Paul: Kiese kiayingi twakala kiau. Mu ngonde a Novemba ya mvu wa 1985 twakala. Ku Libéria twayendanga, kuna África Ocidental. I nsi twafilwa mu nkumbu antete vava twatumbikwa se misionario. E ndeki ina twakala yaningama kuna Senegal. Anne wavova vo: “Ola mosi kaka isidi, se tulwaka kuna Libéria!” I bosi, twawa luzayisu vo: “Awana bekwendanga kuna Libéria bafwete kulumuka mu ndeki. Mu kuma kia kunda kia luyalu kikutumwinu mu ngolo, ke dilendakana ko mu lwaka kwakuna.” Muna lumbu yalanda, twasala se misionario kuna Senegal. Twawanga e nsangu zatukanga kuna Libéria vo makalu mampwena mazadiswanga yo mavimbu ma wantu. O wantu bakanikinuanga vo bayambula vaika muna zinzo zau, konso muntu walembi lemvokelanga nkanikinu wau wafwana nongwa muna nkele kwa makesa matelamena luyalu.

Anne: Ke tu akwa nzunzu ko. Omono tuka muna kileke yayikilwanga vo “Anninha, wazala ye ntelamw’a moyo.” Wonga ikalanga wau kana nkutu mu sauka bala-bala. Kansi, twabaka e nzengo za kwenda kuna twafilwa.

Paul: Omono yo Anne mu zunga kimosi twasansukila kuna oeste ya Inglaterra. Yeto awole twayantika sala se aviti a nzila vava twafokola ensino médio. Omono, papa yo mama bankasakesa yo yikama e nzengo zame. O Anne, ngudi andi wankasakesa yo yikama mpe e nzengo zandi. Yeto awole twakala ye kani dia kitula e salu kia ntangwa ke ntangwa se mpila zingu kieto. O mase ye ngudi zeto batuyikama muna nzengo zazi. Vava yakala ye kimbuta kia mvu 19 yakota kuna Betele, o Anne wakota ku Betele vava twakazala muna mvu wa 1982.

Anne: Twatoma zolanga e salu kia Betele. Kansi, twakala mpe ye luzolo lwa kwenda sadila muna konso zunga kiavuanga ateleki ayingi o mfunu. O luzolo lwalu lwatoma wokela ekolo twasalanga entwadi ye ampangi kuna Betele ana bateka sala e salu kia kimisionario. Muna mvu tatu, konso lumbu muna fuku twalombanga diambu diadi muna sambu yeto. Muna diadi, muna mvu wa 1985 twatoma yangalala vava twabokelwa mu kwenda kota kalasi kia 79 kia Sikola ya Ngiladi. Twafilwa kuna Libéria, África Ocidental.

Paul: Twabaka ndeki antete yavaninua nswa wa kota diaka muna nsi a Libéria. O wantu mu wonga kikilu bazingilanga, bazakamanga kana nkutu vava  bawanga e zú dia kalu diampwena. Muna vuvika ntima, twatanganga sono ya Nkunga muna fuku. Kana una vo i wau, twatoma zolanga e kiyekwa kieto. Anne wasalanga se misionario, omono yasalanga kumosi yo mpangi John Charuk a kuna Betele. Yatoma longoka muna zayi ye umbakuzi kakala wau muna mambu ma zingu kia mpangi zeto.

Anne: Ekuma twatoma zolela e nsi a Libéria muna kolo kiakete? Mu kuma kia mpangi zeto. Zola kwayingi bakala kwau, akwa kiese ye akwa kwikizi. Yeto mpe twatoma kubazolanga ye bakituka se yitu yeto. O tuludiku twau twatoma kutukasakesa muna kimwanda. Twatoma sivikanga muna salu kia umbangi. O wantu batoma kendalalanga kele vo katuzingidi ko muna mokena yau. Wantu batoma mokenenanga mambu ma Nzambi muna mabala-bala, diavavanga kaka vo waningama yo kota muna moko. Wau vo alongoki ayingi twakala yau, diampasi diakalanga mu longoka ye yau awonso. Kana una vo diambu diadi diampasi diakala, twatoma dio yangalelanga.

Paul: Kuna nima mvu yá mia luvuvamu, muna mvu wa 1989 e mambu masoba, e vita yabwa kuna kinsalukisa. Kina kia 2 kia Yuli ya mvu wa 1990, makesa mana matelamena luyalu, makutumuna e zunga kia Betele. Mu ngonde tatu ke twalendanga diaka mokena yo wantu ku mbazi ko kumosi ye yitu yeto ye ampangi kuna vula dia sina. Mavuanga makota muna zunga, ke muakala diaka ye madia ko ye akento balekwanga mu kingolo. Mavuanga mama, mvu 14 mazingila ye mpasi zasayana mu nsi yawonso.

