Muna mvu walanda, ampangi kuna Betele bavana luzayisu vo, e vula dia África do Sul mpangi bavuanga o mfunu kimana benda sadila masini mampa manietekena e nkanda. Muna kuma kiaki, yasonekesa e nkumbu ame yo toma yangalala vava bansola. Mpangi tatu mpe basolwa, i sia vo, mpangi Dennis Leech, mpangi Bill McLellan ye mpangi Ken Nordin. Ampangi kuna Betele batuzayisa vo mu kolo kiayingi tukala kuna Betele dia África do Sul.

Yabokela mama muna telefone yo kumvovesa vo: “E mama, nsangu zambote ngina zau. Ku África do Sul ikwenda!” O mama katoma vovanga ko, kansi lukwikilu ye ngwizani yambote kakala yau yo Yave. Kampovesa mambu mayingi ko, kansi yabakula vo watonda e ngindu zazi. Kana una vo papa yo mama bakendalala wau vo kwandá ikwenda, ke bakakidila nzengo zame ko.

Vitila twenda kuna Betele dia África do Sul, entete twayenda kuna Betele dia Brooklyn yo longoka mu ngonde tatu una tulenda sadila masini mampa manietekena e nkanda. I bosi, twabaka e nzaza yanatanga e lekwa yateka yo kwenda kuna mbanz’a Cape Town, África do Sul. Mvu 20 kaka yakala miau. Kuna Cape Town muna fuku, twabaka e kumbi dia ntoto yo yantika nkangalu wandá yakuna mbanz’a Johannesburg. E fulu kiantete dianingamena e kumbi dia ntoto i vana vata dia Karoo, vata dina vana nzanza. E vata diadi diazala ye mbundukutu ye mbangazi. Yeto ayá twatala vana zianela yo kukiyuvula: ‘Nkia mpila vata diadi?’ Twayantika tokana yo yindula vo: ‘Nkia mpila fulu tukwenda sadila?’ Muna mvu mialanda, vava twayenda kingula diaka e vata diadi, twabakula vo fulu kiambote ye kiavuvama.

Muna mvu miantete yasadilanga masini mampa ye makafu-kafu mayikilwanga vo Linotipo. Makubikanga yo singika Eyingidilu ye Sikama! kimana yanietekwa. E vula dieto dianietekanga e nkanda muna ndinga zayingi zivovuanga kuna África do Sul ye muna nsi zankaka za África. Twakala ye kiese kiamona una masini mampa twatuka mau kuna Canadá matoma sadilwanga.

I bosi, yayantika sadila kuna departamento ya fábrica ina yatalanga mambu ma mpila mu mpila nze nieteka yo twika e nkanda muna nsi zankaka ye salu kia nsekola. Salu kiayingi yakala kiau, kansi mpe zingu kiakiese yakala kiau.

Muna mvu wa 1968, yasompana ye mpangi Laura Bowen, ona wakala vo mviti a nzila, wazingilanga lukufi ye Betele. Wayikamanga mpe salu kia nsekola ku Betele. Muna mvu miamina, avo mpangi ozingilanga ku Betele osompele, kayambulwanga ko vo kakwamanana kuna Betele. Muna kuma kiaki, batufila se aviti a nzil’a espesiale. Yayantika o tokana. Kadi wau vo mvu kumi yakala ku Betele, yavewanga madia ye fulu kia leka. Yakiyuvulanga: ‘Aweyi tulenda sumbila e lekwa yawonso tuvua o mfunu muna nzimbu zakete tuvewa nze aviti a nzil’a espesiale?’ Konso muntu 25 ma nzimbu za rand (muna kolo kiokio, 35 ma dolare) katambulanga muna ngonde. Kansi, twatambulanga zo kaka avo tulungisi e ola zalombwanga, avo tuvutukidi kingula o wantu yo teka e nkanda. Muna nzimbu zazi twasumbilanga madia, futila e nzo, baka e taxi, sumba e nlongo ye lekwa yankaka.

