Tuka kuna nz’ankulu, wantu ayingi bebadikilanga e Bibila vo nto a ludi ina tulenda bunda e vuvu. O unu, ndonga belandanga malongi mena mo. Kansi, vena ye akaka bebadikilanga e Bibila vo kiaviokela e ntangwa yovo nkand’a tusansu twaluvunu. Adieyi obenze? Nga olenda solola e ludi muna Bibila?

Aweyi olenda zayila kana vo e Bibila kiafwana bundwa e vuvu? Yindula e nona eki: Avo nkundi aku okuvovesanga e ludi se mvu miayingi, nanga okumbadikila vo nkwa ziku. Nga e Bibila kina nze nkundi aziku ona ovovanga e ludi ntangwa zawonso? Muna zaya e mvutu tala e nona ilende.

Awana Basoneka kio Akwa Ziku

Asoneki a Bibila akwa ziku bakala, nkumbu miayingi basoneka masumu yo vilwa wa yau kibeni. Kasikil’owu, Yona wa ngunza wasoneka mu kuma kia ukolami wandi. (Yona 1:1-3) Kuna mfoko a nkand’andi, wasonga una Yave kantumbila kanele vo kayika ko una kasingikila e ngindu zandi. (Yona 4:1, 4, 10, 11) E ziku kia awana basoneka e Bibila kisonganga vo batokanenanga e ludi.

Kivuidi Tuludiku Twaziku

Nga Bibila kivananga luludiku mu kuma kia mambu ma lumbu ke lumbu? Elo. Kasikil’owu, muna kala ye ngwizani ambote ye akaka, Bibila kivovanga vo: “Ozevo, mawonso nuzolele vo wantu banuvanga, i mau mpe nufwete vanga kwa yau.” (Matai 7:12) “E mvutu za malembe nganzi zilembekanga, Kansi, e mvovo milwekanga makasi misakisanga.” (Ngana 15:1) Kieleka, e ludi kia Bibila kiakinu o mfunu nze una kiakala vava kiasonekwa.

 Kivuidi Tusansu Twaziku

Tuka mvu miayingi, asatuludi besololanga ziku isonganga vo wantu ayingi, fulu ye mambu meyikwanga muna Bibila maludi kikilu. Muna bonga e nona, tala e ziku kia diambu dimosi ditoma sasilwanga. E Bibila kivovanga vo muna lumbu ya Nekemiya, esi Turo (esi Fenisia ana batuka kuna Turo) ana bazingilanga muna Yerusaleme “batwasanga mbizi za maza ye yinkita ya mpila zawonso.”—Nekemiya 13:16.

Nga vena ye ziku kisonganga vo mana masonama mu sono kiaki maludi? Ingeta. Asatuludi basolola salanganu ya esi Fenisia kuna Isaele. E salanganu yayi isonganga vo e zula yayi yau yole ngwizani a kinkita bakala yau. Vana ntandu, basolola e visi ya mbizi za maza za Mediterraneo kuna Yerusaleme. Asatuludi bekwikilanga vo e mbizi zazi kwandá zatuka, akiti banatanga zo. Vava katoma fimpa e ziku kia diambu diadi, nkwa ngangu mosi wavova vo: “E mvovo mia Nekemiya 13:16 mia sia vo esi Turo mbizi za maza batekanga muna Yerusaleme, mialudi kikilu.”

Kialudi Muna Mambu ma Ngangu za Nza

Bibila mambu ma nsambila ye lusansu kivovelanga. Kansi, vava kivovelanga mambu mena ngwizani ye ngangu za nza, ngwizani kikilu kikalanga ye ngangu za nza. Tala nona kimosi.

Vioka 3.500 za mvu, e Bibila kiavova vo ntoto ‘wamanikwa muna nkatu.’ (Yobi 26:7) Ediadi diaswaswana kikilu ye savu yasonganga vo ntoto watensama vana ntandu a maza yovo vana ntandu a bulu kianene kiyikilwanga vo mfulu (yovo mbati). Vioka 1.100 a mvu tuka nkand’a Yobi wasonekenua, wantu bakwamanana kwikila vo ntoto ke wasangamena muna ngambwila ko, vena ye lekwa kisimbanga wo. Vioka nkama tatu za mvu, muna mvu wa 1687, Isaac Newton wasoneka nkanda wasasila oma ma ngambwila, wasasila vo ntoto wamanikwa muna nkatu. E mbuta diambu diadi dilongwanga kwa akwa ngangu za nza ngwizani kikilu dina ye dina diasonama muna Bibila vioka 3.000 ma mvu.

 Kivuidi Ungunza Waludi

Yamu nkia tezo o ungunza wa Bibila winina waludi? Badika nona kia ungunza wa Yesaya mu kuma kia lufwasu lwa Babele.

Ungunza: Muna tandu kia nana vitila tandu kieto, Yesaya wa nsoneki a Bibila wavova vo e Babele, eyi yakituka mbanz’a kimfumu kia kintinu kiangolo, isinga fwaswa ye ke izingilwa diaka ko. (Yesaya 13:17-20) Yesaya wayika nkutu e nkumbu a muntu wadi yo fwasa, i sia vo, Kurese. Wayika mpe e ndekwa za Kurese za ‘yumisa’ e nkoko. Wasakula vo mavitu ma mbanza maziuka mekala.—Yesaya 44:27–45:1.

Ndungan’a Ungunza: Vava vavioka 200 za mvu tuka Yesaya kasakulwila ungunza wandi, ntinu a Parasi wanuanisa e Babele. Nani i ntinu ndioyo? Kurese. Wau vo diampasi diakala mu kota muna Babele, Kurese wasia e sungididi muna Nkoko a Uferate, una wazunga e mbanza. Makesa mandi batima mvuila kimana maza ma nkoko maviokela mu nzila yankaka. Ediadi diakulula maza ma nkoko yo sadisa makesa ma Kurese mu sauka kia malu o nkoko wazunga e yaka ya mbanza. Diasivi kikilu vo esi Babele basisa mavitu matala kuna nkoko maziuka. Makesa ma Kurese makota muna Babele muna mavitu maziuka yo fwasa yo.

Kansi diambu dimosi disidi, nga muna Babele ke mwazingila diaka wantu ko? O wantu bakwamanana mo zingila muna tandu yalanda. Kansi o unu, mazumbu ma Babele mana mena lukufi ye Bagda kuna Iraque, mesonganga vo ungunza wau walungana emvimba. Kieleka, Bibila kiaziku kana nkutu vava kivovelanga mambu mesinga vangama kuna ntwala.