Anne: Wantu akaka muna makanda banuanisanga yo vonda wantu a makanda mankaka. Makesa mana matelamena luyalu, mavuatanga mvuatu miatiazuka, bakengelanga mabala-bala yo yiya lekwa yawonso bawananga. Akaka babadikilanga o vonda wantu, nze “vonda e nsusu.” Mazudika ma mavimbu ma wantu mamonekanga muna nkaku mia makesa, nkaku miakaka lukufi miakala ye vula. Akaka muna selo ya Yave bavondwa, kumosi ye mpangi zole za misionario.

Kana una vo diavonza diakala, akaka muna mpangi zeto baswekanga wantu a makanda mana mabangikwanga yo vondwa. Misionario ye mpangi za Betele i diau mpe bavanga. Mpangi zankaka ana batinina kuna Betele, balekanga kuna banga kiantete, akaka twalekanga yau kuna banga kia ntandu. Yeto suku dimosi twalekanga ye esi nzo mosi ya wantu nsambwadi.

Paul: Lumbu yawonso makesa bavavanga kota kuna Betele mu zaya kana vo wantu ankaka tulundanga. Twavanga nkubika ya lutaninu. Wantu yá bakalanga se ayingidi. Wantu wole bayingilanga vana zianela ye akaka vana mwelo. Awana bakalanga vana  mwelo avo basidi moko mau kuna ntwala, diasonganga vo kavena diambu ko. Kansi, avo basidi moko mau kuna nima, diasonganga vo makesa ku lulendo bena. Awana bakalanga vana zianela, baswekanga ampangi mu nzaki.

Anne: Vava kiavioka tumingu twayingi, buka kimosi kia makesa kuna makasi mawonso bakota kuna Betele. Mono yo mpangi mosi ankento, twaswama muna nzo mosi akete yakala ye fulu kiaswamina kuna nima armário. Mpangi ankento wabatama kuna fulu kiakina. Makesa ye nkele miau, bandanda kuna banga kia ntandu. Bayantika bangula e kielo. Paul wabadodokela vo, “nkaz’ame mu nzo akete kena.” Muna batama kuna nima armário, diavavanga vo twakatula mabaya mankaka, vana ntandu a zingila kolo kiayingi, mazu diatwasanga. Muna diadi, makesa bayantika katikisa. Yayantika zakama tuka kuna ntu yamuna malu. Aweyi yadi lendela ziula e kielo? Yasamba kwa Yave, yandodokela vo katusadisa. I bosi yaziula e kielo, diasivi kikilu vo yavuvama. Mosi wandunguna yo kwenda ziula armário, wakatula mabaya mawonso kansi kasolola muntu ko. I bosi, yandi ye buka kiawonso bayantika vava muna masuku mankaka, kansi ke basolola muntu ko.

Paul: Ke twakala ye madia ko mu ngonde zayingi. Muna Nsambil’a mene kuna Betele, o madia ma kimwanda i “kafe” twanuanga, ke twakala diaka ye lekwa kiankaka ko. Kansi, madia mama matusadisa.

Twazaya wo vo avo madia mawonso ye maza mamene, divava vo twavaika muna Betele. Adieyi diadi bwila ampangi ana batinina kuna Betele? Nanga vondwa badi vondwa. Kansi diamonekanga vo muna ntangwa yasikididi, Yave wavanganga masivi, i sia vo, watuvananga ina twavuanga o mfunu. Yave walungisanga e nsatu zeto yo kutusadisa mu lembi kala yo wonga wasaka.

Ekolo e nza yabukamanga mu tombe, e ludi kiatoma kezimanga. Mpangi zeto nkumbu miayingi batinanga muna vuluza mioyo miau, kansi basikila ye kwikizi ye bavuvama bakalanga. Akaka bavova vo mawonso mana bawanana mau i mpila “balongokelanga mu kuma kia mpasi zayingi.” Mpangi za matoko ye akuluntu kuna unkabu bavanganga e ngolo muna sadisa ampangi. Vava batinanga vana fulu yankaka, ampangi bakalanga entwadi ye ke bayambulanga samuna e nsangu zambote ko muna zunga bayendanga yo vanga tukutakanu muna maseka ma nsampa batunganga. O tukutakanu i nto a lufiaulwisu kuna kwa ampangi muna kolo kiakina kiampasi. E salu kia umbangi kiasadisanga ampangi mu zizidila e mpasi zazina. Vava twavananga lusadisu kwa ampangi, twasivikanga mu mona vo ampangi vana fulu kia lomba mvuatu ye madia, nkutu za salu kia umbangi balombanga. Wantu ana bakala mu mpasi ye ntantu zasaka, basianga e sungididi muna nsangu zambote. Batoma sivikanga mu mona Mbangi za Yave bakalanga mu kiese ye ngindu zasikila. Bakezimanga vana kati kwa tombe kiakina. (Mat. 5:14-16) O vema kwa ampangi kwafila makesa mankaka mu longoka e ludi.

