က ခ ဃ စ ဆ ၡ တ ထ ဒ န ပ ဖ ဘ မ ယ ရ လဝ သ ဟ အ ဧ

က

• ကစၢ်​စူ.

  ပှၤ​ကြံးဖိ​တဖၣ် အ​ယွၤ​အိၣ်​အါဂၤ​ဒီး ကစၢ်​စူ​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​အဝဲသ့ၣ်​အ​ယွၤ​လၢ အလီၢ်​အလၤ ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ​လီၤ. လၢ​ဝ့ၢ်​လူစတြၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​ဆိကမိၣ်​ကမၣ် စီၤ​ဘၢ်နါဘၤ​လၢ အမ့ၢ်​ကစၢ်​စူ​လီၤ. တၢ်​ကွဲးနီၣ်​ကွဲးဃါ လၢပျၢၤ​တဖၣ်​လၢ ပှၤ​ထံၣ်​န့ၢ်​အီၤ​လၢ တၢ်လီၢ်​လၢ အဘူး​ဒီး ဝ့ၢ်​လူစတြၤ​န့ၣ် ကွဲးဖျါ​ထီၣ်ဝဲ “ကစၢ်​စူ အပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ်” ဒီး “ကစၢ်​စူ​လၢ အမ့ၢ်​မုၢ်​ကစၢ်” လီၤ. ကဘီ​လၢ စီၤ​ပီလူး ဒိးထီၣ်​ဝဲ​လၢ ကီး​မ့းလံတ့ၤ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး “ကစၢ်​စူ အ​ဖိခွါ​တဖၣ်” အ​တၢ်ဂီၤ​ဖးဒိၣ်​လီၤ. ကစၢ်​စူ အ​ဖိခွါ​တဖၣ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​ဒီ​သဃံာ် ခံဂၤ​လၢ​အမ့ၢ် ခးစတၢၤ (Castor) ဒီး​ဖီလဲး(စ်) (Pollux) လီၤ.​—မၤတၢ် ၁၄:၁၂; ၂၈:၁၁.

• ကစၢ်​ယွၤ​အဘီ​အမုၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ပၢ​တၢ်ပြး​လၢ အိၣ်ဒီး​စီၤပၤ​လၢ​အမ့ၢ် ကစၢ်​ယွၤ​အ​ဖိခွါ ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ်​လီၤ. တၢ်ပၢ​တၢ်ပြး​တခါ​အံၤ ခၢၣ်စး​ဝဲ​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​လၢ အ​က​ပၢတၢ်​အဂီၢ်​လီၤ.​—မး ၁၂:၂၈; လူၤ ၄:၄၃; ၁ ကရံၣ် ၁၅:၅၀.

• ကစၢ်​ဟါ​တၢ်အီၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်အီၣ်​တၢ်အီ​တၢ် လၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ကိၣ်​လၢ​အ​တအိၣ်​ဒီး ကိၣ်မံၣ်​ဘၣ် ဒီး​စပံးထံ ဒ်​တၢ်​အဒိ လၢ​ခရံာ်​အ​နီၢ်ခိ​ဒီး အသွံၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. ဒီး​အ​မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်မၤ တၢ်​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤ ယ့ၣ်ၡူး​အ​တၢ်သံ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ​မၤလိာ်​ဝဲ ခရံာ်ဖိ​တဖၣ်​လၢ အဝဲသ့ၣ် က​ဘၣ်​မၤဝဲ မူးပွဲ​အံၤ​အဃိ ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “တၢ်​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤ” အမူး​လီၤ.​—၁ ကရံၣ် ၁၁:​၂၀, ၂၃-၂၆.

• ကစၢ်​ဟ့ၢ်မ့ၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ​ပှၤ​ကြံးဖိ​တဖၣ် အ​ယွၤ​တဂၤ လၢ​အဘၣ်​တၢ်ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ​လၢ ကစၢ်​စူ အ​ဖိခွါ​လီၤ. လၢ​ဝ့ၢ်​လူစတြၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​ကမၣ် စီၤ​ပီလူး​လၢ ကစၢ်​ဟ့ၢ်မ့ၤ ခီဖျိ​လၢ ပှၤ​ပာ်​ပနီၣ် ယွၤ​တဂၤ​အံၤ လၢ​အမ့ၢ်​ယွၤ​လၢ အ​ဆှၢ​တၢ်​ကစီၣ်​လၢ ယွၤ​အဂၤ​တဖၣ်​အဂီၢ် ဒီး​ယွၤ​လၢ​အ​တဲ​တၢ် သ့​သ့​ဘၣ်​ဘၣ်​တဂၤ​လီၤ.​—မၤတၢ် ၁၄:၁၂.

• ကဒါနါ.

  ပှၤ​ဟံးန့ၢ်​အီၤ​လၢ ကဒါနါ​အ​သ့ၣ်​ဘ့ၣ် လၢ​အမ့ၢ် သ့ၣ်​တ​ကလုာ်​ဃီ​ဒီး သ့ၣ်​ကဒါရၤ​လီၤ. ပှၤ​သူ ကဒါနါ​လၢ တၢ်​နၢမူ​အဂီၢ် ဒီး​ပှၤ​ပၢ​နုာ်​အီၤ​လၢ သိ​စီဆှံ​လၢ တၢ်ဒိးဖှူ​တၢ်​အဂီၢ် အ​ကျါ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၃၀:၂၄; စံး ၄၅:၈; ဃ့း ၂၇:၁၉.

• ကဘီ​တၢ်ၡံၣ်​တဖၣ်.

  လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ကဘီ​တဖၣ်​လၢ အ​လဲၤ​တၢ်​လၢ တၢ်ၡံၣ်​အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ (ဆၢကတီၢ်​ခဲအံၤ မ့ၢ်ဝဲ ကီၢ်​စပၤနံ) လီၤ. လၢခံ ဖျါ​လၢ​ကဘီ​တၢ်ၡံၣ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ကဘီ​ဖးဒိၣ်​လၢ အ​လဲၤ​တၢ်​က့ၤ​တၢ်​ဖးယံၤ​လီၤ. စီၤ​ၡလိၤမိၤ ဒီး​စီၤ​ယဟိၤၡၤဖး သူဝဲ​ကဘီ​တဖၣ်​အံၤ ဒ်သိး က​ဆါ​တၢ်​ပှ့ၤတၢ်​အဂီၢ်​လီၤ.​—၁ စီၤပၤ ၉:၂၆; ၁၀:၂၂; ၂၂:၄၈.

• ကမိၣ်.

  ပှၤ​မိၤအးဖိ အ​ယွၤ​လၢ အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ် တဂၤ​လီၤ.​—၁ စီၤပၤ ၁၁:၃၃.

• ကဟဲနၢ်.

  ဟံၣ်နိၣ်​အ​တၢ်တြီၤ​ပူၤ လၢ​အ​အိၣ်​ဘူး​ဒီး ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ် လၢ​မုၢ်နုာ် ကလံၤထံး​တခီ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​လၢ ကဟဲနၢ်​လီၤ. (ယံး ၇:၃၁) ဝံ​အ​တၢ်​ကတိၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ တၢ်လီၢ်​အဝဲ​အံၤ က​မ့ၢ်​တၢ်လီၢ်​လၢ ပှၤ​ကွံာ်လီၤ​ပှၤသံ အစိၣ်​တဖၣ်​လီၤ. (ယံး ၇:၃၂; ၁၉:၆) ဘၣ်ဃး​ဒီး ပှၤ​ကွံာ်လီၤ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ ဒီး​ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ လၢ​ကဟဲနၢ်​အ​ပူၤ ဒ်သိး တၢ်​က​ဒွဲၣ်အူ​ထီၣ်​မူဒံး​အီၤ မ့တမ့ၢ် တၢ်​က​မၤနး​မၤဖှီၣ် အဝဲသ့ၣ်​အဂီၢ်​န့ၣ် တၢ်အုၣ်​အသး တအိၣ်​နီတမံၤ​ဘၣ်. အဃိ တၢ်လီၢ်​အဝဲ​အံၤန့ၣ် တ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်လီၢ်​အ​နီၢ်ကီၢ်​လၢ ပှၤ​ထံၣ်​အီၤ​တ​သ့​ဘၣ် လၢ​ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ အ​ကလၤ​တဖၣ် ဘၣ်​တၢ်​မၤနး​မၤဖှီၣ်​အီၤ လၢ​မ့ၣ်အူ​အ​ပူၤ​န့ၣ်​ဘၣ်. လၢ​တၢ်န့ၣ်​အလီၢ် ယ့ၣ်ၡူး​ဒီး​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် သူဝဲ​ကဟဲနၢ် ဒ်​တၢ်​အဒိ လၢ​အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ “တၢ်သံ​ခံ​စု​တစု” လၢ​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ဟးဂီၤ လီၤထူ​လီၤယိာ်​လီၤ.​—လီၣ် ၂၀:၁၄; မး ၅:၂၂; ၁၀:၂၈.

• ကံးလဧး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လီၢ်​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ညၣ်​ထ့ၣ်​ဂ့ၤ လၢ​အ​အိၣ်​လၢ ထံကျိ​ယၢ်ဒ့ၣ် အ​ကလံၤထံး​တခီ ဒီး​ကံးလဧး အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​တနီၤ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​လၢ ယးဘိး​အ​တၢ်တြီၤ အ​ကလံၤထံး​တခီ ဒီး​ကံးလဧး အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​တနီၤ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​လၢ ယးဘိး​အ​တၢ်တြီၤ အ​ကလံၤစိး တခီ​လီၤ. တဘျီ​တခီၣ် ကံးလဧး​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​လၢ ထံကျိ​ယၢ်ဒ့ၣ်​အ​မုၢ်ထီၣ်​တခီ ဒီ​တ​ဘ့ၣ်​ညါ. ရူၤဘ့ၣ်​အဒူၣ်, ကး​အဒူၣ် ဒီး​မနၤၡ့ၤ​အဒူၣ်​တဝာ်​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​ဖဲ​န့ၣ်​လီၤ. (၄ မိၤ ၃၂:၁; ၡူ ၁၂:၂; ၂ စီၤပၤ ၁၀:၃၃)—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၄.

• က့ၤစ့း​ကီၢ်, ပှၤ​က့ၤစ့း​ဖိ.

  လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် က့ၤစ့း​ကီၢ် အိၣ်ဝဲ​လၢ ထံကျိ ထဲ​ကြံး ဒီး​ထံကျိ​ဖရၤသး အ​ထံထၣ်စွ့​တ​ကပၤ ဒီး​အိၣ်ဝဲ​လၢ ထံကျိ​ခံဘိ​အံၤ အ​ဘၢၣ်စၢၤ ဒီး​ပှၤ​က့ၤစ့း​ဖိ​တဖၣ် အိၣ်ဝဲ​ဖဲ​န့ၣ်​လီၤ. လၢခံ ဘၤဘူၤလိၣ် အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​ဒီဘ့ၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ က့ၤစ့း​ကီၢ် ဒီး​ပှၤ​ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖိ​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ ပှၤ​က့ၤစ့း​ဖိ​တဖၣ်​လီၤ. ပှၤ​ကူၣ်​ဘၣ်​ ကူၣ်သ့ အိၣ်ဝဲ​တဒူၣ်​လၢ ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “ပှၤ​က့ၤစ့း​ဖိ​တဒူၣ်” လီၤ. အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်​ပှၤလၢ​အ​မၤလိ စဲအ့ၣ်, တၢ်​စံၣ်စိၤ​တဲစိၤ, ကျိာ်​အဂၤ ဒီး​ဃု​သ့ၣ်ညါ မုၢ်, လါ​ဒီး​ဆၣ်​တဖၣ် အဂ့ၢ်​လီၤ. တကး​ဒံးဘၣ် အဝဲသ့ၣ်​မၤဝဲ တၢ်​အူတၢ်​သမူတၢ် ဒီး​ဒွး​ဆၣ် ဒ်သိး​က​သ့ၣ်ညါ ခါဆူညါ တၢ်​က​မၤ​အသး​တဖၣ်​လီၤ.​—ဧ့ ၅:၁၂; ဒၤ ၄:၇; မၤတၢ် ၇:၄.

• ကဲစၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ရိမ့ၤ ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ​တဒူၣ်​အ​မံၤ လၢ​အ​ကဲထီၣ် မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ​လၢ ရိမ့ၤ​ဘီမုၢ် အ​စီၤပၤ​တဖၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​အိၣ်ဒီး မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ​အံၤ လၢ​လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​အ​မံၤ​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ အီၤကူစတူး, တံၤဘ့းရံ ဒီး​စီၤ​ကျီၤ​ဒဲ​လီၤ. မ့မ့ၢ်​နံရိၤ​န့ၣ် လံာ်စီဆှံ တ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​အ​မံၤ​ဘၣ် သနာ်က့ အဝဲ​ကဲ​စ့ၢ်ကီး ကဲစၢ်​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ကဲစၢ်” န့ၣ်​အခီ​ပညီ မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး တၢ်ပၢ​တၢ်ပြး လၢ​ကမျၢၢ်​အ​ဖီခိၣ်​လီၤ.—မၢ် ၁၂:၁၇; မၤတၢ် ၂၅:၁၂.

• ကိၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်​အသံး​အကာ် ဒီး​တၢ်ထံ​တၢ်နိ​အဂီၢ်​လီၤ. ၁ ကိၢ်​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ ၂၂၀ လံးထၢၣ် (၅၈.၁ ကါလၣ်) လီၤ. ဒီး​ကိၢ်​န့ၣ် ဒိးသန့ၤ​ထီၣ်​အသး​လၢ ဘၤသၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. (၁ စီၤပၤ ၅:၁၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ကိၣ်မံၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်​တမံၤ​မံၤ လၢ​ပှၤ​ဖၢနုာ်​အီၤ​လၢ ကိၣ်​အ​ကျါ ဒ်သိး​ကိၣ်​က​ပွးထီၣ် အဂီၢ်​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ ကိၣ်မံၣ်​န့ၣ် ဒိ​လီၤ​ဝဲ တၢ်​ဒဲးဘး မ့တမ့ၢ် တၢ်​ဒိၣ်ထီၣ်​ထီထီၣ် လၢ​ပှၤ​ကွၢ်​တဖျါ​ဘၣ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၁၂:၂၀; မး ၁၃:၃၃; ကလၤ ၅:၉.

• ကိၣ်​လၢ တၢ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်​အဂီၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ကိၣ်​တဆံ​ခံ​လိၣ် လၢ​ပှၤ​ပာ်လီၤ​အီၤ ခံ​ပူၣ်, တပူၣ်​န့ၣ်​ဃု​လိၣ် လၢ​စီၢ်နီၤခိၣ်​အလိၤ​လီၤ. စီၢ်နီၤခိၣ်​အံၤ အိၣ်​လၢ ဒဲစီဆှံ ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အ​တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ပူၤ​လီၤ. ဖဲ​မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ ကိးနွံ​ဒဲး​န့ၣ် ကိၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​ပာ်လီၤ​က့ၤ​အီၤ​လၢ​အသီ ဒ်​တၢ်လုၢ်​လၢ ယွၤ​အဂီၢ်​အသိး​လီၤ. ဒီး​ကိၣ်​လၢ အဘၣ် တၢ်​ထုးထီၣ်​ကွံာ်​အီၤ​န့ၣ် ညီနုၢ်​ထဲဒၣ် ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ် အီၣ်​ဝဲ​လီၤ. (၂ ကွဲး ၂:၄; မး ၁၂:၄; ၂ မိၤ ၂၅:၃၀; ၃ မိၤ ၂၄:​၅-၉; ဧ့ၤ ၉:၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• ကာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်​အသံး​အကာ်​အဂီၢ် တခါ​လၢ အ​အိၣ်ဝဲ ၁.၂၂ လံးထၢၣ် (၁.၁၁ ကွး) ဒီး​အ​ဒိးသန့ၤ​ထီၣ်​အသး​လၢ ဘၤသၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. (၂ စီၤပၤ ၆:၂၅)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ကၤသး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​တ​သ့ၣ်ညါ အခီ​ပညီ လီၤတံၢ်​ဘၣ်. ဖျါ​လၢ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဟဲ​လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် gath လီၤ. ဒီး gath န့ၣ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ စပံးထံ​အကျိး​အဃိ ပှၤ​တနီၤ ဆိကမိၣ်​ဝဲ​လၢ ကၤသး​န့ၣ် ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်​သးဝံၣ်​လၢ အ​ဘၣ်ဃး​ဒီး ပှၤ​တ့ထီၣ်​စပံးထံ​အဂ့ၢ်​လီၤ.​—စံး ၈၁ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်.

• ကြံး.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တဘျီ​တခီၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ကယဲၢ်​ပှၤလၢ အ​တမ့ၢ် ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ်​ဘၣ် ဒီး​တဘျီ​တခီၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲ​စ့ၢ်ကီး​ဝဲ ပှၤလၢ​ကြံး​အကျိာ် ဒီး​ကြံး​အလုၢ်​အလၢ် ဒိၣ်စိ​လၢ​အ​ဖီခိၣ်​တဖၣ်​လီၤ.​—အ့ ၃:၆; ယိၤ ၁၂:၂၀.

• ကၠူဘလံၤ.

  စးထီၣ်​လၢ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ နုာ်လီၤ​လၢ ကီၢ်တၢ်စံးပာ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ အ​နံၣ် ၅၀ နံၣ်​အ​နံၣ် ကိးဘျီ​ဒဲး​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ကၠူဘလံၤ​အ​နံၣ်​လီၤ. ဖဲ​ကၠူဘလံၤ အ​နံၣ်​န့ၣ် ပှၤ​က​ဘၣ်​ပာ်​အိၣ်ဘှံး ဟီၣ်ခိၣ် ဒီး​ပှၤ​ဧ့ၤဘြံၤ​ဖိ​လၢ အမ့ၢ်​ကုၢ်​တဖၣ်​န့ၣ် ပှၤ​က​ဘၣ်​ပျၢ်​ကွံာ် အဝဲသ့ၣ်​လီၤ. ဟီၣ်ခိၣ်​လၢ ပှၤ​တဂၤ န့ၢ်ဘၣ်​အီၤ​ဒ် တၢ်​န့ၢ်သါ​အသိး ဒီး​အ​ဆါ​လီၤ​ကွံာ်ဝဲ​န့ၣ် ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​ကဒါက့ၤ​အီၤ​လီၤ. အဃိ ကၠူဘလံၤ အ​နံၣ်​န့ၣ် လီၤဂာ်​ဒ်သိး​ဒီး တၢ်မၤ​မူး​မၤပွဲ ဒီး​တၢ်​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ်​အ​နံၣ် လၢ​အ​မၤစၢၤ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဒ်သိး​အဝဲသ့ၣ် ကအိၣ်​ဘၣ်​ကဒါက့ၤ ဒ်​အဝဲသ့ၣ် အိၣ်ဘၣ်​ဝဲ​ဖဲ ကစၢ်​ယွၤ ဃုထၢ​ထီၣ်​အဝဲသ့ၣ် သီသီ​အဆၢ​ကတီၢ်​လီၤ.​—၃ မိၤ ၂၅:၁၀.

• ကွဲၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ အ​တၢ်ပီး​တၢ်လီ တ​ကလုာ်​လၢ ပှၤ​တ့ဝဲ​လၢ​ထး ဒ်သိး ပှၤ​က​အူ​ဝဲ​လၢ က​ဟ့ၣ်​တၢ်​ပနီၣ် မ့တမ့ၢ် လၢ​တၢ်​သူၣ်ဝံၣ်​သးဆၢ​အဂီၢ်​လီၤ. ဒ် ၄ မိၤၡ့ ၁၀:၂ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​အသိး ယဟိဝၤ​ယွၤ မၢ​ပှၤ​တ့ထီၣ် ကွဲၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​လၢ စ့​ညၣ် လၢ​ပှၤ​က​အူ​ထီၣ်​အီၤ​လၢ ပှၤ​က​ဟ့ၣ် တၢ်​ပနီၣ်​လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ လၢ​က​ကိးဖှိၣ် ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်, လၢ​က​လဲၤ​တၢ် ဒီး​လၢ​ကဒုး​တၢ်​အဂီၢ်​လီၤ. ကွဲၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​တ့​အီၤ​ဘျၢဘျၢ ဒီး​အ​တ​က့ၣ် ဒ်သိး​ဒီး “ကွဲၤ​တဖၣ်” လၢ​ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ အနၢၤ​တဖၣ်​ဘၣ်. တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ အ​တၢ်ပီး​တၢ်လီ​လၢ ပှၤ​သူ​အီၤ​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ကွဲၤ​တဖၣ်​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​တၢ်​ဘိးဘၣ်​သ့ၣ်ညါ​လီၤ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​တဖၣ် ဒီး​ဖဲ​တၢ်မၤ​အသး အဂၤ​လၢ​အရ့ဒိၣ်​တဖၣ် လၢ​ကစၢ်​ယွၤ ဒုးအိၣ်​ထီၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​ဝဲ​အခါ ပှၤ​အူ​သီၣ်ထီၣ်​ကွဲၤ​လီၤ.​—၂ ကွဲး ၂၉:၂၆; ဧ့ ၃:၁၀; ၁ ကရံၣ် ၁၅:၅၂; လီၣ် ၈:​၇–၁၁:၁၅.

ခ

• ခရံာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ယ့ၣ်ၡူး အ​မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ​လီၤ. ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​အံၤ ဟဲ​လၢ​ကြံး အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် ခရံာ်စတူး ဒီး​ဒ်သိး​လိာ်​အသး​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ​လၢ “မ့းၡံအၤ” မ့တမ့ၢ် “ပှၤလၢ​ဘၣ်​တၢ်ဒိးဖှူ​အီၤ” လီၤ.​—မး ၁:၁၆; ယိၤ ၁:၄၁.

•  ခရံာ်ဖိ.

  ကစၢ်​ယွၤ ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ မံၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ​လၢ ပှၤလၢ​အ​ကဲထီၣ် ခရံာ်​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် အဂီၢ်​လီၤ.​—မၤတၢ် ၁၁:၂၆; ၂၆:၂၈.

• ခ့ရူာ်​တဖၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ်​လၢ အ​ပတီၢ်​ထီ လၢ​အ​အိၣ်ဒီး မူဒါ​လီၤဆီ​တဖၣ်​လီၤ. အဝဲသ့ၣ် လီၤဆီ​ဒီး စ့ရၤဖး​တဖၣ်​လီၤ.—၁ မိၤ ၃:၂၄; ၂ မိၤ ၂၅:၂၀; ၡါ ၃၇:၁၆; ဧ့ၤ ၉:၅.

• ခိၣ်ဖၢၣ်.

  ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ ဖၢၣ်​ဝဲ​ခိၣ်ဖၢၣ်​လီၤဆီ​လၢ အညၣ်​ဂ့ၤ​တ​ဘ့ၣ် ဒီး​လၢ​ခိၣ်ဖၢၣ်​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ အ​မဲာ်ညါ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး​ထူ​ဘ့ၣ်ဘၣ်​လၢ ပှၤ​စၢဃာ်​အီၤ​ဒီး ပျံၤ​လၢ အလွဲၢ်​လါအဲး​တ​ဘိလီၤ. စီၤပၤ​စ့ၢ်ကီး ဖၢၣ်​ဝဲ​ခိၣ်ဖၢၣ်​လၢ အ​ခိၣ်သလုး​အ​ဖီလာ်​လီၤ. စီၤ​ယိၤဘး သူဝဲ​ခိၣ်ဖၢၣ်​ဒ် တၢ်​အဒိ​အသိး ဒီး​ထိၣ်သတြီၤ​ဝဲ တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​တီ​ဒ် ခိၣ်ဖၢၣ်​အသိး​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၈:​၃၆, ၃၇; ဘး ၂၉:၁၄; ဃ့း ၂၁:၂၆.

ဃ

• ဃိ​မ့ၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်​အသံး​အကာ်​အဂီၢ် ဒီး ၁ ဃိ​မ့ၢ်​န့ၣ် အိၣ်​ပှဲၤသိး​ဒီး ၁ ကိၢ် လီၤ. ဃိ​မ့ၢ်​န့ၣ် ဒိးသန့ၤ​ထီၣ်​အသး​လၢ ဘၤသၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​အ​ဖီခိၣ် ဒီး​အိၣ်ဝဲ ၂၂၀ လံးထၢၣ်​လီၤ. (၃ မိၤ ၂၇:၁၆)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ဃိၤရ့း, ကစၢၢ်​ဃိၤရ့း.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လီၢ်​လၢ အ​အိၣ်ဒီး​ကစၢၢ်​ကလိ​တဖၣ်​လၢ အ​အိၣ်​ဝး​တရံး ကစၢၢ်​စံၤနါ​လီၤ. ဒီး​အမ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး ကစၢၢ်​စံၤနါ အ​မံၤ​လၢ အဂၤ​တ​ဖျၢၣ်​လီၤ. (၂ မိၤ ၃:၁; ၅ မိၤ ၅:၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၃.

စ

• စံယိၣ်, ကစၢၢ်​စံယိၣ်.

  လၢညါ​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ယဘူၣ်ဖိ အ​ဝ့ၢ်​ယဘူၣ် လၢ​အ​အိၣ်​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ် အ​တၢ်လူၢ်ခိၣ် လၢ​ကလံၤထံး​မုၢ်ထီၣ် တခီ​လီၤ. ဖဲ​စီၤ​ဒၤဝံး မၤန့ၢ်​တၢ်လီၢ်​အံၤ ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ အဝဲ​သူၣ်ထီၣ် အ​တၢ်အိၣ်​တၢ်ဆိး​အလီၢ် ဖဲ​န့ၣ်​လီၤ. လၢခံ ပှၤ​ကိး​တၢ်လီၢ်​အံၤ​လၢ “စီၤ​ဒၤဝံး​အ​ဝ့ၢ်” လီၤ. (၂ မူၤ ၅:​၇, ၉) ဖဲ​စီၤ​ဒၤဝံး မၢ​ပှၤ​ဟဲ​ဆှၢ တလါ​စီဆှံ ဖဲ​န့ၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ကစၢၢ်​စံယိၣ် ကဲထီၣ် ကစၢၢ်​စီဆှံ လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အဂီၢ်​လီၤ. လၢခံ စံယိၣ် အ​တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်လီၢ်​ဖဲ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အိၣ်ဝဲ​အလီၢ် လၢ​ကစၢၢ်​မိၤရံယၤ​အလိၤ ဒီး​တဘျီ​တခီၣ် စံယိၣ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​ဒီဖျၢၣ်​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် စံယိၣ် ဘၣ်​တၢ်​သူ​အီၤ​ဒ် တၢ်​အဒိ​အသိး​လီၤ.​—စံး ၂:၆; ၁ ပ့း ၂:၆; လီၣ် ၁၄:၁.

• စံၣ်ညီၣ်​ကွီၢ်​တဖၣ်.

  တချုး​လၢ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် အိၣ်ဒီး​အ​စီၤပၤ​ဒံးဘၣ်​အခါ ယဟိဝၤ​ယွၤ ဃုထၢ​ထီၣ် ပှၤ​ပိာ်ခွါ​တဖၣ် ဒ်​စံၣ်ညီၣ်​ကွီၢ်​တဖၣ်​အသိး လၢ​က​မၤ​ပူၤဖျဲး အပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​အဂီၢ်​လီၤ.​—စံၣ်ညီၣ် ၂:၁၆.

• စူၤရံ, ပှၤ​စူၤရံဖိ​တဖၣ်.

  ကွၢ်​လၢ အရၣ်, ပှၤ​အရၣ်မ့း​ဖိ.

• စ့ရၤဖး.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​တဖၣ်​လၢ အ​အိၣ်​ဆီလီၤ​အသး ဘူး​ဒီး​ယဟိဝၤ​ယွၤ အလီၢ်​ပစိာ် လၢ​မူခိၣ်​လီၤ. ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ sera·phimʹ န့ၣ်​အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ မ့ၢ်ဝဲ “ပှၤလၢ အ​ကဲၤ​ဒ်သိး​ဒီး မ့ၣ်အူ” လီၤ.​—ၡါ ၆:​၂, ၆.

• စ့လၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်​သးဝံၣ် လၢ​အ​အိၣ်​လၢ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ဒီး​ဃဘးကူာ်​အ​ပူၤ​လီၤ. ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​သးဝံၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ က​ဘၣ်​အိၣ်​ပတုာ် တစိၢ်ဖိ ဒ်သိး​ပှၤ​က​ဆိကမိၣ်​ထံ​တၢ် အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ဒ်သိး​တၢ်ဂ့ၢ် က​ဖျါ​ၡဲ​ထီၣ်​အဂီၢ်​လီၤ.​—စံး ၃:၄; ဃဘး ၃:၃.

• စ့အၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်​အသံး​အကာ်​အဂီၢ်​လီၤ. ပ​မ့ၢ်​ဒွး​အီၤ​လၢ ဘၤသၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး အ​ဖီခိၣ်​န့ၣ် ၁ စ့အၤ က​အိၣ်ဝဲ ၇.၃၃ လံးထၢၣ်​လီၤ. (၂ စီၤပၤ ၇:၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• စီၤ​ကနၤဧၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ စီၤ​နိအၤ​အ​လံၤခွါ ဒီး​စီၤဃၣ်​အ​ဖိခွါ လွံၢ်ဂၤ​တဂၤ​လီၤ. ပှၤ ၁၁ ဒူၣ်​လၢ အ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လၢ စီၤ​ကနၤဧၣ်​န့ၣ် လဲၤ​အိၣ်​လၢ ဟီၣ်​ကဝီၤ​လၢ မဲးဒံးထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အ​မုၢ်ထီၣ်​တခီ လၢ​ကီၢ်​စူၤရံ ဒီး​အဲၤကူပတူး အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ. တၢ်လီၢ်​အဝဲ​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ “ကီၢ်​ကနၤဧၣ်” လီၤ. (၃ မိၤ ၁၈:၃; ၁ မိၤ ၉:၁၈; မၤတၢ် ၁၃:၁၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၄.

• စီၤ​ဒၤဝံး​အ​ဖိခွါ.

  အါဘျီ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ​ယ့ၣ်ၡူး ဒီး​အ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​မ့ၢ် ပှၤလၢ အ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ်​လၢ စီၤ​ဒၤဝံး ဒီး​အ​က​န့ၢ်သါ​ဘၣ်​ဘီမုၢ် ဒ်​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​တၢ် ဒီး​စီၤ​ဒၤဝံး အိၣ်ဝဲ​အသိး​လီၤ.​—မး ၁၂:၂၃; ၂၁:၉.

• စီၤ​ဒၤဝံး အ​ဝ့ၢ်.

  ဖဲ​စီၤ​ဒၤဝံး​မၤနၢၤ ဝ့ၢ်​ယဘူၣ် ဒီး​တ့ထီၣ် အ​တၢ်အိၣ်​တၢ်ဆိး​အလီၢ်​ဖဲ​န့ၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ဝ့ၢ်​အံၤ​ပှၤ​ကိးက့ၤ​အီၤ​လၢ စီၤ​ဒၤဝံး​အ​ဝ့ၢ် ဒီး​ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ စံယိၣ်​လီၤ. ဝ့ၢ်​အံၤ မ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ် အ​တၢ်လီၢ်​တတီၤ​လၢ အ​အိၣ်​ပာ်စၢၤ အယံာ်​ကတၢၢ် ဒီး​အ​အိၣ်ဝဲ​လၢ ကလံၤထံး​မုၢ်ထီၣ် တခီ​လီၤ.​—၂ မူၤ ၅:၇; ၁ ကွဲး ၁၁:​၄, ၅.

• စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ​ဟ့ၣ်​လီၤ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ခီဖျိ​လၢ စီၤ​မိၤၡ့ ဖဲ ချ.ခ.န ၁၅၁၃ နံၣ်​လၢ ပှၢ်မုၢ်ကနၢ​စံၤနါ အ​ပူၤ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ အဆိ​ကတၢၢ် ယဲၢ်​ကတြူၢ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လီၤ.​—ၡူ ၂၃:၆; လူၤ ၂၄:၄၄.

• စီၤ​ယူဒၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ စီၤ​ယၤကိာ် အ​ဖိခွါ​လွံၢ်ဂၤ​တဂၤ လၢ​အမါ နီၢ်​လ့ၤအၤ အိၣ်ဖျဲၣ်​ထီၣ်​န့ၢ်​အီၤ​လီၤ. ဖဲ​စီၤ​ယၤကိာ် ဘူးထီၣ်​က​သံ လၢ​လီၢ်မံ​ခိၣ်​အခါ အဝဲ​တဲဝဲ ဝံ​အ​တၢ်စံးပာ် လၢ​အ​ဘၣ်ဃး​ဒီး ခိၣ်နၢ်​ဖးဒိၣ်​တဂၤ လၢ​အ​က​ဟဲ​အိၣ်​ထီၣ်​လၢ စီၤ​ယူဒၤ​အစၢၤ​အသွဲၣ်​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​ဟဲ​အိၣ်မူ​ဒ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​အသိး​အခါ အဝဲ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ် လၢ​စီၤ​ယူဒၤ​လီၤ. မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် ယူဒၤ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲ​စ့ၢ်ကီး​ဝဲ ယူဒၤ​အဒူၣ် ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဘီမုၢ်​တ​ဘ့ၣ်​လၢ အဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ လၢ​ယူဒၤ​အ​ဘီမုၢ်​လီၤ. ယူဒၤ​အ​ဘီမုၢ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ကလံၤထံး​အ​ဘီမုၢ် ဒီး​ပၣ်ဃုာ်​ဝဲ​ဒီး ယူဒၤ​အဒူၣ်, ဘံၣ်ယၤမံၣ်​အဒူၣ်, ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ် ဒီး​ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​တဖၣ်​လီၤ. ယူဒၤ​အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​န့ၣ် အိၣ်​လၢ​ကီၢ်​အံၣ်စရ့လး ကလံၤထံး​တခီ ဒီး​ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ် ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အိၣ်ဝဲ​လၢ ဟီၣ်​ကဝီၤ​တ​ဘ့ၣ်​န့ၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ.​—၁ မိၤ ၂၉:၃၅; ၄၉:၁၀; ၁ စီၤပၤ ၄:၂၀; ဧ့ၤ ၇:၁၄.

• စီၤ​ယၤကိာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ စီၤ​အံၤစဲး ဒီး​နီၢ်​ရံးဘကၤ အ​ဖိခွါ​လီၤ. လၢခံ ကစၢ်​ယွၤ ကိး​န့ၢ် စီၤ​ယၤကိာ် အ​မံၤ​လၢ စီၤ​အံၣ်စရ့လး ဒီး​အဝဲ​ကဲထီၣ် ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အ​ဖု​ဖးဒိၣ် (လၢခံ တၢ်​ကိး​စ့ၢ်ကီး ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ) လီၤ. စီၤ​ယၤကိာ် အ​ဖိခွါ​အိၣ် ၁၂ ဂၤ ဒီး​အ​ဖိခွါ ၁၂ ဂၤ​အံၤ​ကဲထီၣ် ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အဒူၣ် ၁၂ ဒူၣ်​လီၤ. ဒီး​မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် ယၤကိာ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲ​စ့ၢ်ကီး ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဒီ​တ​ကလုာ်​လီၤ.—၁ မိၤ ၃၂:၂၈; မး ၂၂:၃၂.

• စီၤ​လ့ၤဝံ, ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ.

  စီၤ​လ့ၤဝံ​မ့ၢ်ဝဲ စီၤ​ယၤကိာ်​အ​ဖိခွါ သၢ​ဂၤတဂၤ​လၢ အမါ နီၢ်​လ့ၤအၤ အိၣ်ဖျဲၣ်​ထီၣ်​န့ၢ်​အီၤ ဒီး​ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​အဒူၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​န့ၢ် အ​မံၤ​လၢ​အီၤ​လီၤ. ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​သၢ​ကရူၢ် ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ်​လၢ စီၤ​လ့ၤဝံ​အ​ဖိခွါ​သၢ​ဂၤ ဒီး​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ် ဟဲ​လီၤစၢၤ​လၢ ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​တဒူၣ်​အံၤ​လီၤ. တဘျီ​တခီၣ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​တဖၣ်” န့ၣ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ လ့ၤဝံ​အဒူၣ်​ဒီတဒူၣ် ဘၣ်ဆၣ်​အါတက့ၢ်​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ တ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် အ​ဒူၣ်ဖိ​ထၢဖိ​လၢ အ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ် လၢ​စီၤ​အၤဟရိၣ်​ဘၣ်. ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ အဒူၣ်​န့ၣ် တ​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် ဟီၣ်ခိၣ်​လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ​တတီၤ လၢ​ကီၢ်တၢ်စံးပာ်​အ​ပူၤ​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ် ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် ဝ့ၢ် ၄၈ ဖျၢၣ်​လၢ​အံၣ်စရ့လး အဒူၣ်​အဂၤ​တဖၣ် အ​တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​အ​ပူၤ​လီၤ.​—၅ မိၤ ၁၀:၈; ၁ ကွဲး ၆:၁; ဧ့ၤ ၇:၁၁.

