Tusansu 9:9) Atinu akaka mpe batwikila Solomo má yansunga muna songa zola kwau muna yandi.​—2 Tusansu 9:23, 24.

Ekuma má yansunga yakadila mfunu ye ntalu kuna nza nkulu? E kuma kadi yasadilwanga muna kudikusa, muna nsambila ye muna luziku lwa mafwa. (Tala babu “ Una Má Yansunga Yasadilwanga Kuna Nza Nkulu.”) Wantu batoma yo vavanga ye kwandá yatukanga.

Kuna nza nkulu, e nti miankaka miavaikisanga mafuta mansunga kuna Ndimb’a Yodani miamenenanga. Mafuta mankaka mu nsi zankaka matukanga. Nkand’a Nzambi uyikanga mafuta ma mpila mu mpila. Vakala ye mafuta ma nasisi, alowe, bálsamo, kanele, ndumbu ye mô. Katula e yayi, vakala mpe ye má yasadilwanga muna tomesa madia nze nkuwakuwa-andombe, hortelã, mana-nsusu.

Akweyi yatukanga e lekwa yayi? E alowe, kasia ye kanele kuna nsi ziyikilwanga unu vo China, Índia ye Sri Lanka yatukanga. E mô ye ndumbu mu nti miamenanga muna makanga kuna sude ya Arábia ye Somália, Afrika yatukanga. E nardu yatukanga ku Himalaia, Índia.

Wantu ku Arábia baviokelanga muna nata má yansunga kuna Isaele. Nkanda umosi Livro das Especiarias em inglês uvovanga vo muna mvu 2.000 mia nsuka V.T.K, Arábia yakituka se “zandu dia wantu bazingilanga kuna Este ye Oeste.” E mbanza za nkulu, nzo za nkulu ye lekwa yankaka yasoloka kuna Negev kuna sude ya Isaele isonganga e nzila ina minkiti baviokelanga. Afidi a kimvuka kia Unesco Patrimonio Mundial da Unesco bevovanga mpe vo “e lekwa yayi i ziku kisonganga e nluta mia inkita . . . yatukanga kuna sude ya Arábia yo  natwa kuna Mediterrâneo.”

Akiti a lekwa yansunga bakangalanga tezo kia 1.800 za kilometa muna lwaka kuna Arábia. (Yobi 6:19) Nkand’a Nzambi uvovelanga buka kia akiti kia Aneyisemaele banata lekwa yansunga nze “ndumbu, bami ye mô,” ana batuka kuna Ngiladi yo kwenda kuna Engipito. (Etuku 37:25) Wan’a Yakobo bateka Yosefe wa nleke au se ngamba kwa minkiti miami.

Akiti a Arábia mvu miayingi bavita ntu muna kinkita kiaki. Yau kaka batwasanga má yansunga nze kasia ye kanele yatukanga kuna Ásia. Muna kakidila wantu kuna nsi za Mputu balembi vanga kinkita ye awana batekanga lekwa ya nsunga, esi Arábia basayanesa luvunu lwa sia vo e lekwa yansunga mpasi yakala muna yo baka. Nkanda umosi Livro das Especiarias uvovanga vo e nto ya má yansunga “nanga yakituka se mbumba ya kinkita.”

Nkia luvunu basayanesa minkiti mia Arábia? Heródoto wa nzingudi a lusansu wa musi Kingerekia muna tandu kia 5 V.T.K wayika nsangu za luvunu za sia vo nuni zanene zakala kuna zunga kiaki zatunganga mazala (manziala) ma kanele vana ntandu a matadi manene, diampasi diakala muna manta matadi mama. Heródoto wasoneka vo muna baka e kanele zazi, minkiti basianga tini yanene ya mbizi vana sina dia matadi. Vava e nuni banatanga e mbizi zazi vana mazala mau, mazala mama mabwanga mu kuma kia zitu dia mbizi. Muna mpila yayi, akiti batotanga e kanele yayi yo kwenda yo teka. Luvunu lwalu lwatoma sayana. O nkanda Livro das Especiarias uvovanganga vo “e kiaki i kuma bamatisinanga e ntalu ya kanele.”

Kuna kwalanda, e mbumba ya esi Arábia yasengomoka, muna kuma kiaki kinkita kiau kiabwa. Muna tandu kiantete vitila tandu kieto, e mbanza Alexandria kuna Engipito yakituka se zandu dia tekela má yansunga. Wantu bayantika nata nzaza zau yo sauka oceano Índico tuka kuna Roma yo kwenda kuna Índia. Muna kuma kiaki, e má yansunga yawokela, e ntalu mpe yakuluka.

O unu, e má yansunga ka ilendi tezaneswa ye wolo ko, ke ivewanga mpe diaka ko nze lukau kwa atinu. Kansi, wantu ayingi besadilanga lekwa yayi muna perfume, nlongo yo wokesa ntomo a madia. O unu, e lekwa yayi itomene zayakana nze una yazayakanena kuna nz’ankulu.