‘Muna Miongo i Nutimina Nsongo’
Buka kimosi ki’asatuludi a lekwa yankulu basatululanga muna mvwila ye muna nduka mia makanga ma Yuda. Muna salu kiau, basolola nduka wakala vana yenga. Nga basolola lekwa yamfunu yankulu nze Nkanda mia Mbu Afwa muna nduka wauna? Elo, basolola lusalu lwantalu yo yikila lo vo Nahal Mishmar.
O LUSALU lwalu lwasololwa mu ngonde a Malusu ya mvu a 1961, lwazingwa lwakala va basa kia matutu. Muna lusalu lwalu tezo kia 400 za lekwa yakala mo, yayingi muna lekwa yayi mu nsongo (cobre) yavangilwa. Muna lusalu lwalu mwakala ye kolowa za mpila mu mpila, mvwala, salanganu, ngenda za mpila mu mpila ye lekwa yakaka mpe. E lekwa ina basolola mfunu ina kwa atangi a Nkand’a Nzambi, kadi ngwizani ina ye sono kia Etuku 4:22 kivovelanga Tubali-kaini wa “ngangul’a zengelwa yawonso ya nsongo yo tadi.”
Yuvu yayingi iyuvulwanga mu kuma ki’etuku dia lusalu lwalu lwasololwa. O lusalu lwalu lwasololwa lusonganga vo wantu muna nz’ankulu nsongo batimanga yo zezesa matadi mantalu.
FULU YAKALA YE NSONGO MUNA NSI A NSILU
Vava Aneyisaele bafinama kota muna Nsi a Nsilu, Mose wabavovesa vo: ‘Muna miongo [mia nsi] i nutimina nsongo.’ (Nsiku 8:7-9) Asatuludi basolola fulu yatimunwanga matadi mantalu kuna nsi a Isaele ye Yodani nze Timna, Feinan ye Khirbat en-Nahas. E fulu yayi nkia diambu diamfunu isengomonanga?
E zunga kia Feinan ye Timna kiazala ye mawulu, i muna wantu bakenzelanga nsongo mu kolo kia mvu 2.000. O unu, wantu bekingulanga e zunga yayina bemonanga e ziku kia diambu diadi. Atimi awaya basadila sadilwa ya sengwa muna tima yo solola nsongo. Vava nsongo zamananga, atimi bakwamanananga kobesa mawulu mama yo kitula mo se nduka. O nkand’a Yobi mpe uyikanga salu kiaki kia timuna matadi mantalu. (Yobi 28:2-11) E salu kiaki kiampasi kiakala. Tuka muna tandu kia tatu yamuna tandu kia tanu kia tandu kieto, ayadi a Roma batumbanga yimpumbulu ye akaka bakala muna pelezo ya zunga kia Feinan muna kubavana salu kia tima nsongo.
Kuna Khirbat en-Nahas kuna ye mafuku ma nsadila za nsongo mesonganga ziku vo matadi ma ntalu matimwangwa muna zunga kiakina. Akwa ngangu bekwikilanga vo matadi ma ntalu masadilwangwa kuna Khirbat en-Nahas, ku zunga kia Feinan ye Timna matukanga. Muna kela e nsongo muna matadi mantalu, wantu awaya balunganga fûlu dia tiya yo sia matadi mama vana fûlu, basadilanga masini ma veminina tiya ye matutu ma sengwa muna vaikisa nsongo yakelwanga. Nkumbu miayingi wantu bazezesanga tezo kia yilo 5 ya matadi mantalu muna kela kilo 1 kia nsongo muna vanga salanganu yayingi.
UNA NSONGO ZASADILWANGA MUNA ISAELE YANKULU
Kuna Mongo a Sinai Yave wa Nzambi wakanikina Aneyisaele vo basadila matadi ma ntalu muna tunga e saba, i bosi vava batunga tempelo kuna Yerusaleme. (Luvaiku kapu kia 27) Nanga Aneyisaele balongoka salu kia zezesa matadi ma ntalu vitila benda kuna Engipito yovo vava bakala kuna. Kadi vava bavaika kuna Engipito, nkangu a Isaele bavanga teke kia mwan’a ngombe. Bavanga mpe salanganu ya nsongo yasadilwanga muna saba nze malonga, yinzu, kangwa, pa ye nsoma.—Luvaiku 32:4.
I bosi, vava bakala muna makanga nanga kuna zunga kia Punone (o unu kiyikilwanga vo Feinan) kiazala ye nsongo, Aneyisaele bayidima mu kuma kia mana ye maza. Yave wabatumba mu fila nioka zabatatika, muna kuma kiaki wantu ayingi bafwa. Vava Aneyisaele baviluka o ntima, Mose wadodokela Yave kabaloloka, i bosi Yave wamvovesa vo kavanga niok’a nsongo yo manika yo muna nti. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: ‘Ovo muntu otatikilu kwa nioka, ovo otadidi niok’ansongo, kefwa ko.’—Ntalu 21:4-10; 33:43.
NSONGO ZA NTINU SOLOMO
Ndambu zayingi za tempelo kuna Yerusaleme mu nsongo zatungilwa
Solomo wa ntinu wasadila nsongo zayingi muna vanga e salanganu ya tempelo kuna Yerusaleme. Zayingi muna nsongo zazi Davidi watambula zo kwa esi Suria vava bamfutanga mpaku yo sisa zo kwa mwan’andi Solomo. (1 Tusansu 18:6-8) O “kalung’ezunzwa,” i sia vo longa dianene diasadilwanga kwa anganga muna kuyisukula, diakotanga 66.000 ma litro za maza ye diakala ye 30.000 ma yilo. (1 Ntinu 7:23-26, 44-46) Mwakala mpe ye malunzi mole mampwena ma nsongo matungwa vana mwelo a tempelo. Malunzi mama makala ye yinkoso (côvado) kumi ye nana muna lá (8 m), yinkoso kumi ye zole ya nsinga (diâmetro) (1.7 m), ntu miole mia nsongo miasiwa vana ntandu za malunzi mia yinkoso tanu muna konso lunzi (2.2 m) ye vinda mia tezo kia 7.5 cm. (1 Ntinu 7:15, 16; 2 Tusansu 4:17). Diasivi mu yindula e nsongo zayingi zasadilwa muna vanga lekwa yayi.
E nsongo zatoma sadilwanga kuna nz’ankulu. Muna bonga e nona, Nkand’a Nzambi uyikanga lekwa yavangilwa muna nsongo nze nkele, tuvambu, masikilu ye yelo. (1 Samuele 17:5, 6; 2 Ntinu 25:7; 1 Tusansu 15:19; Nkunga 107:16) Yesu wavovela nzimbu za ‘nsongo,’ Paulu wa ntumwa mpe wayika “Alesandero wa ngungul’a nsongo.”—Matai 10:9; 2 Timoteo 4:14.
Asatuludi ye asoneki a tusansu bena ye yuvu yayingi mu kuma kia fulu kiatukanga nsongo kuna nz’ankulu ye mbumba ya Nahal Mishmar. Kansi, vena ye ziku kisonganga ludi kia mana masonama muna Nkand’a Nzambi vo e nsi bazingilanga Aneyisaele “nsi ambote” yakala ye ‘muna miongo i [badi] timina nsongo.’—Nsiku 8:7-9.