• စီၤ​အဒိၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ စီၤ​အံၤစဲး​အ​ဖိခွါ စီၤ​ဧ့ၡီၤ အ​မံၤ​လၢ​အဂၤ​တ​ဖျၢၣ်​လီၤ. စီၤ​ဧ့ၡီၤ (စီၤ​အဒိၣ်) အစၢၤ​အသွဲၣ်​တဖၣ် လဲၤ​မၤန့ၢ်ဝဲ ကစၢၢ်​စ့ဧၢ် အ​တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​သံ ဒီး​အၢးခါဘၤ အ​ထံ​က့ၣ်​ကျီၤ အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ. လၢခံ ပှၤ​ကိး​တၢ်လီၢ်​တတီၤ​န့ၣ်​လၢ ကီၢ်အဒိၣ်​လီၤ. (၁ မိၤ ၂၅:၃၀; ၃၆:၈)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၃ ဒီး ခ​၄.

•  စၤတၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ပှၤလၢ​အ​ထီဒါ​တၢ်.” လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အါတက့ၢ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ မုၣ်ကီၤလံၢ်​လၢ​အမ့ၢ် ကစၢ်​ယွၤ အဒုၣ်​အဒါ​လၢ အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ​လီၤ.​—ဘး ၁:၆; မး ၄:၁၀; လီၣ် ၁၂:၉.

ဆ

• ဆၢၣ်ဂူာ်​လၢၢ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​စိၤ​န့ၣ် ပှၤ​အါတက့ၢ် အိၣ်ဒီး​ဆၢၣ်ဂူာ်​လၢၢ်​လၢ ပှၤ​ပိာ်မုၣ်​တဖၣ် က​သူဝဲ​အဂီၢ်​လီၤ. ဒ်သိး ပှၤ​ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ က​အီၣ်​ဘၣ်​ကိၣ်​လၢ တနံၤ​အဂီၢ်​တနံၤ​အဂီၢ်​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် လိၣ်ဘၣ် ဆၢၣ်ဂူာ်​လၢၢ်​အဃိ စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ တ​ဟ့ၣ်​အခွဲး​လၢ ပှၤ​က​ဟံးန့ၢ် ပှၤဂၤ​အ​ဆၢၣ်ဂူာ်​လၢၢ် ဒ်​တၢ်အုၣ်​အသး​လၢ အဝဲသ့ၣ် က​ဘၣ်​လိးက့ၤ အဒ့ၣ်​ကမၢ်​အသိး​ဘၣ်. မ့မ့ၢ် ဆၢၣ်ဂူာ်​လၢၢ်​လၢ အဒိၣ်​တ​ကလုာ်​န့ၣ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ ဘၣ်​တွံၢ်​တရံး​ဝဲ​လီၤ.​—၅ မိၤ ၂၄:၆; မၢ် ၉:၄၂.

• ဆၣ်တူၢ်ဂီၤ.

  ဆၣ်တူၢ်ဂီၤ​မ့ၢ် ဆၣ်​လၢ​အ​ဟဲထီၣ်​လၢ အလီၢ်​ခံ​ကတၢၢ်​တ​ဖျၢၣ် ဖဲ​တချုး မုၢ်​ဟဲထီၣ်​ဒံးဘၣ်​အခါ​လီၤ. ဒီး​အ​ဟဲထီၣ်​ဝဲ​လၢ မုၢ်ထီၣ်​တ​ကပၤ​လီၤ. ဆၣ်တူၢ်ဂီၤ​န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ မုၢ်နံၤ​လၢ​အသီ​တနံၤ က​စးထီၣ်​လီၤ.—လီၣ် ၂၂:၁၆; ၂ ပ့း ၁:၁၉.

ၡ

• ၡက့လး.

  မ့ၢ်ဝဲ ဧ့ၤဘြံၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်​စီၤ အ​တယၢၢ် ဒီး​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး စ့​အလုၢ်​အပှ့ၤ​တခါ​လီၤ. ၁ ၡက့လး​န့ၣ် ဃၢဝဲ ၁၁.၄ ကြဲၣ်(မ်)လီၤ. “တၢ်​စီဆှံ​အလီၢ် အ​ၡက့လး” န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် က​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ၡက့လး အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်​စီၤ လၢ​အဘၣ် လီၤတံၢ်​လီၤဆဲး မ့တမ့ၢ် က​ဘၣ်​ဃၢ​ထဲသိး​ဒီး ၡက့လး အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်​စီၤ​ဒ် ပှၤ​ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ​လၢ ဒဲစီဆှံ​အ​ပူၤ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၃၀:၁၃.

• ၡမံနံး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ​လၢ အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ မ့ၢ်ဝဲ “ဃိး​ခါတခါ” အဃိ ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အခီ​ပညီ​က​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​သးဝံၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ​လၢ အ​ကလုၢ်​လီၤ​ဝဲ​လီၤ. မ့မ့ၢ်​လၢ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ အ​တၢ်ပီး​တၢ်လီ တ​ကပၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ က​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ အ​တၢ်ပီး​တၢ်လီ​လၢ အ​ကလုၢ်​လီၤ​ဒ်သိး​ဒီး ဘ့း(စ်)လီၤ. မ့မ့ၢ်​လၢ တၢ်​သးဝံၣ်​တ​ကပၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ က​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ ဒီး​တၢ်​သးဝံၣ်​လၢ အ​ကလုၢ်​လီၤ​တဖၣ်​လီၤ.​—၁ ကွဲး ၁၅:၂၁; စံး ၆ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်; ၁၂ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်.

• ၡံ​အိ(လ်).

  မ့ၢ်ဝဲ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အခီ​ပညီ ဒ်သိး​လိာ်​အသး​ဒီး ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ ဟ့​ဒံ(စ်)လီၤ. ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်သွၣ်ခိၣ်​လၢ ပှၤ​ခဲလၢာ်​အိၣ်ဝဲ ဖဲ​အဝဲသ့ၣ် သံ​အခါ ဒီး​တမ့ၢ်​တၢ်သွၣ်ခိၣ်​လၢ ထဲ​ပှၤ​တဂၤ​အဂီၢ်​ဘၣ်. (၁ မိၤ ၃၇:​၃၅, စံး ၁၆:​၁၀, မၤတၢ် ၂:၃၁)​—ကွၢ်​လၢ တၢ်သွၣ်ခိၣ်.

• ၡၤမရံ.

  လၢ​အ​နံၣ် ၂၀၀ ဃၣ်ဃၣ်​အ​တီၢ်ပူၤ​န့ၣ် ဝ့ၢ်​ၡၤမရံ​မ့ၢ်ဝဲ အံၣ်စရ့လး​ကလံၤထံး အဒူၣ်​တဆံ​အ​ဘီမုၢ် အ​ဝ့ၢ်​ခိၣ်​လီၤ. ဒီး​ဘီမုၢ်​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​ဒီ​တ​ဘ့ၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ ၡၤမရံ စ့ၢ်ကီး​လီၤ. ဝ့ၢ်​ၡၤမရံ​န့ၣ် ပှၤ​သူၣ်ထီၣ်​အီၤ​လၢ ကစၢၢ်​တ​ဖျၢၣ်​အလိၤ​လၢ ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ ၡၤမရံ​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​အ​စိၤ မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် ၡၤမရံ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ကီၢ်ရ့ၣ်​တ​ဘ့ၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ကၤလံၤလါ ဒီး​ယူဒၤ​အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး လဲၤ​တၢ်​က့ၤ​တၢ်​အခါ အါတက့ၢ် အဝဲ​တ​စံၣ်တဲၤ​တဲလီၤ​တၢ်​လၢ တၢ်လီၢ်​အဝဲ​န့ၣ်​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ဘၣ်​တဘျီ​ဘျီ ဖဲ​အ​လဲၤ​ခီဂာ် တၢ်လီၢ်​အဝဲ​န့ၣ်​အခါ အဝဲ​တဲသကိး​တၢ်​ဒီး ပှၤလၢ​အ​အိၣ်ဝဲ​ဖဲ​န့ၣ်​တဖၣ်​လီၤ. ဒ်သိး​ပှၤ​ၡၤမရံ​ဖိ​တဖၣ် က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ်​သးစီဆှံ​အဂီၢ် စီၤ​ပ့းတရူး​သူဝဲ ဘီမုၢ်​အ​သီးခွဲး ခံဘိ​တ​ဘိလီၤ. (၁ စီၤပၤ ၁၆:၂၄; ယိၤ ၄:၇; မၤတၢ် ၈:၁၄)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၀.

တ

• တရၤဖး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဂီၤ​တၢ်ဖှီၣ်​တဖၣ်​လၢ တၢ်ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ​ဒ် ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ​အ​ယွၤ​တဖၣ် ဒီး​တဘျီ​တခီၣ် ပှၤ​သူဝဲ​လၢ က​ကၢ်​တၢ်ဒွး​တၢ်​အဂီၢ်​လီၤ. (ဃ့း ၂၁:၂၁) တရၤဖး​တနီၤ​န့ၣ် အ​နီၢ်ဒိၣ်​ထဲသိး​ဒီး ပှၤကညီ ဒီး​ပှၤ​တ့ထီၣ် အက့ၢ်​အဂီၤ ဒ်သိး​ဒီး ပှၤကညီ​လီၤ. မ့မ့ၢ် တရၤဖး အဂၤ​တနီၤ​န့ၣ် အ​နီၢ်​တ​ဒိၣ်​ထဲ​န့ၣ်​ဘၣ်. (၁ မိၤ ၃၁:၃၄; ၁ မူၤ ၁၉:​၁၃, ၁၆) တၢ်ဖိ​တၢ်လံၤ​လၢပျၢၤ​လၢ ပှၤ​ခူၣ်​န့ၢ်​အီၤ​လၢ ကီၢ်​မ့းစပတၤမံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ပှၤလၢ​အ​အိၣ်ဒီး တရၤဖး အ​တၢ်ဂီၤ​တၢ်ဖှီၣ်​န့ၣ် က​မ့ၢ်​ပှၤလၢ အ​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ အ​တၢ်​န့ၢ်သါ​လီၤ. (ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် နီၢ်​ရၤဃ့လး ဟံးန့ၢ်​အပၢ် အ​တရၤဖး​တၢ်ဂီၤ​တၢ်ဖှီၣ်​န့ၣ် က​မ့ၢ်​လၢ တၢ်ဂ့ၢ်​အဝဲ​န့ၣ်​အဃိ​လီၤ.) ဘၣ်ဆၣ် လၢ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​အ​ကျါ ဖျါ​လၢ​လုၢ်လၢ်​ဒ်​န့ၣ် တအိၣ်​ဘၣ် သနာ်က့ ဖဲ​စံၣ်ညီၣ်​ကွီၢ်​အ​စိၤ တုၤ​လီၤ​လၢ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အိၣ်ဒီး​အ​စီၤပၤ​တဖၣ် အဆၢ​ကတီၢ် အဝဲသ့ၣ်​တနီၤ ဘူၣ်​ထီ​ဘါထီၣ် တရၤဖး​တဖၣ်​လီၤ. ဒီး​တၢ်​လၢ စီၤပၤ​ယိၤၡံယၤ မၤ​ဟးဂီၤ​ဝဲ​တဖၣ်​အ​ကျါ​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တရၤဖး တၢ်ဂီၤ​တၢ်ဖှီၣ်​တဖၣ်​လီၤ.​—စံၣ်ညီၣ် ၁၇:၅; ၂ စီၤပၤ ၂၃:၂၄; ဟိၤ ၃:၄.

• တၢ်​ကတဲာ်​ကတီၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ.

  မုၢ်နံၤ​လၢ​တချုး မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤဘၣ်​ဒံးဘၣ် တသီ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ တၢ်​ကတဲာ်​ကတီၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​လီၤ. ဖဲ​နံၤ​အဝဲ​န့ၣ် ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ကတဲာ်​ကတီၤဝဲ တၢ်​လၢ​အ​လိၣ်ဘၣ်​တဖၣ်​လီၤ. မုၢ်နံၤ​အံၤ ကတၢၢ်​ဝဲ​ဖဲ မုၢ်ယဲၢ်နံၤ အ​မုၢ်လီၤနုာ် အဆၢ​ကတီၢ်​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​န့ၣ်​အခါ မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ စးထီၣ်​ဝဲ​လီၤ. ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် အမုၢ်နံၤ​မုၢ်သီ​တဖၣ်​န့ၣ် စးထီၣ်​ဝဲ​လၢ မုၢ်လီၤနုာ်​ဒီး ကတၢၢ်​ဝဲ​လၢ မုၢ်လီၤနုာ်​လီၤ.​—မၢ် ၁၅:၄၂; လူၤ ၂၃:၅၄.

• တၢ်ကွဲး​အသး.

  မ့ၢ်ဝဲ ကစၢ်​ယွၤ​အ​ကလုၢ်​ကထါ တၢ်ကွဲး​အသး​စီဆှံ​တဖၣ်​လီၤ. ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အိၣ်​ထဲ​လၢ လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​လီၤ.​—လူၤ ၂၄:၂၇; ၂ တံၤ ၃:၁၆.

• တၢ်​ခူသူၣ်​စီဆှံ.

  မ့ၢ်ဝဲ​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​တိာ်ပာ် အ​သနၢၣ်​တခါ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ ဒုးအိၣ်​ထီၣ်ဝဲ​လီၤ. ဒီး​အဘၣ်​တၢ်ပာ်​ခူသူၣ်​အီၤ​တုၤ​လၢ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​လၢ ကစၢ်​ယွၤ ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ ဘၣ်​ဝဲ​တစု​လီၤ. ဒီး​တၢ်​ခူသူၣ်​စီဆှံ​န့ၣ် ကစၢ်​ယွၤ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​ထဲ​လၢ ပှၤလၢ​အဝဲ​ဃုထၢ​ဝဲ​တဖၣ် အ​အိၣ်​လီၤ.​—မၢ် ၄:၁၁; ကလီး ၁:၂၆.

• တၢ်ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ်​လၢ တၢ်သံ​လီၤ. ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် a·naʹsta·sis န့ၣ် အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ​မ့ၢ်ဝဲ “ဒုး​ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ်, ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ်” လီၤ. ပှၤလၢ​အဂဲၤ​ ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ လၢ​လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​ခွံ​ဂၤ ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ်​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ မၤ​သမူထီၣ်​က့ၤ​အီၤ​လီၤ. ဝံအ့ၤလံယၤ, ဝံ​အလံၤၡါ, ယ့ၣ်ၡူး, စီၤ​ပ့းတရူး ဒီး​စီၤ​ပီလူး​န့ၣ် မၤ​သမူထီၣ်​က့ၤ​ပှၤဂၤ ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ် မၤတၢ်​သ့ၣ်​တဖၣ်​အံၤ ခီဖျိ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ အဃိ​လီၤ. ဒ်သိး​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​တိာ်ပာ် က​လၢထီၣ်​ပှဲၤထီၣ်​အဂီၢ်​န့ၣ် “ပှၤတီ​ပှၤလိၤ​ဒီး ပှၤ​တတီ​တလိၤ လၢ​အ​သံ​သ့ၣ်​တဖၣ်” က​ဘၣ်​ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​လီၤ. (မၤတၢ် ၂၄:၁၅) လံာ်စီဆှံ​တဲ​စ့ၢ်ကီး​ဝဲ ဘၣ်ဃး​ဒီး ပှၤလၢ အ​က​ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ​လၢ မူခိၣ်​လီၤ. တၢ်ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ တၢ်ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ “အဆိ​ကတၢၢ်​တတီၤ​လီၤ.” ဒီး​ပှၤလၢ​အ​က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် တၢ်ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ​အံၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ယ့ၣ်ၡူး​အ​ဒီပုၢ်ဝဲၢ်​တဖၣ် လၢ​အဘၣ် တၢ်ဒိးဖှူ​အီၤ​လၢ သးစီဆှံ​လီၤ.​—ဖံလံး ၃:၁၁; လီၣ် ၂၀:​၅, ၆; ယိၤ ၅:​၂၈, ၂၉; ၁၁:၂၅.

• တၢ်​စူးကွံာ်​ညိကွံာ်​တၢ်နာ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ​ဘၣ်ဃး​ဒီး ပှၤလၢ​အ​ဃၣ်ကွံာ်​အသး, ထုး​လီၤဖး​အသး မ့တမ့ၢ် ပာ်တ့ၢ်​ကွံာ် တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ အမ့ၢ်​အတီ​လီၤ. အဝဲသ့ၣ် တ​အဲၣ်ဒိး​သ့ၣ်ညါ တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ အမ့ၢ်​အတီ​ဘၣ် ဒီး​ထီဒါ​က့ၤဝဲ​လီၤ.—ကတိၤ ၁၁:၉; မၤတၢ် ၂၁:၂၁; ၂ သ့း ၂:၃.

• တၢ်​စီဆှံ.

  မ့ၢ်​ဝဲ တၢ်​ဂ့ၤ​တၢ်​ဝါ​တ​ခါ လၢ​အ​အိၣ်​ပာ်​စၢၤ​ဒီး ယဟိဝၤ​ယွၤ ဒီး​အဝဲ စီဆှံ ဒီး​ကဆှီ​ဝဲ​လၢ တၢ်​ကိး​မံၤ​ဒဲး အ​ပူၤ​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၈:၃၆; ၁ မူၤ ၂:၂; ကတိၤ ၉:၁၀; ၡါ ၆:၃) မ့မ့ၢ် ဘၣ်ဃး​ဒီး ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ (၂ မိၤ ၁၉:၆; ၂ စီၤပၤ ၄:၉), ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​တဖၣ် (၄ မိၤ ၁၈:၁၇), တၢ်ဖိ​တၢ်လံၤ​တဖၣ် (၂ မိၤ ၂၈:၃၈; ၃၀:၂၅; ၃ မိၤ ၂၇:၁၄), တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​တဖၣ် (၂ မိၤ ၃:၅; ၡါ ၂၇:၁၃), တၢ်​ဆၢကတီၢ် (၂ မိၤ ၁၆:၂၃; ၃ မိၤ ၂၅:၁၂) ဒီး​တၢ်မၤ​တဖၣ် (၂ မိၤ ၃၆:၄) န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်အိၣ်​လီၤဆီ, တၢ်​ပာ်လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ, တၢ်ပာ်​စီဆှံ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အဂီၢ် ဒီး​တၢ်​ပာ်​လီၤဆီ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်မၤ အဂီၢ်​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​စ့ၢ်ကီး တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “စီဆှံ” ဒီး “တၢ်​စီဆှံ” န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲ​စ့ၢ်ကီး​ဝဲ တၢ်​ပာ်​လီၤဆီ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တဖၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး လုၢ်လၢ်​သကဲာ်ပဝး လၢ​အ​စီဆှံ​လီၤ.​—မၢ် ၆:၂၀; ၂ ကရံၣ် ၇:၁; ၁ ပ့း ၁:​၁၅, ၁၆.