Paul: Nkumbu miayingi twavaikanga kuna nsi a Libéria. Nkumbu tatu twavaika mu kolo kiakete ye nkumbu miole twazingila mvu a mvimba. Mpangi mosi ankento a misionario wasonga e ngindu zeto mu mvovo emi miankufi: “Muna Ngiladi twalongoka o mfunu wasianga ntima muna kiyekwa kieto, i diau mpe twavanga. Muna kuma kiaki, o sisa mpangi zeto muna kolo kiakina kiampasi dia kosomona kikilu ntima mieto.” Kansi kiese kiayingi twakala kiau, kadi muna nsi zakala lukufi zina twayenda, twakwamanana sadisa mpangi zeto kuna Libéria.

Anne: Muna ngonde a Mayu ya mvu wa 1996, ayá muna yeto twavaika ye kalu diazala ye nkanda miamfunu mia vula. Twakala ye kani dia kangala kilometa 16 yakuna ndambu yankaka ya mbanza yakala yavuvama. Muna ola yayina, e vita yabwa muna zunga kina twakala. Makesa matelamena o luyalu ye makasi mawonso bayantika sika nkele kuna zulu, batuningamesa yo vaikisa ntatu muna yeto muna kalu ye banata kalu yo Paul muna kati. Twabakama kizungu-zungu vana twasala. Ke twazingila ko, Paul wayiza vana twakala yo menga mandi kuna ntu. Kuna lubantiku twayindulanga vo otelele mpunza, kansi vana vau twabakula vo kele vo i wau kadi lenda kangala ko. Kesa dimosi wanwanda vava kanunguna kuna mbazi a kalu. Diambote vo mputa yakete kaka kalwala.

Vana ndambu vakala ye kalu dia masoladi diakala ye wantu bazakamanga. Twamanta muna yaka kia kalu, kansi ke vakala ye fulu ko kia tula moko muna toma simbinina. O nati a kalu wayantika diatisa kalu muna nswalu, fioti fiasala nga twabwa. Twayantika kaza kimana kaningamesa e kalu, kansi mu kuma kia wonga kaningama ko. I bosi twalenda simbinina ye twatoma lwaka, kansi moko meto mazakamanga mu kuma kia ngolo twavanga muna lembi bwa.

Paul: Twazala ye mbundukutu, e mvuatu mieto miamana twiazuka. Twatalana yo yuvuziana, aweyi tulwakidi vava yo moyo? Twaleka vana yanzala, vana ndambu a helicóptero yamana toboka ye mpunza. I yau twadi baka mu kwenda kuna Serra Leoa muna lumbu kialanda. Twavutula matondo wau vo ke twafwa ko, kansi twatokananga kwayingi mu kuma kia mpangi zeto.

Anne: Vava twalwaka kuna Betele muna mbanza Freetown, Serra Leoa, twamona vo mu lutaninu se twina ye ampangi batoma kutulunga-lunga. Kansi, kuna kinsalukisa yayantika sungamena mambu mampasi mana twamona. Muna mwini wonga wayingi yakalanga wau ye nsumbi-nsumbi, e ngindu zame zayantika wuyana. Diakala nze vika sia vo o mambu mana yamonanga ndozi kwandi. Muna fuku yasikamanga yo zakama mu kuma kia kiozi, yayindulanga vo diambu diambi disinga vangama. Diampasi diakalanga muna fulumuna. Paul wambimbakananga yo samba yame. Twayimbilanga nkunga yavana yayambulanga zakama. Yayindulanga vo nzengomokene, kilenda diaka kwamanana mu salu kia kimisionario ko.

Kilendi vilakana ko mana mabwa. Muna lumingu lwaluna, twatambula e Eyingidilu ye Sikama! dimosi. Muna Sikama! dia 8 kia Yuni 1996, mwakala ye longi dina ye ntu a diambu vo “Como lidar com a síndrome do pânico.” Vava yatanga e longi diadi, yabakula e diambu diambwila. Muna Eyingidilu dia 15 kia Mayu 1996, mwakala mpe ye longi “Como obtêm essa força?” Mwakala mpe ye foto dia lumbemba-mbemba watiazuka e nsala. E longi diadi diasasila vo nze una lumbemba-mbemba lulenda kwamanana dia yo tilumuka kanele vo e nsala za mave mandi zatiazuka, oyeto mpe muna lusadisu lwa mwand’a Yave, tulenda kwamanana sadisa akaka kanele vo mu ntantu ye mpasi twina. E malongi mama mamvana ngolo ye makala se madia mana Yave kampana muna ntangwa yasikididi. (Mat. 24:45) O vavulula e diambu diadi yo lunda muna nkutu ame e malongi mevovelanga diambu diadi, diatoma kunsadisa. Kuna kwalanda, e ntokani zame zakuluka.