Twafilwa se aviti a nzil’a espesiale muna buka kiakete kiakala lukufi ye mbanz’a Durban, kuna Oceano Índico. Esi Índia ayingi bazingilanga ko. Ndonga muna yau i wan’a esi Índia ana bayenda se abundu kuna África do Sul muna mvu wa 1875 yo sadila kuna kompani diavanganga e sukadi. Owau salu yankaka besalanga. Kansi, bakinu landa e kisi nsi kiau yo lamba madia ma nsi au. Wau vo Kingelezo bevovanga, ke diavava ko vo twalongoka e nding’au muna kubasila umbangi.

Muna kolo kiakina, diavavanga vo aviti a nzil’a espesiale bavana ola 150 muna konso ngonde. Muna kuma kiaki, omono yo Laura wa nkaz’ame twavanga e nkubika yasala ola sambanu muna lumbu kiantete twavaika muna salu kia umbangi. Mbangazi ye kiufuta kikalanga mu zunga kiokio. Ke twakala ye nlongoki a Bibila ko ngatu muntu tulenda kingula. Muna kuma kiaki, e ola sambanu twasikidisa twadi zo lungisila kaka muna sila umbangi mu nzo ye nzo. Ekolo twasilanga umbangi, yatala muna lolonzi ame yo mona vo miniti 40 kaka twasala. Yatokana yo kukiyuvula: ‘Nga lenda tulenda e salu kiaki kia kimviti a nzil’a espesiale?’

Ke vavioka kolo ko, twalenda sikidisa e nkubika yambote. Konso lumbu, twakubikanga madia ye kafe twanatanga. Vava twavundanga, twaningamesanga e kalu dieto diakete vana mbel’a nti. Ezak’e ntangwa yingiana-ngiana yambote-mbote ya esi Índia batuzunganga yo kututungununa kadi twaswaswana twakala yo yau. Una vavioka kaka lumbu yakete, twabakula vo vava twaviokesanga ola zole yovo tatu muna salu kia umbangi, e lumbu nzaki kiaviokanga.

Ekwe kiese twakala kiau kia longa e ludi kia Bibila kwa esi zunga kiaki ana bakala vo azodi a nzenza! Esi Índia akwa luzitu, akwa ngemba ye Nzambi bezolanga. Ndonga muna yau batambulwilanga e nsangu zeto. Batoma zolanga longoka mu kuma kia Yave, Yesu, Bibila, nz’ampa ina twasilwa o nsilu ye vuvu tuna kiau mu kuma kia mafwa. Una vavioka mvu mosi, twalongoka e Bibila yo wantu 20. Konso lumbu, twakayilwanga madia ma midi yo dila vamosi y’esi nzo mosi ana twalongokanga yau Bibila. Ntangw’a kiese kikilu yakalanga.

Kansi, ke vavioka kolo ko, twatambula kiyekwa kiankaka. Twafilwa se akengi a zunga kuna nlambu a Oceano Índico. Konso lumingu, twatambulwanga kwa esi nzo mosi ekolo twakingulanga e nkutakani yo sala kumosi ye ateleki yo kubakasakesa. Batubadikilanga se yitu yau yo sakana yo wana ye bulu yau. Mvu miole twasala e salu kiaki kiambote-mbote. I bosi, ampangi kuna vula batubokela. Batuvovesa: “Tuzolele vo nuavutuka kwaku Betele.” Yabavutula vo: “Ampangi, kiese kiayingi tuna kiau muna salu kieto okwaku.” Kansi, twakubama twakala muna tambula konso kiyekwa.

Kuna Betele, yavewa kiyekwa kia sadila kuna departamento de serviço. Yakala mpe ye lau dia sala kumosi ye mpangi zayingi zazikuka. Muna lumbu yayina, vava nkengi a zunga kakingulanga e nkutakani, wasonekanga e nkanda mu twika e nsangu kuna vula. I bosi, ampangi kuna departamento de serviço batwikanga o nkanda muna nkutakani yoyo landila o mambu kasonekene nkengi a zunga. E nkanda miami miakalanga ye kani diakasakesa yo vana luludiku luna ampangi bavuanga o mfunu muna nkutakani. Ampangi kuna departamento de serviço salu kiayingi bakalanga kiau muna sekola e nkanda mia akengi a zunga miasonekenuanga muna nding’a Xhosa, Zulu ye ndinga zankaka yo  sekola mio muna Kingelezo. I bosi, e nkanda ampangi batwikanga muna nkutakani miasekolwanga mpe muna ndinga zazi. Itoma vutulanga matondo kwa asekodi awaya ana bansadisa mpe mu bakula e mpasi zina banuananga zau mpangi zeto kuna África bena vo ndombe.