• တၢ်​စီဆှံ​အထူၣ်.

  ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ (ʼashe·rahʹ) အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ၁, တၢ်​စီဆှံ​အထူၣ် လၢ​အဒိ​လီၤ​ဝဲ ပှၤ​ကနၤဧၣ်​ဖိ အ​ကစၢ်​မုၣ် အၤစရၤ (Asherah) လၢ​အမ့ၢ် တၢ်ချံ​ဂ့ၤ​သၣ်ဂ့ၤ အ​ကစၢ်​မုၣ် မ့တမ့ၢ် ၂, ကစၢ်​မုၣ် အၤစရၤ​အဂီၤ​လီၤ. ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် တၢ်​ထူၣ်​စီဆှံ​တဖၣ်​အံၤ က​မ့ၢ်​တၢ်​အထူၣ် ယိယိ​ဖိ​လၢ ပှၤ​တ​စိးပျၤ​အီၤ​ဘၣ် မ့တမ့ၢ် ကဲဝဲ​သ့ၣ်ထူၣ်​တဖၣ်​လီၤ.​—၅ မိၤ ၁၆:၂၁; စံၣ်ညီၣ် ၆:၂၆; ၁ စီၤပၤ ၁၅:၁၃.

• တၢ်ဆါ​သံသတြိာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်ဆူး​တၢ်ဆါ​လၢ အ​ဘၣ်ကူ​ဘၣ်ဂာ်​ပှၤဂၤ​သ့ ဒီး​မၤသံ​ပှၤဂၤ​သ့ ဒီး​ရၤလီၤ​အသး​ချ့​မး​လီၤ.​—၄ မိၤ ၁၄:၁၂; ဃ့း ၃၈:​၂၂, ၂၃; ဧၤ ၄:၁၀.

• တၢ်ဆါအၢ, ပှၤဘၣ်​တၢ်ဆါအၢ.

  မ့ၢ်ဝဲ ဖံး​ဘ့ၣ်​တၢ်ဆါ​လၢ အအၢ​တ​ကလုာ်​လီၤ. တၢ်ဆါအၢ​လၢ လံာ်စီဆှံ အ​ပူၤ​န့ၣ် အခီ​ပညီ​တမ့ၢ်​ထဲ တၢ်ဆါအၢ​ယိယိ​ဖိ​လၢ ပ​သ့ၣ်ညါ​အီၤ​လၢ မုၢ်မဆါ​တနံၤ​အံၤ​ဘၣ်. တၢ်ဆါအၢ​လၢ လံာ်စီဆှံ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​န့ၣ် အ​ဘၣ်ကူ​ဘၣ်ဂာ် ပှၤကညီ​တကး​ဒံးဘၣ် အ​အိၣ်​လၢ တၢ်ကူ​တၢ်ကၤ​အ​ကျါ ဒီး​အိၣ်​လၢ​ဟံၣ်​ပူၤ စ့ၢ်ကီး​လီၤ.​—၃ မိၤ ၁၄:၅၄; လူၤ ၅:၁၂.

• တၢ်​ဆံဆဲၣ်​ပူ​တပူ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အ​မျးကယၤ ၁၀ လၢ​ပှၤ​ဟ့ၣ်​လီၤ​အီၤ လီၤဆီ​ဒၣ်တၢ် လၢ​တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​အဂီၢ်​လီၤ. (မၤ ၃:၁၀; ၅ မိၤ ၂၆:၁၂; မး ၂၃:၂၃) လၢ​စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​အ​ဖီလာ်​န့ၣ် တၢ်​လၢ​အ​မဲထီၣ်​သၣ်ထီၣ် လၢ​ဟီၣ်ခိၣ် ဒီး​သိ​ဒီး​ကျီၢ်​လၢ အ​အါထီၣ်​ဝဲ​တဖၣ် အ​မျးကယၤ ၁၀ န့ၣ်​ပှၤ​ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​တဖၣ် တနံၣ်​တဘျီ ဒ်သိး​က​ဆီၣ်ထွဲ​မၤစၢၤ အဝဲသ့ၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် ဒိးန့ၢ်​ဘၣ်​ဝဲ တၢ်​ဆံဆဲၣ်​ပူ​တပူ​ဝံၤဒီး လၢ​တၢ်​ဆံဆဲၣ်​ပူ​တပူ​အ​ကျါ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​ဟံးန့ၢ်​က​ဒီး​ဝဲ တၢ်​ဆံဆဲၣ်​ပူ​တပူ ဒီး​ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​လၢ အ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ်​လၢ စီၤ​အၤဟရိၣ် ဒ်သိး​က​ဆီၣ်ထွဲ​မၤစၢၤ အဝဲသ့ၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. ဒီး​တၢ်​ဆံဆဲၣ်​ပူ​တပူ အဂၤ​တဖၣ်​လၢ ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​ဝဲ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. မ့မ့ၢ်​ခရံာ်ဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် တလိၣ်​ဟ့ၣ် တၢ်​ဆံဆဲၣ်​ပူ​လၢၤဘၣ်.

• တၢ်​ဆီဟံၣ်​ဆီဃီ​ဒီး ဒီပုၢ်ဝဲၢ်​ခွါ​လၢ အ​သံ​တဂၤ​အမါ.

  မ့ၢ်ဝဲ လုၢ်လၢ်​တခါ ဒီး​လၢခံ လၢ​စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​တဂၤ အ​ဒီပုၢ်ဝဲၢ်​ခွါ​လၢ အ​ထီၣ်ပှၢ်​တဂၤ မ့ၢ်​သံဝဲ​တချုး​လၢ အ​ဖိ​အိၣ်ဒံး​ဘၣ်​အခါ အဝဲ​က​ဖျီ​သး​ဒီး အ​ဒီပုၢ်ဝဲၢ်​ခွါ​လၢ အ​သံ​တဂၤ​အံၤ အမါ ဒ်သိး​အ​ဒီပုၢ်ဝဲၢ်​ခွါ အစၢၤ​အသွဲၣ် သု​တ​လီၤတူာ်​တဂ့ၤ အဂီၢ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၃၈:၈; ၅ မိၤ ၂၅:၅.

• တၢ်တီ​တၢ်လိၤ.

  တၢ်တီ​တၢ်လိၤ​လၢ လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​လၢ​အဘၣ် ဒ်​ကစၢ်​ယွၤ ပာ်​ပနီၣ် တၢ်​အဘၣ်​ဒီး တၢ်​အ​ကမၣ်​အသိး​လီၤ.​—၁ မိၤ ၁၅:၆; ၅ မိၤ ၆:၂၅; ကတိၤ ၁၁:၄; ဖါ ၂:၃; မး ၆:၃၃.

• တၢ်ဒိး​တၢ်​ကူးတရံး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကူးတရံး​ကွံာ် ပိာ်ခွါ​က့ၢ်ဂီၤ အဘ့ၣ်​ခိၣ်ထိး​လီၤ. စီၤ​အၤဘြၤဟၣ်​ဒီး အစၢၤ​အသွဲၣ်​တဖၣ်​န့ၣ် က​ဘၣ်​ဒိး တၢ်​ကူးတရံး ဘၣ်ဆၣ် ခရံာ်ဖိ​တဖၣ် တလိၣ်​မၤဝဲ​ဘၣ်. ဒီး​လၢ​လံာ်စီဆှံ​အဆၢ တနီၤနီၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​သူ​စ့ၢ်ကီး​အီၤ ဒ်​တၢ်​အဒိ​အသိး​လီၤ.—၁ မိၤ ၁၇:၁၀; ၁ ကရံၣ် ၇:၁၉; ဖံလံး ၃:၃.

• တၢ်ဒိးဖှူ.

  လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဖှူ​ဒီး​တၢ်ထံ​တၢ်နိ” လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် ပှၤ​ဖှူ​တၢ်ဖိ​တၢ်လံၤ​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် ပှၤကညီ​လၢ​သိ ဒ်သိး က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ အဘၣ်​တၢ်​အး​လီၤ​အီၤ​လၢ မူဒါ​လီၤဆီ​အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​သူ​စ့ၢ်ကီး​အီၤ လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ ဒ်သိး က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ တၢ်​လူလီၤ​သးစီဆှံ​လၢ ပှၤလၢ​အဘၣ် တၢ်​ဃုထၢ​ထီၣ်​အီၤ လၢ​က​လဲၤထီၣ်​လၢ မူခိၣ်​တဖၣ်​အလိၤ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၈:၄၁; ၁ မူၤ ၁၆:၁၃; ၂ ကရံၣ် ၁:၂၁.

• တၢ်ဒိး​ဘျၢထံ.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ ဘျၢ​လီၤ​လၢ ထံ​ဖီလာ်​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး​မၤလိာ်​ဝဲ​လၢ အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် က​ဘၣ်​ဒိး​ဘျၢထံ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​စ့ၢ်ကီး စီၤ​ယိၤဟၣ်​အ​တၢ်​ ဒိးဘျၢ, တၢ်​ဒိးဘျၢ​လၢ သးစီဆှံ, တၢ်​ဒိးဘျၢ​လၢ မ့ၣ်အူ ဒီး​တၢ်​ဒိးဘျၢ​လၢ အဂၤ​တဖၣ်​လီၤ.​—မး ၃:​၁၁, ၁၆; ၂၈:၁၉; ယိၤ ၃:၂၃; ၁ ပ့း ၃:၂၁.

• တၢ်​နၢမူ.

  မ့ၢ်​တၢ်​လၢ ပှၤ​ဒွဲၣ်​ထီၣ်​အီၤ ဒီး​ကဲၤထီၣ်ဝဲ ကယီ​ကယီ​အဃိ နၢမူ​ထီၣ်ဝဲ​လီၤ. တၢ်​နၢမူ​လီၤဆီ​တခါ​လၢ ပှၤ​တ့ထီၣ်​အီၤ​လၢ တၢ်​လွံၢ်မံၤ​န့ၣ် ပှၤ​သူ​အီၤ​ဖဲ ဒဲစီဆှံ ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ဒွဲၣ်​ထီၣ်​အီၤ​လၢ ဂီၤခီ ဒီး​လၢ​မုၢ်နၤခီ လၢ​တၢ်​ဒွဲၣ်​ထီၣ်​တၢ်​နၢမူ အ​တၢ်​လုၢ်လီၢ်​အ​ဖီခိၣ် လၢ​တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​အ​ပူၤ​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​န့ၣ် ပှၤ​ဒွဲၣ်​ထီၣ်​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ် အ​ပူၤ​လီၤ. တၢ်​နၢမူ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အခ့​အပှၤ​လၢ အသး​တီ​တဖၣ် အ​တၢ်​ထုကဖၣ်​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​ဘၣ်သူၣ်​ဘၣ်သး​ဝဲ​လီၤ. ခရံာ်ဖိ​တဖၣ် တလိၣ်​သူ တၢ်​နၢမူ​လၢၤဘၣ်.—၂ မိၤ ၃၀:၃၄, ၃၅; ၃ မိၤ ၁၆:၁၃; လီၣ် ၅:၈.

• တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်​ဖးဒိၣ်.

  ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် “တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်” န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်ကိၢ်​တၢ်ဂီၤ မ့တမ့ၢ် တၢ်​တူၢ်ဘၣ်​ခီၣ်​ဘၣ်​တၢ် လၢ​အ​ဟဲ​အိၣ်​ထီၣ်​ခီဖျိ​လၢ တၢ်အိၣ်သး​ကီခဲ​အဃိ​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး​တဲ​ပာ်စၢၤ​ဝဲ​လၢ “တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်​ဖးဒိၣ်” လၢ​အ​တ​ဟဲ​ကဲထီၣ်​အသး နီတဘျီ​ဒံးဘၣ်​န့ၣ် က​ဟဲ​ဘၣ် ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ် ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်​ဖးဒိၣ်​တခါ က​ဟဲ​ဘၣ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ ဖဲ​အဝဲ ‘ဟဲ​ဒီး​တၢ်လၤ​တၢ်​ကပီၤ’ အဆၢ​ကတီၢ်​လီၤ. (မး ၂၄:​၂၁, ၂၉-၃၁) စီၤ​ပီလူး​တဲဝဲ​လၢ တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်​အံၤ မ့ၢ်ဝဲ​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်မၤ လၢ​အတီ​အလိၤ​တခါ​လၢ အ​က​ဟဲ​ဘၣ် “ပှၤလၢ​အ​တ​သ့ၣ်ညါ ကစၢ်​ယွၤ ဒီး​ပှၤလၢ​အ​တ​ဒိကနၣ် တၢ်​သးခု​ကစီၣ်” ဘၣ်ဃး​ဒီး ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ်​ဘၣ်​လီၤ. လီၣ်ဖျါ​အ​ဆၢဒိၣ် ၁၉ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​မ့ၢ်​ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​တီခိၣ်ရိၤမဲ မူခိၣ်​အ​သုးမုၢ်​သံၣ်ဘိ​တဖၣ် လၢ​အ​ကဒုး​ဝဲ “ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​လၢ အအၢ​ဒီး ဟီၣ်ခိၣ် အ​စီၤပၤ​တဖၣ် ဒီး​အဝဲသ့ၣ် အ​သုးမုၢ်​သံၣ်ဘိ​တဖၣ်” လီၤ. (၂ သ့း ၁:​၆-၈; လီၣ် ၁၉:​၁၁-၂၁) “ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​ဖးဒိၣ်” န့ၣ်​က​လဲၤ​ခီဖျိ တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်​ဖးဒိၣ်​အံၤ​လီၤ. (လီၣ် ၇:​၉, ၁၄)​—ကွၢ်​လၢ အၢ်မက့းဒိၣ်.

• တၢ်​ပနီၣ်​စီဆှံ​အ​ဘ့ၣ်ဘၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ထူစီ​ဘ့ၣ်ဘၣ်​လၢ အ​ကပြုၢ်​ကပြီၤ​တ​ဘ့ၣ် လၢ​ပှၤ​စိးပျၤ​ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ယဟိဝၤ​ယွၤ မ့ၢ်​တၢ်​စီဆှံ အဂံၢ်​ခီၣ်ထံး” လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​လီၤ. ဒီး​ထူစီ​ဘ့ၣ်ဘၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ထီထီၣ်​အီၤ​လၢ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ်​အဒိၣ်​ကတၢၢ် အ​ခိၣ်ဖၢၣ်​လီၤဆီ အ​မဲာ်ညါ​လီၤ. (၂ မိၤ ၃၉:၃၀)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• တၢ်​ပူၤဖျဲး​အ​ဝ့ၢ်​တဖၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​အ​ဝ့ၢ်​တဖၣ်​လၢ ပှၤလၢ​အ​မၤသံ​ဘၣ် ပှၤ​တဂၤ​လၢ တၢ်​တ​ပာ်သူၣ်​ပာ်သး​ဘၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် က​ဃ့ၢ်​ပူၤဖျဲး​အသး​လၢ ပှၤ​ဟ့ၣ်ကၣ်​တၢ်​အ​စု​ပူၤ အဂီၢ်​လီၤ. စီၤ​မိၤၡ့​ဒီး စီၤ​ယိၤၡူ ဃုထၢ​ထီၣ် တၢ်​ပူၤဖျဲး​အ​ဝ့ၢ် ဃု​ဖျၢၣ်​လၢ ကီၢ်တၢ်စံးပာ်​အ​ပူၤ ဒ်​ယဟိဝၤ​ယွၤ ဟံးစု​နဲၣ်ကျဲ အဝဲသ့ၣ် အသိး​လီၤ. ဖဲ​ပှၤလၢ အ​ဃ့ၢ်​ပူၤဖျဲး​အသး​တဂၤ လဲၤ​တုၤ​လၢ တၢ်​ပူၤဖျဲး​အ​ဝ့ၢ် အ​တြဲၤ​ခီၣ်ထံး​အခါ အ​က​ဘၣ်​တဲဖျါ​ထီၣ် အ​တၢ်ဂ့ၢ်​လၢ ပှၤ​သးပှၢ်​တဖၣ်​အ​အိၣ် ဒီး​အဝဲသ့ၣ် က​တူၢ်လိာ်​အီၤ​ဂ့ၤဂ့ၤ​လီၤ. ဒ်သိး ပှၤလၢ​အ​မၤသံ​ပှၤဂၤ​လၢ တၢ်​သူၣ်အိၣ်​သးအိၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် သု​တ​သူ​ကမၣ် တၢ်ရဲၣ်​တၢ်ကျဲၤ​အံၤ တဂ့ၤ​အဂီၢ် ပှၤ​က​ဘၣ်က့ၤ​သမံ​သမိး ပှၤလၢ အ​ဃ့ၢ်​ပူၤဖျဲး​အသး တဂၤ​ဂ့ၤ​တဂၤ​ဂ့ၤ ဖဲ​ဝ့ၢ်​တ​ဖျၢၣ်​လၢ အ​မၤသံ​တ့ၢ်​တၢ် အလီၢ်​လီၤ. ပှၤ​မ့ၢ်​ထံၣ်​လၢ အ​တၢ်​ကမၣ်​တအိၣ်​ဘၣ်​န့ၣ် ပှၤ​က​က့ၤ​ဆှၢ​ကဒါက့ၤ​အီၤ​လၢ တၢ်​ပူၤဖျဲး​အ​ဝ့ၢ်​လီၤ. ဒီး​အ​က​ဘၣ်​အိၣ်ဝဲ​လၢ ဝ့ၢ်​အံၤ​အ​တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​လၢ အ​တၢ်​အိၣ်မူ​တစိၤသး မ့တမ့ၢ် တုၤ​လၢ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ​သံဝဲ​လီၤ.​— ၄ မိၤ ၃၅:​၆, ၁၁-၁၅, ၂၂-၂၉; ၡူ ၂၀:​၂-၈.

• တၢ်ပူၤ​ယိာ်.

  ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် aʹbys·sos န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​ကွဲးကျိာ်ထံ​အီၤ​လၢ တၢ်ပူၤ​ယိာ်​လီၤ. အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဖးယိာ်​ညါ” မ့တမ့ၢ် “တၢ်​လၢ​ပ​နၢ်ပၢၢ်​အီၤ​တ​သ့​ဘၣ်, တၢ်​လၢ​အ​ကတၢၢ်​တအိၣ်​ဘၣ်.” လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်လီၢ် မ့တမ့ၢ် တၢ်အိၣ်သး​လၢ ပှၤဘၣ်​တၢ်​စၢဃာ်​အီၤ ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်သွၣ်ခိၣ်​ဘၣ်ဆၣ် အခီ​ပညီ​အိၣ်​အါန့ၢ် အန့ၣ်​ဒံး​လီၤ.—လူၤ ၈:၃၁; ရိ ၁၀:၇; လီၣ် ၂၀:၃.