Paul: Konso ntangwa twavutukanga ku nzo kuna Libéria, twatoma yangalalanga. Kuna mfoko a mvu wa 2004, twalungisa tezo kia mvu 20 muna kiyekwa kieto. E vita yafokoka. Twatambula o nswa wa tunga Betele yampa. Kansi, vana vau twatambula kiyekwa kiampa.

Diampasi kikilu diakala kuna kwa yeto. Kadi twatoma zolanga mpangi zeto kuna Libéria. O yau bakala se yitu yeto ye ke twazola kubasisa ko. Kansi, twasungamena vava twakota e sikola ya Ngiladi, twasisa yitu yeto ye twatambula nsambu zayingi kwa Yave. Muna kuma kiaki, twatambulwila e kiyekwa kiampa. Twafilwa ku nsi yakala lukufi, i sia vo, Gana.

Anne: Twadila kwayingi vava twasisa nsi a Libéria.  Kansi, twatoma sivika vava mpangi Frank una vo nunu ye nkwa ngangu katuvovesa vo: “Nutuvilakana!” I bosi, wasasila vo: “Dialudi vo oyeno ke nusinga kutuvilakana ko, kansi nufwete salanga ye nsi a ntima yawonso muna lungisa kiyekwa kieno kiampa. E kiyekwa kiaki kwa Yave kitukidi. Muna kuma kiaki, nutoma sianga e sungididi kwa ampangi ana nuwanana yau kuna Gana.” Mana kavova matusadisa mu vanga yikundi yampa muna nsi ina vo o wantu ke batuzaya ko ye mawonso mampa makala.

Paul: Kansi ke vavioka kolo kiayingi ko, ampangi kuna Gana bakituka diaka se yitu yeto. Kuna Gana Mbangi za Yave zayingi zakala ko. Mayingi twalongoka muna mpangi zazi zazikuka ye bakumama muna kimwanda. Vava twalungisa mvu 13 kuna Gana, twafilwa diaka ku nsi yankaka. Twafilwa kuna África Oriental, Quênia. Kana una vo viangi kiayingi kia ampangi twamonanga muna nsi zina twateka sadila, vana vau twakituka se akundi akola kuna kwa ampangi za Quênia. Yamu wau tumonanga vo mfunu twina mu sadila mu zunga kiaki kianene kina ye nsatu zayingi.

Anne: Mu mvu miami miawonso, twabwilwa mambu mayingi mampasi, ezak’e ntangwa wonga kikilu yamonanga. Mambu mampasi ye vonza malenda kututwasila mpasi za kinitu ye ntantu. Ke tutaninuanga ko mu mpila ya sivi. Avo ngwidi mazu ma nkele, e vumu kiame kilunzanga ye moko mame ke melendanga diaka nikuka ko. Kansi ibundanga emvimba e vuvu muna lusadisu lwa Yave ye lwa mpangi zeto. Muna mambu mawonso matubwila, yabakula vo avo tuyivene emvimba muna salu kia Nzambi, Yave olenda kutusadisa mu kwamanana muna kiyekwa kieto.

Paul: Ezak’e ntangwa wantu bekutuyuvulanga vo: “Nga nutoma zolanga e fulu kina nuafilwa?” E nsi ilenda kala yambote, kansi ilenda kota mavuanga yo kituka se fulu kia vonza. Ozevo, nki itoma zolanga muna nsi? I mpangi zeto bena se vua dia ntalu. Kanele vo tuna ye mpila zingu ye fu ya kisi nsi yaswaswana, e ngindu zeto zafwanana. Twayindulanga vo e kuma twafidilwa mu nsi zazi i kasakesa ampangi, kansi muna vova e ludi, yau batukasakesa.

Konso ntangwa tufilwanga ku fulu kiankaka, tumonanga sivi diampa, i sia vo, kintwadi kieto kia wana ngudi. Konso nkutakani ina tukwendanga, tuwananga e kanda ye nzo. Tuna ye ziku vo avo tukwamanene bunda vuvu kwa Yave, okutuvana nkuma wawonso tuvuidi o mfunu.—Fili. 4:13.