Muna kolo kiakina, luyalu lwa apartheid lwayalanga kuna África do Sul. Luyalu lwalu lwasikidisa e fulu kifwete zingila ndombe, nlatu ye mindele kimana balembi kalanga fulu kimosi. Mpangi zeto ana bakala vo ndombe, ndinga zau za kingutukila bavovanga, sila umbangi yo kala muna nkutakani za ndinga zazi.

Kiazaya mpangi zayingi ko bena vo ndombe wau vo mono muna nkutakani a Kingelezo yakala. Kana una vo i wau, yakala ye lau diazaya mayingi mu kuma kia mpangi zazi ye fu yau ya kisi nsi. Yalongoka mambu mayingi muna mpasi banuananga zau mu kuma kia kinkulu ye malongi ma mabundu maluvunu. Mpangi zazi akwa unkabu kikilu, kadi babembolanga kinkulu ke kiakala ngwizani ko ye Bibila yo yambula landa mavangu ma mpandu kana nkutu vava babangikwanga kwa yitu ye muna vata diamvimba. Muna mavata, o wantu asukami kikilu bakala. Ndonga muna yau ke batanga sikola ko, kansi batoma zitisanga e Bibila.

Yakala mpe ye lau dia sala kumosi ye ampangi ana batalanga e mambu ma luvevoko lwa nsambil’eto yo mambu malembi kuyisia muna mambu ma luyalu. E diambu diatoma kumika lukwikilu lwame i mona unkabu ye kwikizi basonganga aleke bena vo Mbangi za Yave ana bayingwanga kuna sikola kadi ke bakotanga muna nzo za nzambi ko ngatu yimbila nkunga miau.

Kuna nsi mosi yakete kuna África iyikilwanga vo Suazilândia, ampangi banuana mpe ye diambu diankaka diampasi. Vava Ntinu Sobhuza 2 kafwa, diavava vo wantu awonso kuna nsi bavanga e sinsu kia kifwidi. Diavava vo wan’amakala bazengesa e nsuki, vo i wan’amakento balembi kangisa e nsuki. Mpangi zayingi babangikwa wau vo ke bazola vanga diambu diadi ko diakala e ngwizani ye nsambil’a akulu. E kwikizi kiau muna Yave kiatoma yangidika ntima mieto. Mayingi twalongoka mu kuma kia lukwikilu ye luzindalalu lwa mpangi zeto kuna África. Ediadi diakumika kikilu o lukwikilu lweto.

Muna mvu wa 1981, yavutuka sadila kuna kunietekenuanga e nkanda muna sadilanga e komputadore  muna salu kiaki kia nieteka. Kolo kiakiese kikilu kiakala. Kadi e mpila ya nietekena e nkanda yasoba kikilu. E kompani dimosi diatekanga e masini ma nietekena e nkanda, diavana kwa vula masini meyikilwanga vo fotocompositora kimana bateza mo lembi futa e nzimbu. Muna kuma kiaki, twatambula masini tanu ma fotocompositora yo vingisa mo vana fulu kia masini vua ma Linotipo. Twasumba mpe masini mampa ma nietekenanga e nkanda mu nzaki zawonso. Muna kuma kiaki, twayantika nieteka e nkanda miayingi lutila mina twanietekanga.

E komputadore zatusadisa mu soka e mpila zampa za singikila e mvovo muna makaya ma nkanda muna lusadisu lwa programa iyikilwanga vo MEPS (Sistema de Editoração Eletrônica Multilíngue). Kieleka, tuka yeto ayá twatukila kuna Betele dia Canadá yo kwiza kwaku África do Sul, o umbangu wa nietekena e nkanda wanungunuka kikilu. (Yes. 60:17) Yeto ayá twasompa akento ambote ana bakala aviti a nzila ye betoma zolanga Yave. Omono yo mpangi Bill twakinu sadila oku Betele. Vo i mpangi Ken yo mpangi Dennis bakituka se mase yo zingila lukufi yo Betele.