• တၢ်​ပီၢ်ယၢ်​လီၤ​က့ၤ​သး.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ အသး​ဆီတလဲ ဒီး​အ​သးအုး​ခီဖျိ​လၢ အ​တၢ်​အိၣ်မူ လုၢ်လၢ်​သကဲာ်ပဝး လၢညါ​တဖၣ်, အ​တၢ်​ကမၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်​လၢ အ​တ​မၤ​ဘၣ်​ဝဲ​ဘၣ်​တဖၣ် အဃိ​လီၤ. ပှၤ​တဂၤ​ဂၤ မ့ၢ်​ပီၢ်ယၢ်​လီၤ​က့ၤ​အသး အ​နီၢ်ကီၢ်​ကီၢ်​န့ၣ် အဝဲ​က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် လၢ​အ​သၣ်ထီၣ် တၤသၣ်​တဖၣ် ခီဖျိ​လၢ အ​ဆီတလဲ တၢ်​လၢ​အ​မၤဝဲ​တဖၣ်​လီၤ.​—မး ၃:၈; မၤတၢ် ၃:၁၉; ၂ ပ့း ၃:၉.

• တၢ်ပာ်​စီဆှံ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ဘူၣ်.

  ဖဲ​အဲၤထံအၢခၢး အံၤဖၢဖနံး (Antiochus Epiphanes) မၤ​ဘၣ်အၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ပှၤ​မၤဘူၣ်​အံၤ တနံၣ်​တဘျီ ဒ်သိး ပှၤ​က​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ် တၢ်မၤ​ကဆှီ​ထီၣ်​က့ၤ တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အဂီၢ်​လီၤ. ဘူၣ်​အံၤ​စးထီၣ်​အသး​လၢ လါကံးစလ့ၤ ၂၅ သီ ဒီး​ယံာ်ဝဲ​ဃိး​သီ​လီၤ​—ယိၤ ၁၀:၂၂.

• တၢ်ပျီ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ကရၢၢ်​ပူၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ပျီ​လၢ ပှၤ​ကရၢ​ဃာ်​အီၤ​လၢ အ​အိၣ်​ဝး​တရံး ဒဲစီဆှံ ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် တၢ်ပျီ​လၢ ပှၤ​ဒူၣ်​ဃာ်​အီၤ​န့ၣ် အိၣ်​ဝး​တရံး တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. တၢ်လုၢ်​ဒွဲၣ်အူ အ​တၢ်​လုၢ်လီၢ်​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​လၢ ဒဲစီဆှံ​အ​တၢ်ပျီ​လၢ ပှၤ​ကရၢ​ဃာ်​အီၤ​အ​ပူၤ ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် အ​အိၣ်ဝဲ​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​တၢ်ပျီ​လၢ အအံၣ်​တ​ဘ့ၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၇:၉; ၁ စီၤပၤ ၇:၁၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅, ခ​၈, ခ​၁၁.

• တၢ်ပှ့ၤက့ၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်​အပှ့ၤ​လၢ ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ ဒ်သိး​ပှၤ​က​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ်​လၢ တၢ်​စၢဃာ်, တၢ်​သိၣ်ဃီၣ်, တၢ်​ဒဲးဘး မ့တမ့ၢ် မူဒါ​တခါခါ​အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်​အပှ့ၤ​အံၤ တမ့ၢ်​ထဲ ကျိၣ်စ့​ထီဘိ​ဘၣ်. (ၡါ ၄၃:၃) ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ် တၢ်ပှ့ၤက့ၤ​လၢ တၢ်အိၣ်သး​အ​ကလုာ်​ကလုာ် အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. အဒိ ပိာ်ခွါ ဒီး​ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အဖါ​ခဲလၢာ် လၢ​အ​အိၣ်ဖျဲၣ်​ထီၣ် အဆိ​ကတၢၢ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်​လီၤ. အဃိ ဒ်သိး​အဝဲသ့ၣ် က​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ် ဒီး​ဒ်သိး ပှၤ​သု​တ​သူ အဝဲသ့ၣ်​ထဲ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်မၤ​တဂ့ၤ​အဂီၢ် ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​လီၤ တၢ်ပှ့ၤက့ၤ​လီၤ. (၄ မိၤ ၃:​၄၅, ၄၆; ၁၈:​၁၅, ၁၆) ဒီး​ကျီၢ်​ဖါတံၢ် လၢ​ အ​ကဲထီၣ် တၢ်​ဘၣ်ယိၣ်​လၢ ပှၤဂၤ​အဂီၢ်​မ့ၢ်​အိၣ်​န့ၣ် အ​ကစၢ်​မ့ၢ်​တ​ကွၢ်ထွဲ​အီၤ ဂ့ၤဂ့ၤ​ဘၣ်​ဒီး အမ့ၢ်​မၤသံ​ဘၣ် ပှၤ​တဂၤ​ဂၤန့ၣ် ဒ်သိး​ကျီၢ်​ဖါတံၢ်​အ​ကစၢ် က​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ်​ဒီး အ​သု​တဘၣ် တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​သံ​အီၤ​တဂ့ၤ​အဂီၢ် ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​လီၤ တၢ်ပှ့ၤက့ၤ​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၁:​၂၉, ၃၀) ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​မၤသံ​ပှၤဂၤ​လၢ တၢ်​သူၣ်အိၣ်​သးအိၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​တ​တူၢ်လိာ်​တၢ်ပှ့ၤက့ၤ​လၢ အဂီၢ်​ဘၣ်. (၄ မိၤ ၃၅:၃၁) ဒီး​လံာ်စီဆှံ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ တၢ်ပှ့ၤက့ၤ​လၢ အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တခါ​လၢ ခရံာ်​ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ ခီဖျိ​လၢ အဝဲ​တူၢ်သံ​အသး​ဒ်သိး အ​က​မၤ​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​လၢ တၢ်​ဒဲးဘး​ဒီး​တၢ်သံ အဂီၢ်​လီၤ.​—စံး ၄၉:​၇, ၈; မး ၂၀:၂၈; အ့း ၁:၇.

• တၢ်ဖး.

  မ့ၢ်ဝဲ လၢၢ်​ဖိ​ပြံ​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် လၢၢ်​အက့​အခီ ဆံး​ဆံး​ဖိ​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် သ့ၣ်ဘၣ်​အက့​အခီ ဆံး​ဆံး​ဖိ​တဖၣ် လၢ​ပှၤ​သူ​အီၤ​ဒ်သိး က​ဆၢတဲာ်​တၢ်​အဂီၢ်​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ဖၢ​ဃာ်​အီၤ​လၢ ဆ့ကၤ​အ​ပူၤ မ့တမ့ၢ် လၢ​တၢ်ပီး​တၢ်လီ တခါခါ​အ​ပူၤ ဒီး​တရုၤ​အီၤ​လီၤ. တၢ်ဖး​တခါ​လၢ အ​လီၤတဲာ်​ဝဲ မ့တမ့ၢ် လၢ​အဘၣ် တၢ်​ထုးထီၣ်​အီၤ​န့ၣ် မ့ၢ်​တၢ်ဖး​တခါ​လၢ ပှၤ​ဃုထၢ​ထီၣ်​အီၤ​လီၤ. ဒီး​အါဘျီ​န့ၣ် ဖဲ​ပှၤ​မၤဝဲ​ဒ်အံၤ​အခါ ပှၤ​ဃ့​ထုကဖၣ်​တၢ်​လီၤ.​—ၡူ ၁၄:၂; ကတိၤ ၁၆:၃၃; မး ၂၇:၃၅.

• တၢ်မၢဖိ.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ “ပှၤလၢ​အဘၣ်​တၢ်​ဆှၢလီၤ​အီၤ” လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး​ဒီး​ပှၤဂၤ​တနီၤ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ တၢ်မၢဖိ​ခီဖျိ​လၢ တၢ်​ဆှၢလီၤ​အဝဲသ့ၣ်​လၢ က​မၤန့ၢ်​တၢ်​လၢ ပှၤဂၤ​အဂီၢ်​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အါတက့ၢ် ပ​ထံၣ်ဘၣ်​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​အပျဲၢ်​အဘီၣ် ၁၂ ဂၤ​လၢ အဝဲ​ဃုထၢ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ အပှၤ​ခၢၣ်စး​တဖၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ တၢ်မၢဖိ​တဖၣ်​လီၤ.—မၢ် ၃:၁၄; မၤတၢ် ၁၄:၁၄.

• တၢ်မ့ၢ်​တၢ်တီ​အကျဲ.

  ပှၤလၢ​အ​ကဲထီၣ် ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ် အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ်​န့ၣ် ပှၤ​တဲဝဲ​လၢ အဝဲသ့ၣ်​ပၣ်ဃုာ်​လၢ “တၢ်မ့ၢ်​တၢ်တီ​အကျဲ” အ​ပူၤ​လီၤ. ဒီး​အခီ​ပညီ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် အ​တၢ်​အိၣ်မူ​အကျဲ​န့ၣ် ဒိးသန့ၤ​ထီၣ်​အသး​လၢ အ​တၢ်နာ် ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ်​ဒီး အဝဲသ့ၣ် မၤထွဲ​ဝဲ အဒိ​အတဲာ်​လီၤ.​—မၤတၢ် ၁၉:၉.

• တၢ်မၤ​ကမၣ်​တၢ်​လၢ တအိၣ်​ဒီး​တၢ်​မဲာ်ဆှး.

  ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် အဲၤ(လ်)စံယၤ (a·selʹgei·a) န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ​လၢ တၢ်မၤ​ကမၣ်​တၢ်​လၢ တအိၣ်​ဒီး​တၢ်​မဲာ်ဆှး​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်ထွဲ​လိာ်​အသး​ဒီး ပှၤလၢ​အ​မၤ​ကမၣ် ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ဒိၣ်ဒိၣ်​မုၢ်မုၢ် လၢ​အ​အိၣ်​စ့ၢ်ကီး​ဒီး တၢ်​သူၣ်ဒူ​သးဒူ လၢ​အ​တဂ့ၤ​ဘၣ် ဒီး​အ​တအိၣ်​ဒီး တၢ်​မဲာ်ဆှး​ဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်​အိၣ်ဒီး တၢ်​ပာ်သူၣ်​ပာ်သး​လၢ အ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ အ​ထံၣ်ဆံး မ့တမ့ၢ် တ​ပာ်ကဲ ပှၤလၢ​အ​အိၣ်ဒီး တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ, တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ဒီး​တၢ်ဘျၢ​တဖၣ်​ဘၣ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ တ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်​ကမၣ်​ဆံး​ဆံး​ဖိ​တဖၣ်​ဘၣ်.—ကလၤ ၅:၁၉; ၂ ပ့း ၂:၇.

• တၢ်မၤ​ကမၣ်မုၣ်​ကမၣ်ခွါ.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဟဲ​လၢ ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် ဖီနံယၤ (por·neiʹa) လီၤ. ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်​အါမံၤ ဒီး​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​တ​ဆီဟံၣ်​ဆီဃီ​ဒ် လံာ်စီဆှံ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​အိၣ်ဝဲ​အသိး​ဘၣ် ဘၣ်ဆၣ်​မံဃုာ်​လိာ်​အသး​လီၤ. ဒီး​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်​အဲၣ်ဘၢ​မါ​အဲၣ်ဘၢ​ဝၤ, ဃဲသဲ​တၢ်မၤ, ပှၤလၢ​အ​တ​ဆီဟံၣ်​ဆီဃီ​ဘၣ် သနာ်က့ မံဃုာ်​လိာ်သး, ပိာ်မုၣ်​ကဒဲ​ကဒဲ ဒီး​ပိာ်ခွါ​ကဒဲ​ကဒဲ အ​တၢ်​မံဃုာ် ဒီး​တၢ်မံ​ဃုာ်ဒီး ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​တဖၣ်​လီၤ. လၢ​လီၣ်ဖျါ​အ​ပူၤ တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ အ​တၢ်​ကရၢကရိ လၢ​အဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ “ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖးဒိၣ်” န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ ဒ်​ပိာ်မုၣ်​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး တဂၤ​အသိး​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​န့ၣ် အ​သူဝဲ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် တၢ်မၤ​ကမၣ်မုၣ်​ကမၣ်ခွါ ဒ်​တၢ်​အဒိ​အသိး လၢ​အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖးဒိၣ် အ​တၢ်မၤ​သကိး​တၢ်​ဒီး ဟီၣ်ခိၣ်​အခိၣ်​အနၢ်​တဖၣ် ဒ်သိး​က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ ဒီး​ကျိၣ်စ့​အဂီၢ်​လီၤ. (လီၣ် ၁၄:၈; ၁၇:၂; ၁၈:၃; မး ၅:၃၂; မၤတၢ် ၁၅:၂၉; ကလၤ ၅:၁၉)​—ကွၢ် တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် ပိာ်မုၣ်​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး.

• တၢ်​မၤဃူမၤဖိး​တၢ် အ​ခိၣ်ကျး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ အ​တလါ အခိၣ်ကျး​လီၤ. ဖဲ​တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​န့ၣ် ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ ဟံးန့ၢ်​ဝဲ တၢ်သွံၣ်​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်လုၢ်​လၢ တၢ်​ဒဲးဘး​အဂီၢ် ဒီး​ဖှံလီၤဝဲ​လၢ တလါ​အ​ခိၣ်ကျး​အံၤ အ​မဲာ်ညါ​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​အံၤ လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​န့ၣ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ကျၢၢ်ဘၢ (တၢ်​ဒဲးဘး)” မ့တမ့ၢ် “ထူးသံ​ကွံာ် (တၢ်​ဒဲးဘး)” လီၤ. တလါ အ​ခိၣ်ကျး​န့ၣ် ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ​ထူ ဒီး​လၢ​တလါ​အ​ခိၣ်ကျး​အ​ထိး​နါ ခံ​ကပၤ​လၢာ်​န့ၣ် အိၣ်ဒီး​ခ့ရူာ်​တဒု​စုာ်စုာ်​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၅:​၁၇-၂၂; ၁ ကွဲး ၂၈:၁၁; ဧ့ၤ ၉:၅)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• တၢ်မၤ​စီဆှံ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်မၤ​လၢ​အ​စီဆှံ ခီဖျိ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး​ဒီး ပှၤ​တဂၤ​ဂၤ အ​တၢ်​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် ကစၢ်​ယွၤ​အဃိ​လီၤ.​—ရိ ၁၂:၁; လီၣ် ၇:၁၅.

• တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ်န့ၣ် ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး​ဒီး တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​လၢ ပှၤ​လုၢ်ထီၣ်​အီၤ​ဒ်သိး က​မၤစၢၤ​ပှၤဂၤ​လၢ က​သုးဘူး​အသး​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အ​အိၣ် ဒီး​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​အီၤ​အဂီၢ်​လီၤ. ပှၤ​တဂၤ​စုာ်စုာ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ ပှၤ​ဒီ​တ​ကလုာ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ အ​တၢ်​ဒဲးဘး မ့ၢ်​အိၣ်​သနာ်က့ ဒ်​စီၤ​မိၤၡ့​အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ အိၣ်ဝဲ​အသိး ပှၤ​က​ဘၣ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ် လီၤဆီ​ဒၣ်တၢ်​ဖဲ တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ်​အမုၢ်နံၤ ဒ်သိး က​မၤ​ဘၣ်​ဂီၢ်​လိာ်​က့ၤ​အသး​ဒီး ကစၢ်​ယွၤ​အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​တဖၣ်​န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ဆိ​ဝဲ​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​က​လုၢ်ထီၣ် အသး​သမူ​လၢ ခါဆူညါ​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​အသး​သမူ ထဲ​တဘျီ​န့ၣ် မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ်​လၢ ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ အ​တၢ်​ဒဲးဘး​အဂီၢ် ခဲလၢာ်​ခဲဆ့ လီၤထူ​လီၤယိာ်​လီၤ. အဃိ ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​တဖၣ် အိၣ်ဒီး​တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​လၢ က​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​ဒီး ယဟိဝၤ​ယွၤ​လီၤ.​—၃ မိၤ ၅:၁၀; ၂၃:၂၈; ကလီး ၁:၂၀; ဧ့ၤ ၉:၁၂.

• တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ.

  မုၢ်နံၤ​အဝဲ​အံၤ မ့ၢ်​မုၢ်နံၤ​စီဆှံ အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တနံၤ လၢ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​အဂီၢ် (​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဟဲ​လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် yohm hak·kip·pu·rimʹ  လၢ​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “တၢ်​ကျၢၢ်ဘၢ တၢ်​ဒဲး ဘး​အမုၢ်နံၤ”) လီၤ. မုၢ်နံၤ​အံၤ​ဘၣ်​လၢ လါ​အ့သၤနံၣ် အသီ ၁၀ လီၤ. ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​န့ၣ် နုာ်လီၤ​ဝဲ​လၢ တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ် လၢ​ဒဲစီဆှံ ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ တနံၣ်​တသီ ဖဲ​မုၢ်နံၤ​အဝဲ​အံၤ​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​န့ၣ်​န့ၣ် အဝဲ​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အသွံၣ် လၢ​အ​နီၢ်ကစၢ်​အ​တၢ်​ဒဲးဘး, ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​အဂၤ​တဖၣ် အ​တၢ်​ဒဲးဘး ဒီး​လၢ​ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ် အ​တၢ်​ဒဲးဘး​အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​န့ၣ် မ့ၢ်​တၢ်​ဆၢကတီၢ်​ဖဲ ပှၤ​မၤ​တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​စီဆှံ, ပှၤ​ဒုၣ်​တၢ်အီၣ်​တၢ်အီ ဒီး​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး တၢ်​အိၣ်ဘှံး​အမုၢ်နံၤ လၢ​ပှၤ​တဘၣ်​ဖံး​တၢ်​မၤ​တၢ်ဘၣ်.—၃ မိၤ ၂၃:၂၇, ၂၈.

• တၢ်​မၤအၢ​မၤနး အ​သ့ၣ်တၢၣ်.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ လၢ​ကြံး​ကျိာ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ stau·rosʹ ဒီး​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ သ့ၣ်တၢၣ်​လၢ​အ​ထီၣ်​ထူၣ် ဒ်သိး​ဒီး သ့ၣ်တၢၣ်​လၢ ပှၤ​မၤသံ​ယ့ၣ်ၡူး​လၢ အလိၤ​လီၤ. တၢ်အုၣ်​အသး​လၢ က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ​အံၤ မ့ၢ်ဝဲ ထူၣ်စုညါ​န့ၣ် တအိၣ်​ဘၣ်. တၢ်​လၢ​ထူၣ်စုညါ​န့ၣ် တချုး​လၢ ခရံာ်​ဟဲ​ဒံးဘၣ် အ​နံၣ်​လၢ အ​ကယၤ​တဖၣ်​လံၤ​လံၤ​န့ၣ် ပှၤ​သူခိၣ်​ဖိ​တဖၣ် သူ​ပာ်စၢၤ​ဝဲ ဒ်​တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ အ​တၢ်​ပနီၣ်​အသိး​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် stau·rosʹ န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ တၢ်​မၤအၢ​မၤနး ဒီး​တၢ်​မဲာ်ဆှး​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် က​တူၢ်ဘၣ်​ဝဲ​န့ၣ်​လီၤ. အဃိ “တၢ်​မၤအၢ​မၤနး အ​သ့ၣ်တၢၣ်” န့ၣ်​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ​အံၤ အခီ​ပညီ လၢ​လၢပှဲၤ​ပှဲၤလီၤ. (မး ၁၆:၂၄; ဧ့ၤ ၁၂:၂)​—ကွၢ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် သ့ၣ်တၢၣ်.

• တၢ်လုၢ်​စံးဘျုး​စံးဖှိၣ်​က့ၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လုၢ်​အိၣ်ဃူ​အိၣ်ဖိး​တခါ​လၢ က​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ကစၢ်​ယွၤ လၢ​အ​တၢ်​မၤစၢၤ​ဒီး အ​တၢ်အဲၣ်​လၢ​အတီ အဃိ​လီၤ. ပှၤ​အီၣ်​ဝဲ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​လၢ ပှၤ​လုၢ်ထီၣ်​အီၤ​အံၤ အညၣ် ဒီး​ပှၤ​အီၣ်​ဝဲ ကိၣ်​လၢ​အပၣ်​ဒီး​ကိၣ်မံၣ် ဒီး​ကိၣ်​လၢ အ​တ​ပၣ်​ဒီး​ကိၣ်မံၣ်​ဘၣ်​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​က​ဘၣ်​အီၣ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အံၤ အညၣ် ဖဲ​ပှၤ​လုၢ်ထီၣ်​ဝဲ အနံၤ​လီၤ.​—၂ ကွဲး ၂၉:၃၁.

• တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ် တခါခါ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အ​အိၣ် ဒ်သိး​က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် တၢ်​စံးဘျုး​စံးဖှိၣ်, က​အၢၣ်လီၤ​တူၢ်လိာ် တၢ်​ကမၣ် ဒီး​က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ်က့ၤ တၢ်​ရ့လိာ်သး​ဒီး​အီၤ​လၢ​အဂ့ၤ​လီၤ. ပှၤ​အဆိ​ကတၢၢ်​တဂၤ​လၢ အ​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​စီၤ​ဟ့းဘ့းလး ဒီး​လၢခံ​ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​တဖၣ် ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ် အ​ကလုာ်​ကလုာ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​တဖၣ် လၢ​တၢ်​သူၣ်အိၣ်​သးအိၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. မ့မ့ၢ်​ဖဲ တၢ်​ဒုးအိၣ်​ထီၣ် စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​အခါ တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​အိၣ်ဝဲ​လၢ ပှၤ​က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​ဝဲ အ​နီၢ်ကစၢ်​အသး​သမူ​ဒ် တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​လၢ အလၢ​အပှဲၤ​အသိး ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ပှၤ​တလိၣ် ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်​လၢၤဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ခရံာ်ဖိ​တဖၣ် ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​နီၢ်သး အ​တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​တဖၣ် လၢ​ကစၢ်​ယွၤ​အ​အိၣ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၄:၄; ဧ့ၤ ၁၃:​၁၅, ၁၆; ၁ ယိၤ ၄:၁၀.

• တၢ်လုၢ်​ဒွဲၣ်အူ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​လုၢ်ထီၣ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​ဒီ​တဒု​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ​အ​အိၣ် ခီဖျိ ဒွဲၣ်​ထီၣ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​လၢ တၢ်​လုၢ်လီၢ်​အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ (ကျီၢ်​ဖါ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, သိဖါ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, မဲာ်တဲးလဲး​ဖါ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, ထိၣ်လွံၢ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ, ထိၣ်​ကးက့ၣ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ) လၢ​တၢ်လုၢ်​ဒွဲၣ်အူ​အဂီၢ်​န့ၣ် တဘၣ်​ဟံးန့ၢ်​ဝဲ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အံၤ အကူာ်​အခီ နီ​တစဲး​ဘၣ်.​—၂ မိၤ ၂၉:၁၈; ၃ မိၤ ၆:၉.

• တၢ်လုၢ်​လၢ တၢ်​ကမၣ်​အဂီၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လုၢ်​လၢ ပှၤ​တဂၤ​အ​နီၢ်ကစၢ် အ​တၢ်​ကမၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. လၢညါ ပှၤ​မ့ၢ်​မၤ​ကမၣ်​တၢ်န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အ​တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​လၢ အ​ဘၣ်ဃး​ဒီး စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​န့ၣ် က​ၡူ​ကွံာ်​တနီၤ​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အဝဲ မ့ၢ်​ပီၢ်ယၢ်​လီၤ​က့ၤ​အသး ဒီး​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​လၢ တၢ်​ကမၣ်​အဂီၢ်​န့ၣ် အ​န့ၢ်ဘၣ်​ကဒါက့ၤ တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​တဖၣ်​န့ၣ် သ့ဝဲ ဒီး​အ​တ​တူၢ်ဘၣ် တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​လၢၤဘၣ်. အဃိ တၢ်လုၢ်​လၢ တၢ်​ကမၣ်​အဂီၢ်​န့ၣ် လီၤဆီ​န့ၢ် တၢ်လုၢ်​အဂၤ​တဖၣ် လၢ​တၢ်​ဒဲးဘး​အဂီၢ် တစဲး​လီၤ.​—၃ မိၤ ၇:၃၇; ၁၉:၂၂; ၡါ ၅၃:၁၀.

• တၢ်လုၢ်​လၢ တၢ်​ဒဲးဘး​အဂီၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​တခါ​လၢ ပှၤ​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​အီၤ​လၢ တၢ်​ဒဲးဘး​လၢ ပှၤ​မၤ​အီၤ​လၢ တၢ်​တ​ပာ်သူၣ်​ပာ်သး​အ​ပူၤ ခီဖျိ တၢ်​တလၢ​တ​ပှဲၤ​ဘၣ် ဒီး​တၢ်​ဂံၢ်စၢ်​ဘါစၢ် အဃိ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​အ​ကလုာ်​ကလုာ်​လၢ တၢ်​ဒဲးဘး​အဂီၢ် စးထီၣ်​လၢ ထိၣ်​ကးက့ၣ်​လၢ အလုၢ်​အပှ့ၤ​ဆံး​ကတၢၢ် တုၤ​လီၤ​လၢ ကျီၢ်​ဖါတံၢ်​လၢ အလုၢ်​အပှ့ၤဒိၣ်​ကတၢၢ်​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​က​ဘၣ် ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ်​ဝဲ ဖဲလဲၣ်​တခါ​လဲၣ်န့ၣ် ဒိးသန့ၤ​ထီၣ်​အသး​လၢ ပှၤလၢ​အ​တၢ်​ဒဲးဘး​အိၣ်​တဂၤ​အံၤ အလီၢ်​အလၤ​ဒီး အ​တၢ်အိၣ်သး​အ​ဖီခိၣ်​လီၤ.​—၃ မိၤ ၄:​၂၇, ၂၉; ဧ့ၤ ၁၀:၈.

• တၢ်​လုၢ်လီၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အ​ပတီၢ်​လၢ ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်, လၢၢ် မ့တမ့ၢ် သ့ၣ်​လၢ ပှၤ​ကျး​အီၤ​ဒီး​ထး ဒီး​ပှၤ​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်လုၢ် မ့တမ့ၢ် တၢ်​နၢမူ လၢ​အ​ဖီခိၣ်​ဒ်သိး ပှၤ​က​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​တၢ်​အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​ဒၢး​အဆိ​ကတၢၢ်​တတီၤ လၢ​ဒဲစီဆှံ​ဒီး တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး “တၢ်​လုၢ်လီၢ်​ထူ” လၢ​အမ့ၢ် တၢ်​လုၢ်လီၢ်​လၢ အ​ဆံး​တ​ဖျၢၣ်​လၢ ပှၤ​က​လုၢ်ထီၣ် တၢ်​နၢမူ​အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်​လုၢ်လီၢ်​တ​ဖျၢၣ်​အံၤန့ၣ် ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ​သ့ၣ် ဒီး​ပှၤ​ကျး​ဘၢ​အီၤ​ဒီး ထူ​ကဘျၣ်​တဖၣ်​လီၤ. ဒီး “တၢ်​လုၢ်လီၢ်​တိၢ်ဘီ” လၢ​အမ့ၢ် တၢ်​လုၢ်လီၢ်​လၢ အဒိၣ်​တ​ဖျၢၣ်​လၢ ပှၤ​က​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​ဒွဲၣ်အူ​တဖၣ်​အဂီၢ်​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​လၢ​တၢ်ချၢ​လၢ တၢ်ပျီ​ပူၤ​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၇:၁; ၃၉:​၃၈, ၃၉; ၁ မိၤ ၈:၂၀; ၁ စီၤပၤ ၆:၂၀; ၂ ကွဲး ၄:၁; လူၤ ၁:၁၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅ ဒီး ခ​၈.

• တၢ်​လုၢ်လီၢ်​အနၢၤ​တဖၣ်.

  တၢ်​လုၢ်လီၢ်​တနီၤ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​ဒီး​တၢ်​လၢ​အ​လီၤဂာ်​ဒီး တၢ်​အနၢၤ​တဖၣ်​လၢ အ​ဟဲထီၣ်​ဝဲ​လၢ တၢ်​လုၢ်လီၢ်​အနၢၣ် လွံၢ်​နၢၣ်​အလိၤ​လီၤ. (၃ မိၤ ၈:၁၅; ၁ စီၤပၤ ၂:၂၈)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅ ဒီး ခ​၈.

• တၢ်လုၢ်​ဝံၢ်ဝၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​တခါ ဒီး​ပှၤလၢ က​ဟ့ၣ်​လီၤ တၢ်လုၢ်​အံၤန့ၣ် အဝဲ​က​စိာ်ဃာ်​ဝဲ​လၢ​အ​စု ဒီး​ဖဲ​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် ပာ်​အ​စု​လၢ ပှၤ​တဂၤ​န့ၣ် အ​စု​ဖီလာ်​အခါ အဝဲသ့ၣ် က​ဝံၢ်ဝၢ်​အ​စု​လၢ အလီၢ်​ခံ​ဒီး​အ​မဲာ်ညါ မ့တမ့ၢ် ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် က​ဝံၢ်ဝၢ်​ဝဲ​လၢ အ​နီၢ်ကစၢ်​လီၤ. ပှၤ​မၤဝဲ​ဒ်​န့ၣ်​န့ၣ် မ့ၢ်​ဒ်သိး က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ ပှၤ​ဟ့ၣ်​လီၤ တၢ်လုၢ်​အံၤ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​အိၣ်​လီၤ.​—၃ မိၤ ၇:၃၀.

•  တၢ်လုၢ်ဟံၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​သူၣ်ထီၣ်​တ​ဖျၢၣ်​လၢ ပှၤ​သူ​က့ၤ​အီၤ​လၢ ဒဲစီဆှံ​အလီၢ် ဒ်​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အ​တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ အ​လီၢ်ခၢၣ်သး​အသိး​ဒီး အ​အိၣ်ဝဲ​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အဆိ​ကတၢၢ်​တ​ဖျၢၣ်​န့ၣ် စီၤ​ၡလိၤမိၤ​တ့ထီၣ်​ဝဲ ဒီး​ပှၤ​ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖိ မၤ​ဟးဂီၤ​ကွံာ်ဝဲ​လီၤ. မ့မ့ၢ် တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​ခံ​ဖျၢၣ်​တ​ဖျၢၣ်​န့ၣ် စီၤ​စရူဘၤဘ့လး တ့ထီၣ်​ဝဲ ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဟဲက့ၤ​လၢ ကီၢ်​ဘၤဘူၤလိၣ် ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် စီၤပၤ​ဟ့ၤရိာ် တ့ထီၣ်​ကဒါက့ၤ​ဝဲ​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​ပူၤ​န့ၣ် တဘျီ​တခီၣ် တၢ်လုၢ်ဟံၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “ယဟိဝၤ​ယွၤ​အဟံၣ်” လီၤ.​—(ဧ့ ၁:၃; ၆:​၁၄, ၁၅; ၁ ကွဲး ၂၉:၁; ၂ ကွဲး ၂:၄; မး ၂၄:၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၈ ဒီး ခ​၁၁.

• တၢ်လုၢ်​အိၣ်ဃူ​အိၣ်ဖိး.

  ဒ်သိး ပှၤ​က​ဃ့ကညး ယဟိဝၤ​ယွၤ လၢ​က​အိၣ်ဃူ​အိၣ်ဖိး​ဒီး​အီၤ​အဂီၢ် ပှၤ​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​အိၣ်ဃူ​အိၣ်ဖိး​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​တၢ်လုၢ်​အံၤ, အ​ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ, ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​လၢ အ​တီခိၣ်ရိၤမဲ​တၢ် ဒီး​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ်​လၢ အ​လီၤ​ဘၣ်​မူဒါ​န့ၣ် အီၣ်​ဝဲ​တၢ်လုၢ်​အံၤ​လီၤ. ဒီး​တၢ်​အ​သိ​လၢ ပှၤ​ဒွဲၣ်အူ​ထီၣ်​အီၤ​အခုၣ်​န့ၣ် လီၤဂာ်​ဒ် အ​လဲၤထီၣ်​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ​အ​အိၣ် ဒီး​ဘၣ်​အသး​မုာ်ဝဲ​လီၤ. ဒီး​တၢ်သွံၣ်​လၢ ဘၣ်​တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ​လၢ သးသမူ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​အီၤ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​အိၣ်​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. အဃိ လီၤဂာ်​ဒ်သိး​ဒီး ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ် ဒီး​ပှၤလၢ​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​တၢ်လုၢ်​န့ၣ် ဆ့ၣ်နီၤ​အီၣ်​သကိး​တၢ်​ဒီး ယဟိဝၤ​ယွၤ ဒီး​အ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ အဝဲသ့ၣ် အိၣ်​ဃူဃူ​ဖိး​ဖိး​လီၤ.​—၃ မိၤ ၇:​၂၉, ၃၂; ၅ မိၤ ၂၇:၇.

• တၢ်​လဲၤထီၣ် အ​တၢ်​သးဝံၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ အ​ဆၢဒိၣ် ၁၂၀-၁၃၄ အ​ပူၤ​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တထံၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​အိၣ်​ဒ်လဲၣ်​န့ၣ် ပှၤ​တၢ်​ထံၣ်​အိၣ်ဝဲ​အါမံၤ​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​အါဂၤ ဆိကမိၣ်​ဝဲ​လၢ ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် ‘လဲၤထီၣ်’ လၢ​ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ် ဒ်သိး က​ထီၣ်​တၢ်မၤ​ဘူၣ်ဧိၤ​ပွဲဧိၤ တနံၣ်​သၢ​ဘျီ​အခါ အဝဲသ့ၣ် သးဝံၣ်​ဝဲ ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ၁၅ ယုၢ်​အံၤ လၢ​တၢ်​သးခု​အ​ပူၤ​လီၤ. တၢ်​လၢ​ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​န့ၣ် အိၣ်​လၢ တၢ်လီၢ်​ထီၣ်ထီ​လၢ ယူဒၤ အ​ကစၢၢ်​ကလိ အ​ကျါ​လီၤ.

• တၢ်လီၢ်​စီဆှံ.

  မ့ၢ်ဝဲ​ဒၢး​အဆိ​ကတၢၢ် ဒီး​အ​ဒိၣ်ဝဲ​တတီၤ လၢ​ဒဲစီဆှံ​ဒီး တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. အဃိ ဒၢး​အဝဲ​အံၤ​လီၤဆီ​ဝဲ​ဒီး တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ်​လၢ​အမ့ၢ် ဒၢး​ခံ​တီၤ​တတီၤ​လီၤ. လၢ​ဒဲစီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​တတီၤ​အံၤ အိၣ်ဝဲ​ဒီး မ့ၣ်အူဒၢ​ထူ, တၢ်​ဒွဲၣ်​ထီၣ်​တၢ်​နၢမူ အ​တၢ်​လုၢ်လီၢ်​ထူ, ပှၤ​လုၢ်ထီၣ်​ကိၣ် အ​စီၢ်နီၤခိၣ် ဒီး​သပၢၤ​ထူ​တဖၣ်​လီၤ. ဒီး​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ဒၢး​အံၤ​အိၣ်ဒီး တၢ်​လုၢ်လီၢ်​ထူ, မ့ၣ်အူဒၢ​ထူ အ​ဖျၢၣ်​တဆံ ဒီး​ပှၤ​လုၢ်ထီၣ်​ကိၣ် အ​စီၢ်နီၤခိၣ်​ထူ အ​ဖျၢၣ်​တဆံ​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၆:၃၃; ဧ့ၤ ၉:၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ၅ ဒီး ခ​၈.

• တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ​ဒၢး​ခံ​တီၤ​တတီၤ လၢ​ဒဲစီဆှံ ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ ဒီး​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ အ​တလါ​စီဆှံ အိၣ်ဝဲ​ဖဲ​န့ၣ်​လီၤ. ဒ်​စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ အိၣ်ဝဲ​အသိး ထဲဒၣ်​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ လဲၤနုာ်​လီၤ​ဝဲ​သ့ ဒီး​အဝဲ​နုာ်လီၤ​သ့ ထဲ​တနံၣ်​တသီ ဖဲ​တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​လီၤ.—၂ မိၤ ၂၆:၃၃; ၃ မိၤ ၁၆:၂, ၁၇; ၁ စီၤပၤ ၆:၁၆; ဧ့ၤ ၉:၃.

• တၢ်လီၢ်​ထီၣ်ထီ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​အလီၢ်​လၢ ပှၤ​တ့ထီၣ်​ဝဲ​လၢ တၢ်လူၢ်ခိၣ်, ကစၢၢ်​ခိၣ် မ့တမ့ၢ် ပျဲၢ်စီၢ်ခိၣ်​လီၤ. တဘျီ​တခီၣ် ပှၤ​သူ​တၢ်လီၢ်​ထီၣ်ထီ​တဖၣ် လၢ​က​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် ကစၢ်​ယွၤ​အဂီၢ်​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်လီၢ်​ထီၣ်ထီ​တဖၣ်​န့ၣ် ညီနုၢ်​အ​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး​ဒီး တၢ်​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် ယွၤ​လၢ​အ​ကမၣ်​တဖၣ်​လီၤ.​—၄ မိၤ ၃၃:၅၂; ၁ စီၤပၤ ၃:၂; ယံး ၁၉:၅.