Salu kiayingi kikilu twakala kiau kuna Betele. E nkanda miasekolwanga yo nietekwa muna ndinga zayingi. Oyeto twatwikanga mio muna mavula mankaka. Kuna kwalanda, diavava vo Betele dieto diavongeswa. Ampangi batunga Betele diambote-mbote kuna Johannesburg, edi diasunzulwa kwa Yave muna mvu wa 1987. Kiese kiayingi kikilu yakala kiau mu mona lunungunuku lwalu lwawonso yo sala se mosi muna afidi a vula dia África do Sul mu mvu miayingi.

Muna mvu wa 2001, twasivika kikilu vava twabokeleswa mu kwenda sadila kuna Betele dia Estados Unidos muna buka kiampa kia afidi a vula diadi. Kana una vo twakendalala wau twasisa e salu ye akundi eto kuna África do Sul, twayangalala muna yantika e zingu kiampa kuna Betele dia Estados Unidos.

Twatokana mpe wau vo ngudi a Laura wa nkaz’ame tusisa ona wakala se nunu. Ke twadi vanga mayingi ko muna kunsadisa tuka kwaku Nova York, kansi abunzi tatu amakento a nkaz’ame bakivana muna lunga-lunga ngudi au muna mawonso. Bavova vo: “Wau vo oyeto ke tuna muna salu kia ntangwa ke ntangwa ko, avo tutomene lunga-lunga o mama, ediadi dikunusadisa nuakwamanana muna salu kieno.” Tutoma kubavutulanga matondo muna dina bavanga.

Nze una bavanga abunzi a Laura wa nkaz’ame, o mpangi ame mpe kumosi yo nkaz’andi kuna Toronto, Canadá balunga-lunga o ngudi ame ona wafwilwa yakala. Muna kolo kiokio, o mpangi ame kumosi yo nkaz’andi bazinganga kala yo mama se vioka mvu 20. Tutoma vutulanga matondo muna zola ye mpila balunga-lungila o mama yavana kafwa ke kolo ko vava twalwaka kwaku Nova York. Diansambu kikilu mu kala ye yitu ana bevanganga e nsobani muna zingu kiau kimana balunga-lunga mase meto ma anunu. Kadi diampasi kikilu diadi kala kwa yeto mu sala e salu kiaki.

Muna mvu miantete vava yalwaka kwaku Betele dia Estados Unidos, yasadilanga kuna kunietekenuanga e nkanda. Mu kuma kia umbangu wampa, e salu kiaki kiakituka kialeboka yo toma nungunuka. Ke kolo ko, yayantikidi sadila kuna departamento ya sumbila e lekwa. Ekwe lau diampwena tuna diau mu sala se mvu 20 kwaku vula diadi dianene-nene! Owau, tezo kia 5.000 ma ampangi besadilanga kwaku Betele ye 2.000 ma ampangi bekwiza kutuyikamanga.

Se vioka mvu 60, kiazaya wo ko vo zingu kiakiese yadi kala kiau. Laura wa nkaz’ame otoma kungikamanga mu mvu miami miawonso. Zingu kiakiese kikilu tuna kiau. Tuyangalelanga e salu ya mpila mu mpila tusadidi kala yo sala kumosi yo wantu a mpila zawonso kumosi ye awana twawana muna mavula mayingi tukingwidi kala muna nsi zayingi. Wau vo kimbuta kia mvu 80 se ngina kiau, kilendanga diaka sala salu yayingi ko kadi vena ye aleke ana balongwa mu sala e salu yayi.

Ntozi a nkunga wasoneka vo: “Kiese kwa zula kina vo Yave i Nzambi andi.” (Nku. 33:12) E mvovo miami mialudi kikilu. Ivutulanga kikilu matondo wau isadilanga Yave kumosi yo nkangu andi una vo wakiese.