• တၢ်ဝံ​တၢ်နါ​တဖၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ အအၢ​အသီ​လၢ ပ​ထံၣ်​အီၤ​တ​သ့​ဘၣ် လၢ​အ​အိၣ်ဒီး အစိ​အ​က​မီၤ ဒိၣ်န့ၢ်​ဒံး​ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​လီၤ. ဖဲ ၁ မိၤၡ့ ၆:၂ န့ၣ် တၢ်​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ “ယွၤ​အ​ဖိခွါ​တဖၣ်” ဒီး​ဖဲ ယူဒၤ ၆ န့ၣ် တၢ်​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ “မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ်” လီၤ. လၢ​အ​ခီၣ်ထံး ဖဲ​ကစၢ်​ယွၤ​တ့လီၤ အဝဲသ့ၣ်​အခါ အဝဲသ့ၣ်​တမ့ၢ် ပှၤအၢ​ပှၤသီ​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ်​လၢခံ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် ဒုး​ကဲထီၣ်​အသး​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အဒုၣ်​အဒါ ခီဖျိ ဖဲ​စီၤ​နိအၤ​အ​စိၤ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​တ​ဒိကနၣ် ကစၢ်​ယွၤ​အ​ကလုၢ်​ဘၣ် ဒီး​အဝဲသ့ၣ်​အိၣ်ဃူ​ဒီး မုၣ်ကီၤလံၢ် ဒီး​ထီဒါ ယဟိဝၤ​ယွၤ​လီၤ.​—၅ မိၤ ၃၂:၁၇; လူၤ ၈:၃၀; မၤတၢ် ၁၆:၁၆; ယၤ ၂:၁၉.

• တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​ပူၤ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​အါမံၤ​လၢ​ပှၤ​မၤဝဲ​န့ၢ် ခီဖျိ​လၢ တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​တၢ်​မၤစၢၤ​အဃိ​လီၤ. တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ​န့ၣ် အခီ​ပညီ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်စူၢ်​တၢ်နာ်​လၢ ပှၤသံ​အ​ကလၤ ဆဲး​မူ​ဝဲ ဒီး​တဲ​တၢ်​ဒီး ပှၤလၢ​အ​အိၣ်မူ​တဖၣ် ခီဖျိ​လၢ တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​သရၣ်​တဂၤ​လီၤ. ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် phar·ma·kiʹa လၢ​ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​အီၤ​လၢ “တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ” န့ၣ်​အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ မ့ၢ်ဝဲ “တၢ်မူၤ​တၢ်ဘှီး​အလီၢ်’ လီၤ. လၢပျၢၤ​န့ၣ် ဒ်သိး​ပှၤ​က​န့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အစိ​အ​က​မီၤ​လၢ က​မၤ​တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ​အဂီၢ်​န့ၣ် ပှၤ​သူ​တၢ်မူၤ​တၢ်ဘှီး​အဃိ လၢခံ ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ phar·ma·kiʹa န့ၣ်​လဲၤ​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်​အသး​ဒီး တၢ်ဝံ​တၢ်နါ အ​တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ​လီၤ.​—ကလၤ ၅:၂၀; လီၣ် ၂၁:၈.

• တၢ်​သူၣ်ဝံၣ်​သးဆၢ​အခိၣ်.

  လၢ​ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ဖျါ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​ရဲၣ်ကျဲၤ​ဝဲ တၢ်​သးဝံၣ်​တဖၣ်, ဟံးစု​နဲၣ်ကျဲ ပှၤလၢ​အ​သးဝံၣ်​တၢ်​တဖၣ်, သးဝံၣ်​လိ ဒီး​သိၣ်လိ​နဲၣ်လိ လ့ၤဝံ အပှၤ​သးဝံၣ်​တၢ်ဖိ​တဖၣ် ဒီး​တီခိၣ်ရိၤမဲ​တၢ်​ဖဲ ပှၤ​သးဝံၣ်​တၢ် အဆၢ​ကတီၢ်​လီၤ.​—စံး ၄ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်; ၅ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်.

• တၢ်​သးကညီၤ ဒိၣ်ဒိၣ်​မုၢ်မုၢ်.

  အါဘျီ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်ထွဲ​လိာ်​အသး​ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်​တၢ်​လၢ တၢ်​သူၣ်ဂ့ၤ​သးဝါ​အ​ပူၤ​လီၤ. မ့မ့ၢ်​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​သးကညီၤ ဒိၣ်ဒိၣ်​မုၢ်မုၢ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်ဟ့ၣ်​ကလီ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ​လၢ တၢ်​သူၣ်ဂ့ၤ​သးဝါ​အ​ပူၤ ဒီး​အ​တ​မုၢ်လၢ်ဝဲ​လၢ ပှၤ​က​ဟ့ၣ်ဆၢက့ၤ​အီၤ တၢ်​နီတမံၤ​ဘၣ်. အဃိ တၢ်​ကတိၤ​အံၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​ဟ့ၣ်​တၢ်​ညီ ဒီး​အ​အိၣ်ဒီး တၢ်အဲၣ်​တၢ်ကွံ ဒီး​တၢ်​သူၣ်ဂ့ၤ​သးဝါ​လၢ ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​အ​ဖီခိၣ် အါအါ​ဂီၢ်​ဂီၢ်​လီၤ. ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​ကွဲး ကျိာ်ထံ စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “တၢ်ဘျုး​တၢ်ဖှိၣ်” ဒီး “တၢ်ဟ့ၣ်​လၢ တၢ်​သူၣ်အိၣ်​သးအိၣ်” လီၤ. ဒီး​အမ့ၢ်​တၢ်​လၢ ပှၤ​တ​ကြၢး​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ်​အီၤ​ဘၣ် ဒီး​တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​အီၤ​ခီဖျိ ထဲ​လၢ​ပှၤလၢ အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​တၢ်​တဂၤ အ​တၢ်​သးအိၣ်​ဟ့ၣ်​တၢ် အဃိ​လီၤ.​—၂ ကရံၣ် ၆:၁; အ့း ၁:၇.

• တၢ်​သးခု​ကစီၣ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​သးခု​ကစီၣ် လၢ​အ​ဘၣ်ဃး​ဒီး ကစၢ်​ယွၤ​အဘီ​အမုၢ် ဒီး​တၢ်​သးခု​ကစီၣ်​လၢ ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်​အုၣ်က့ၤ​ခီၣ်က့ၤ ခီဖျိ​တၢ်​စူၢ်က့ၤ​နာ်က့ၤ ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ်​လီၤ.​—လူၤ ၄:​၁၈, ၄၃; မၤတၢ် ၅:၄၂; လီၣ် ၁၄:၆.

• တၢ်သွၣ်ခိၣ်.

  အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်သွၣ်ခိၣ်​လၢ ပှၤ​တဂၤ​အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် တၢ်သွၣ်ခိၣ်​လၢ ပှၤ​ခဲလၢာ်​အိၣ်ဝဲ ဖဲ​အဝဲသ့ၣ် သံ​အခါ​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဒ်သိး​လိာ်​အသး​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ “ၡံ​အိ(လ်)” ဒီး​ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ “ဟ့​ဒံ(စ်)” လီၤ. ဖဲ​လံာ်စီဆှံ​တဲဝဲ တၢ်သွၣ်ခိၣ်​အခါ တဘျီ​တခီၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်လီၢ်​လၢ​အမ့ၢ် တၢ်​အဒိ မ့တမ့ၢ် တၢ်အိၣ်သး​ဖဲ တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ ဒီး​တၢ်​သ့ၣ်ညါ တအိၣ်​နီတမံၤ​လၢၤဘၣ်.​—၁ မိၤ ၄၇:၃၀; စံၣ် ၉:၁၀; မၤတၢ် ၂:၃၁.

• တၢ်​ဟဲက့ၤ​အိၣ်ဒီး​ပှၤ အဆၢ​ကတီၢ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ် အ​တၢ်​ဟဲက့ၤ​အိၣ်သကိး​ပှၤ ဒ်​စီၤပၤ​အသိး လၢ​မုၢ်နံၤ​ခံ​ကတၢၢ် အ​တီၢ်ပူၤ​လီၤ. ခရံာ်​ဟဲက့ၤ အိၣ်ဒီး​ပှၤ​န့ၣ် တမ့ၢ်​လၢ အဝဲ​ဟဲ​ဝံၤဒီး ကရီ​က့ၤဝဲ​ဘၣ်. လၢ​တၢ်န့ၣ်​အလီၢ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ​လၢ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​တတီၤ​လၢ က​ယံာ်ဝဲ​ဒ် တၢ်ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ​အသိး​လီၤ.​—မး ၂၄:၃.

• တၢ်​အ​စိၤ​လၢ အလီၢ်​ခံ​ကတၢၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​တ​ကတီၢ်​လၢ အ​ဆဲး​လဲၤ​အသး​တုၤ​လၢ မုၣ်ကီၤလံၢ်​အ​တၢ်ပၢ ကတၢၢ်​ဝဲ​လီၤ. တၢ်​ဆၢကတီၢ် တ​ကတီၢ်​အံၤ မ့ၢ်​တၢ်​ဆၢကတီၢ် တ​ကတီၢ်ဃီ​ဒီး ခရံာ်​အ​တၢ်​ဟဲက့ၤ​အိၣ်ဒီး​ပှၤလီၤ. လၢ​ယ့ၣ်ၡူး အ​တၢ်​ဟံးစု​နဲၣ်ကျဲ အ​ဖီလာ်​န့ၣ် မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ်​က “နီၤဖး​ဝဲ ပှၤအၢ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ပှၤတီ​ပှၤလိၤ​အ​ကျါ” ဒီး​က​မၤ​ဟးဂီၤ​ကွံာ် အဝဲသ့ၣ်​လီၤ. (မး ၁၃:​၄၀-၄၂, ၄၉) လၢညါ​န့ၣ် ခရံာ်​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် သးအိၣ်​သ့ၣ်ညါ​ဝဲ​လၢ “တၢ်​အ​စိၤ​လၢ အလီၢ်​ခံ​ကတၢၢ်” အံၤ က​မၤသး​ဆံးယံာ်​လဲၣ်န့ၣ်​လီၤ. (မး ၂၄:၃) တချုး ယ့ၣ်ၡူး​က့ၤထီၣ်​လၢ မူခိၣ်​ဒံးဘၣ်​န့ၣ် အ​အၢၣ်လီၤ​ဝဲ အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ်​လၢ အ​ကအိၣ်​ဒီး​အဝဲသ့ၣ် တုၤ​လၢ ဆၢကတီၢ်​ဖဲ​န့ၣ်​လီၤ.​—မး ၂၈:၂၀.

• တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အၢၣ်လီၤ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​ဒီး ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ အ​ဘၢၣ်စၢၤ​မ့ၢ်ဂ့ၤ ပှၤ​ခံဂၤ အ​ဘၢၣ်စၢၤ​မ့ၢ်ဂ့ၤ လၢ​က​မၤတၢ်​တမံၤ​မံၤ မ့တမ့ၢ် ဟးဆှဲး​တၢ်​လၢ က​မၤတၢ်​အဂၤ​တမံၤ​မံၤ အဂီၢ်​လီၤ. တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ တနီၤ​န့ၣ် ထဲဒၣ် ပှၤ​တဒူၣ် မ့တမ့ၢ် ပှၤ​တဂၤ က​ဘၣ်​မၤထွဲ ဒ်​အ​တဲဝဲ​အသိး (တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ တခီတၢၤ), မ့မ့ၢ် တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ အဂၤ​တနီၤ​န့ၣ် ပှၤ​ခံဒူၣ်​က​ဘၣ်​မၤဝဲ ဒ်​အဝဲသ့ၣ် အၢၣ်လီၤ​ဝဲ​အသိး (တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​လၢ ပှၤ​ခံခီ​ယၢ်ခီ ဘၣ်​မၤထွဲ​ဝဲ) လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ကစၢ်​ယွၤ မၤ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​ဒီး ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ တကး​ဒံးဘၣ် ပ​ထံၣ်ဘၣ်​လၢ တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​လၢ ပှၤကညီ အ​ဘၢၣ်စၢၤ, ပှၤ​အဒူၣ်​တဖၣ် အ​ဘၢၣ်စၢၤ ဒီး​ပှၤ​ကလုာ်​တဖၣ် အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ. တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​လၢ အ​ကဲဘျုး​လၢ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​ဖးယံာ်​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​ဒီး စီၤ​အၤဘြၤဟၣ်, အ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​ဒီး စီၤ​ဒၤဝံး, အ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​ဒီး ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဒီ​တ​ကလုာ် ဒီး​အ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​ဒီး ကစၢ်​ယွၤ အ​အံၣ်စရ့လး (တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​အသီ) လီၤ.​—၁ မိၤ ၉:၁၁; ၁၅:၁၈; ၂၁:၂၇; ၂ မိၤ ၂၄:၇; ၂ ကွဲး ၂၁:၇.

• တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ အ​တလါ.

  မ့ၢ်ဝဲ တလါ​တ​ဖျၢၣ်​လၢ ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ သ့ၣ်​ဖှ့ၡံးတၤ ဒီး​ကျး​ဝဲ​ဒီး ထူ​ကဘျၣ်​တဖၣ်​လီၤ. ပှၤ​ပာ်ဝဲ​လၢ ဒဲစီဆှံ အ​တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ်​အ​ပူၤ ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် ပှၤ​ပာ်ဝဲ​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​လၢ စီၤ​ၡလိၤမိၤ တ့ထီၣ်​ဝဲ​တ​ဖျၢၣ် အ​တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ်​အ​ပူၤ​လီၤ. တလါ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အိၣ်ဝဲ​ဒီး အ​ခိၣ်ကျး​လၢ ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ​ထူ ဒီး​အိၣ်ဝဲ​ဒီး ခ့ရူာ်​ခံ​ဒု​လၢ အ​ကွၢ်​ဆၢ​မဲာ်​လိာ်သး​လၢ တၢ်​ခိၣ်ကျး​အလိၤ​လီၤ. တၢ်​လၢ​အရ့ဒိၣ်​လၢ ပှၤ​ပၢ​နုာ်​လၢ တလါ​ပူၤ​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး လၢၢ်​ဘ့ၣ်ဘၣ်​ခံဘ့ၣ်​လၢ တၢ်​မၤလိာ်​အဘီ​တဆံ အိၣ်​ကွဲး​အသး​လၢ​အလိၤ​လီၤ. (၅ မိၤ ၃၁:၂၆; ၁ စီၤပၤ ၆:၁၉; ဧ့ၤ ၉:၄)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅ ဒီး ခ​၈.

• တၢ်​အဲၣ်ဘၢ​မါ​အဲၣ်ဘၢ​ဝၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ ပိာ်မုၣ် မ့တမ့ၢ် ပိာ်ခွါ​လၢ အ​ဆီဟံၣ်​ဆီဃီ​ဝံၤ​တဂၤ မံဃုာ်​လိာ်သး​ဒီး ပှၤလၢ​အ​တမ့ၢ် အသး​သမူ​တံၤသကိး​ဘၣ် လၢ​တၢ်​သူၣ်အိၣ်​သးအိၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ.—၂ မိၤ ၂၀:၁၄; မး ၅:၂၇; ၁၉:၉.

• တၢ်အဲၣ်​လၢ​အတီ.

  ဧ့ၤ​ဘြံၤ အ​တၢ်​က​တိၤ​လၢ အမ့ၢ် cheʹsedh န့ၣ်​အါ​တ​က့ၢ် ဘၣ်​တၢ်​ကွဲး​ကျိာ်​ထံ​အီၤ​လၢ တၢ်​အဲၣ်​လၢ​အ​တီ​လီၤ. တၢ်​အဲၣ်​တ​က​လုာ်​အံၤ ပၣ်​ဃုာ်​ဒီး တၢ်​သးတီ​လၢ အ​သဟီၣ်​ဆူၣ်​ဒိၣ်မး​လီၤ. ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်အဲၣ်​လၢ ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ အ​ဖီခိၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ တၢ်အဲၣ်​လၢ​အတီ အိၣ်ဝဲ​အါဘျီ ဒီး​ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​စ့ၢ်ကီး ပာ်ဖျါ​ထီၣ် တၢ်အဲၣ်​လၢ​အတီ လၢ​တဂၤ​ဒီး​တဂၤ အ​ဖီခိၣ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၃၄:၆; ရူၤ ၃:၁၀.

• တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တ​ကရူၢ်​လၢ အ​အိၣ်ဖှိၣ်​သကိး လၢ​အ​အိၣ်ဒီး တၢ်​တိာ်ပာ်​တမံၤဃီ မ့တမ့ၢ် ဒ်သိး က​မၤတၢ်​တမံၤ​မံၤ အဂီၢ်​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ညီနုၢ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဒီ​တ​ကလုာ်​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တဘျီ​တခီၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ခရံာ်ဖိ တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​တ​ဖျၢၣ်​ဖျၢၣ်​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အါတက့ၢ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ​လၢ ခရံာ်ဖိ​တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​ခဲလၢာ်​လီၤ.​—၁ စီၤပၤ ၈:၂၂; မၤတၢ် ၉:၃၁; ရိ ၁၆:၅.

• တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​သးပှၢ်, ပှၤ​သူၣ်က့​သးပှၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ပိာ်ခွါ​တဂၤ​လၢ အသး​နံၣ်​အါ​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် လၢ​လံာ်စီဆှံ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​အိၣ်ဒီး တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ ဒီး​မူဒါ​လၢ ပှၤတဝၢ မ့တမ့ၢ် ပှၤ​တ​ကလုာ်​အ​ကျါ​လီၤ. ဒီး​လၢ​လံာ်​လီၣ်ဖျါ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​မူခိၣ်​ဖိ​တနီၤ ဘၣ်​တၢ်​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ ပှၤ​သူၣ်က့​သးပှၢ်​လီၤ. ကြံး​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် pre·sbyʹte·ros န့ၣ်​ဖဲ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​တီခိၣ်ရိၤမဲ​တၢ်​လၢ တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​ပူၤ​အခါ ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤဝဲ​လၢ “တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​သးပှၢ်” လီၤ.​—၂ မိၤ ၄:၂၉; ကတိၤ ၃၁:၂၃; ၁ တံၤ ၅:၁၇; လီၣ် ၄:၄.

•  တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​အ​ဒဲ.

  စီၤ​မိၤၡ့ အ​နီၢ်ကစၢ်​အ​ဒဲ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​လၢ တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​အ​ဒဲ​လီၤ. ဒီး​ဒဲစီဆှံ​လၢ ပှၤ​သူၣ်ထီၣ်​အီၤ​လၢ ပှၢ်မုၢ်ကနၢ​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​အ​ဒဲ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၃၃:၇; ၃၉:၃၂.

• တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ် အပှၤ​မၤစၢၤ​တၢ်.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ လၢ​ကြံး​ကျိာ်​မ့ၢ်ဝဲ di·aʹko·nos ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​အီၤ အါဘျီ​လၢ “တၢ်​အခ့​အပှၤ​တဂၤ” လီၤ. “တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ် အပှၤ​မၤစၢၤ​တၢ်” န့ၣ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​မၤစၢၤ တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​သးပှၢ်​ကရူၢ်​လီၤ. ဒ်သိး​အဝဲ က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​တခါ​အံၤ​အဂီၢ် အဝဲ​က​ဘၣ်​တုၤထီၣ်​ထီၣ်ဘး ဒ်​လံာ်စီဆှံ အ​တၢ်ဘျၢ​အိၣ်ဝဲ​အသိး​လီၤ.​—၁ တံၤ ၃:၈-၁၀, ၁၂.

• တၢ်အီ​မူၤ​သံး.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​အီ​စပံးထံ, ဘံၤယၤ (beer) မ့တမ့ၢ် တၢ်ထံ​တၢ်နိ​အ​ဂၤ​တ​မံၤ​မံၤ လၢ​အ​ပၣ်​ဃုာ်​ဒီး​သံး တုၤ​လၢ​ပှၤ​မူၤ​လီၤ. တၢ်​မၤ​အ​သး​ဒီး ပှၤ​လၢ​အ​အီ​မူၤ​သံး​ဒ်​လဲၣ်​န့ၣ် လံာ်​စီ​ဆှံ​အ​ဆၢ​လၢ လာ်​တဖၣ်​အံၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လီၤ. (စံး ၁၀၇:၂၇; ကတိၤ ၂၃:၂၉-၃၅; ၡါ ၂၄:၂၀) ယွၤ​အ​ကလုၢ်​ကထါ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ တၢ်အီ​မူၤ​သံး​န့ၣ် မ့ၢ်​တၢ်​လၢ​အ​ကမၣ်​လီၤ.—၁ ကရံၣ် ၆:၁၀.

• တးမူး.

  (၁) မ့ၢ်ဝဲ ယွၤ​တဂၤ​အ​မံၤ ဒီး​ပှၤ​ဧ့ၤဘြံၤ​မုၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ လၢ​အ​ပာ်တ့ၢ်​ကွံာ် ကစၢ်​ယွၤ​န့ၣ် ဟီၣ်ဝဲ​လၢ အဃိ​လီၤ. ပှၤ​တနီၤ​တဲဝဲ​လၢ လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် တးမူး​မ့ၢ်ဝဲ စီၤပၤ​တဂၤ ဒီး​ဖဲ​အ​သံ​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ပှၤ​ပာ်​ပနီၣ်​က့ၤ​အီၤ​လၢ ယွၤ​တဂၤ​လီၤ. လၢ​ပှၤ​စူၤမံရံၤယၤ​ဖိ (Sumerian) အ​တၢ်ကွဲး​အ​ပူၤ တးမူး​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ ဒး​မူး​စံ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်ချံ​ဂ့ၤ​သၣ်ဂ့ၤ အ​ကစၢ်​မုၣ် အံၤ​နဲ​နၤ (Inanna) အ​တၢ်အဲၣ်တီ​လီၤ. (ဃ့း ၈:၁၄) (၂) ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​တးမူး မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၄ လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ ၁၀ လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါယူၤ​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါယူၤလံ​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ.​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• တၤလၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ဧ့ၤဘြံၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်​စီၤ လၢ​အ​တယၢၢ်​ဃၢ​ကတၢၢ် ဒီး​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး ကျိၣ်စ့ အလုၢ်​အပှ့ၤ​လၢ အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တခါ​လီၤ. တ​တၤလၣ်​န့ၣ် အ​ဃၢ​ထဲသိး​ဒီး ၃၄.၂ ကံလိ (၇၅.၅ ပီၣ်) လီၤ. မ့မ့ၢ် ကြံး​အ​တၤလၣ်​န့ၣ် အ​ဃၢ​ထဲသိး​ဒီး ၂၀.၄ ကံလိ (၄၄.၈ ပီၣ်) အဃိ ကြံး​အ​တၤလၣ်​န့ၣ် အ​တယၢၢ် တ​ဃၢ​ထဲသိး​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၤလၣ်​ဘၣ်. (၁ ကွဲး ၂၂:၁၄; မး ၁၈:၂၄)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• တၤသၣ်​ဆိ​တဖၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၤသၣ်​ဆိ​တဖၣ်​ဖဲ တၢ်​ကူး​ဘု​အဆၢ​ကတီၢ် မ့တမ့ၢ် တၢ်​လၢ​အ​ဟဲ​ကဲထီၣ် အဆိ​ကတၢၢ်​လီၤ. ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် အ​တၤသၣ်​ဆိ​လၢ​အမ့ၢ် ပှၤကညီ, ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ ဒီး​တၤသူ​တၤသၣ်​တဖၣ်​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​ဝဲ ယဟိဝၤ​ယွၤ​လီၤ. ဖဲ​ဘူၣ်ကိၣ်​လၢ အ​တ​ပၣ်​ဒီး ကိၣ်မံၣ်​ဘၣ် ဒီး​ဘူၣ်ယဲၢ်ဆံ​အနံၤ​န့ၣ် ဒ်​ပှၤ​တ​ကလုာ်​အသိး ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် ဟ့ၣ်​ဝဲ​ကစၢ်​ယွၤ လၢ​အ​တၤသၣ်​ဆိ​တဖၣ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “တၤသၣ်​ဆိ” န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​သူ​အီၤ​ဒ် တၢ်​ကတိၤဒိ အသိး လၢ​ခရံာ် ဒီး​ခရံာ်​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ်​လၢ ဘၣ်​တၢ်ဒိးဖှူ​အီၤ​လၢ သးစီဆှံ​အဂီၢ်​လီၤ.​—၁ ကရံၣ် ၁၅:၂၃; ၄ မိၤ ၁၅:၂၁; ကတိၤ ၃:၉; လီၣ် ၁၄:၄.

ထ

• ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်​သးဝံၣ်​တ​ယုၢ်​လၢ တၢ်​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ကစၢ်​ယွၤ​အဂီၢ်​လီၤ. ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ​တဖၣ်​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ ဒီး​ပှၤလၢ အ​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​တၢ်​တဖၣ် သးဝံၣ်​ဝဲ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​လၢ အ​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် ယဟိဝၤ​ယွၤ​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် သးဝံၣ်​ဝဲ ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ စ့ၢ်ကီး​လီၤ.​—လူၤ ၂၀:၄၂; မၤတၢ် ၁၃:၃၃; ယၤ ၅:၁၃.

• ထံကျိ​ဖရၤသး.

  မ့ၢ်ဝဲ ထံကျိ​လၢ အထီ​ကတၢၢ်​ဒီး အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တ​ဘိ လၢ​အ့ၡၢၣ် အ​မုၢ်ထီၣ်​ကလံၤထံး​တခီ ဒီး​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး ထံကျိ​အရ့ဒိၣ် ခံဘိ​အ​ကျါ​တ​ဘိ​လၢ ကီၢ်​မ့းစပတၤမံ အ​ပူၤ​လီၤ. ပ​ထံၣ်ဘၣ် ထံကျိ​ဖရၤသး အဂ့ၢ် အဆိ​ကတၢၢ်​တဘျီ​ဖဲ ၁ မိၤၡ့ ၂:၁၄ အ​ပူၤ ဒီး​ဖဲ​န့ၣ်​အ​တဲဝဲ​လၢ အမ့ၢ် ဧ့ၤဒ့ၣ် အ​ထံကျိ လွံၢ်​ဘိ​အ​ကျါ​တ​ဘိလီၤ. ဒီး​ထံကျိ ဖရၤသး​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အ​ကီၢ်ဆၢ​လၢ ကလံၤထံး​တခီ​လီၤ. (၁ မိၤ ၁၅:၁၈; လီၣ် ၁၆:၁၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၂.

• ထၢၣ်​တၢ်ကံးညာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကံးညာ်​လၢ ပှၤ​က​တ့ထီၣ် ထၢၣ်​လၢ​အညၣ်သွဲး​တဖၣ် ဒ်သိး​ဒီး ထၢၣ်​သွ့​လၢ ပှၤ​က​ပာ်ဃာ် ဘု​ချံ​လၢ အ​ပူၤ​လီၤ. ထၢၣ်​တၢ်ကံးညာ်​န့ၣ် အါတက့ၢ် ပှၤ​ထါ​အီၤ​လၢ မဲာ်တဲးလဲး အဆူၣ်​လၢ အလွဲၢ်​ဖျါ​ဃးသူ​တဖၣ် ဒီး​ဒ်​လုၢ်လၢ်​အိၣ်ဝဲ​အသိး ဖဲ​ပှၤ​ဟီၣ်ဝဲ​ယၢၤ​ဝဲ​အခါ ပှၤ​သိးထီၣ်​ထၢၣ်​တၢ်ကံးညာ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၃၇:၃၄; လူၤ ၁၀:၁၃.

• ထၢၣ်​တၢ်ဖံး.

  ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အဘ့ၣ် ဒ်သိး​ဒီး မဲာ်တဲးလဲး​အဘ့ၣ် မ့တမ့ၢ် သိ​အဘ့ၣ် လၢ​ပှၤ​က​ဒၢနုာ် စပံးထံ လၢ​အ​ပူၤ​အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​ပာ်ဃာ် စပံးထံ လၢ​ထၢၣ်​တၢ်ဖံး​ပူၤ​အခါ စပံးထံ က​ဆီတလဲ​ထီၣ် ဒီး​ထုးထီၣ်​ဝဲ ခၣ်ဘိၣ်ဒဲၣ်​အီးစဲး အ​ဂာ်သဝံ​လၢ က​ဆီၣ်သနံး ထၢၣ်​တၢ်ဖံး​လီၤ. မ့မ့ၢ်​ထၢၣ်​တၢ်ဖံး​လၢ​အသီ​န့ၣ် က​ထုး​ယူာ်ထီၣ်​အသး ဒီး​မ့မ့ၢ် ထၢၣ်​တၢ်ဖံး​လၢ အ​လီၢ်လံၤ​န့ၣ် က​ပိၢ်ဖး​ဝဲ​လီၤ.​—ၡူ ၉:၄; မး ၉:၁၇.

• ထၢၣ်​ဖိ.

  ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ လဲၤနုာ်​လၢ တၢ်လီၢ်​စီဆှံ တဘျီ​ဂ့ၤ တဘျီ​ဂ့ၤ​န့ၣ် အဝဲ​သိး​ဝဲ ထၢၣ်​ဖိ​လၢ ပှၤ​ကယၢ​ကယဲ​အီၤ​ဒီး လၢၢ်​လၢ​အလုၢ်​ဒိၣ်​ပှ့ၤဒိၣ်​တဖၣ် လၢ​အ​သးနါပှၢ်​လိၤ​လီၤ. ထၢၣ်​ဖိ​အံၤ တၢ်​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ တၢ်​စံၣ်ညီၣ် အ​ထၢၣ်​ဖိ မ့ၢ်​လၢ အူရံၣ် ဒီး​တူမံၣ် အိၣ်​လၢ​အ​ပူၤ​အဃိ​လီၤ. တၢ်​လၢ အူရံၣ် ဒီး​တူမံၣ်​န့ၣ် ပှၤ​သူဝဲ​ဒ်သိး က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်​ဆၢတဲာ်​တဖၣ် အဂီၢ်​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၈:​၁၅-၃၀)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• ထၤထၢရၢး.

  လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ် လၢ​အ​တ​ဒိကနၣ်​တၢ် ဖဲ​စီၤ​နိအၤ​အ​စိၤ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကွံာ်လီၤ​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ထၤထၢရၢး (tar·ta·roʹo) အ​ပူၤ​လီၤ.  (၂ ပ့း ၂:၄) ထၤထၢရၢး​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်အိၣ်သး​တခါ​လၢ အ​လီၤဂာ်​ဒ် ဃိာ်ပူၤ​အသိး​လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​အိၣ်ဒီး အလီၢ်​အလၤ ဒီး​တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​တဖၣ်​လၢ​မူခိၣ် ဘၣ်ဆၣ် ကစၢ်​ယွၤ ဆီၣ်လီၤ​အဝဲသ့ၣ် ဒီး​တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​ကွံာ် အဝဲသ့ၣ်​ဆူ တၢ်အိၣ်သး​အံၤ အဃိ အဝဲသ့ၣ်​အသး​ခံး​ဝဲ လၢ​လၢပှဲၤ​ပှဲၤ ဒီး​တ​နၢ်ပၢၢ်​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​တိာ်ပာ်​တဖၣ်​လၢ အပှဲၤ​ဒီး​တၢ်​ကပီၤ​ဘၣ်. တၢ်ခံး​အံၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​စ့ၢ်ကီး တၢ်​လၢ​က​မၤ​အသး​ဒီး အဝဲသ့ၣ် လၢ​ခါဆူညါ​လီၤ. ဒ်​လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​အသိး ခါဆူညါ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​ဃုာ်ဒီး​အ​ခိၣ်နၢ် လၢ​အမ့ၢ် မုၣ်ကီၤလံၢ်​န့ၣ် က​တုၤ​လၢ​တၢ်​ဟးဂီၤ အထူ​အယိာ်​လီၤ. အဃိ တၢ်​လၢ​ထၤထၢရၢး​န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ မူခိၣ်​ကလူး လၢ​အ​ထီဒါ​တၢ်​တဖၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​ဆီၣ်လီၤ​အဝဲသ့ၣ် ဆူ​တၢ်အိၣ်သး​လၢ အဖုၣ်​ကတၢၢ်​လီၤ. ဒီး​ထၤထၢရၢး​န့ၣ် တ​ဒ်သိး​လိာ်​အသး​ဒီး “တၢ်ပူၤ​ယိာ်” လၢ​လီၣ်ဖျါ ၂၀:၁-၃ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​ဘၣ်.

ဒ

• ဒန့ၤရံၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ရိမ့ၤ​ဖိ အ​စ့​ညၣ်​တ​ဘ့ၣ်​လၢ အ​ဃၢဝဲ ၃.၈၅ ကြဲၣ်(မ်) လီၤ. လၢ​စ့​ညၣ်​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ​အလိၤ တ​ကပၤ​န့ၣ်​အိၣ်ဒီး ကဲစၢ်​အဂီၤ​လီၤ. ပှၤ​မၤတၢ်​ဖိ​အဘူး​အလဲ​လၢ တနံၤ​အဂီၢ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ဒန့ၤရံၤ​တ​ဘ့ၣ် ဒီး​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​ဟ့ၣ်​ဝဲ ပှၤ​ရိမ့ၤ​ဖိ​တဖၣ် လၢ​စ့​ဒန့ၤရံၤ​တ​ဘ့ၣ် ဒ်​တၢ်ခိ​တၢ်သွဲ​အသိး​လီၤ. (မး ၂၂:၁၇; လူၤ ၂၀:၂၄)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ဒုၣ်​တၢ်အီၣ်.

  မ့ၢ်ဒၣ်​ပှၤ​တ​အီၣ်တၢ်​နီတမံၤ​ဘၣ် လၢ​တၢ်​ဆၢကတီၢ် တစိၢ်​တလီၢ် အ​တီၢ်ပူၤ​လီၤ. ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် ဒုၣ်​တၢ်အီၣ် ဖဲ​တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ, ဖဲ​အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်ကီ​ဘၣ်ခဲ​အခါ ဒီး​ဖဲ​အဝဲသ့ၣ်​လိၣ်ဘၣ် ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​ဟံးစု​နဲၣ်ကျဲ​အခါ​လီၤ. ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဒုးအိၣ်​ထီၣ် တၢ်​ဆၢကတီၢ်​လၢ ပှၤ​က​ဒုၣ်​တၢ်အီၣ်​အဂီၢ် တနံၣ်​လွံၢ်​ဘျီ ဒ်သိး​က​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤ တၢ်မၤ​အသး​လၢ အ​လီၤ​သူၣ်အုး​သးအုး လၢ​အဝဲသ့ၣ် အ​တၢ်​စံၣ်စိၤ​တဲစိၤ​အ​ပူၤ​လီၤ. ပှၤ​ခရံာ်ဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် တလိၣ်​ဒုၣ်​တၢ်အီၣ်​ဘၣ်.—ဧ့ ၈:၂၁; ၡါ ၅၈:၆; လူၤ ၁၈:၁၂.

• ဒ့းကၤပလံၣ်.

  လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ကြံး​အ​ဝ့ၢ်​အ​ဖျၢၣ်​တဆံ လၢ​အ​ပာ်ဖှိၣ်​ထီၣ်​အသး (တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဟဲ​လၢ ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ deʹka လၢ​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “တဆံ” ဒီး poʹlis လၢ​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဝ့ၢ်”) လီၤ. ဝ့ၢ်​တဖၣ်​အံၤ အါတက့ၢ်​န့ၣ် အိၣ်​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​ကၤလံၤလါ​ဒီး ထံကျိ​ယၢ်ဒ့ၣ် မုၢ်ထီၣ်​တခီ ဒီး​ဟီၣ်​ကဝီၤ​လၢ အ​အိၣ်​ဖဲ​န့ၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ ဒ့းကၤပလံၣ် စ့ၢ်ကီး​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​န့ၣ်​န့ၣ် ကြံး​အ​တၢ်ဆဲး​တၢ်လၤ အိၣ်​သကုၤ​ဆးဒး ဒီး​ပှၤဆါ​တၢ်​ပှ့ၤတၢ် အိၣ်ဝဲ​အါမး​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး လဲၤ​ခီဂာ်​ဟီၣ်​ကဝီၤ​အံၤ ဘၣ်ဆၣ် လံာ်စီဆှံ တ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​လဲၤ​ဟး လၢ​ဝ့ၢ်​တဖၣ်​န့ၣ် အ​ပူၤ​နီ​တ​ဖျၢၣ်​ဘၣ်. (မး ၄:၂၅; မၢ် ၅:၂၀)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး က​၇ ဒီး ခ​၁၀.

• ဒဲစီဆှံ.

  မ့ၢ်ဝဲ ဒဲ​လၢ​တၢ်​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​တၢ်​အဂီၢ် လၢ​ပှၤ​ဟး​စိာ်​အီၤ​သ့ ဒီး​ဒဲစီဆှံ​အံၤ ပှၤ​သူၣ်ထီၣ်​အီၤ​ဖဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ကီၢ်​အဲၤကူပတူး​အ​ပူၤ ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ​လီၤ. ဒီး​ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ အ​တလါ​န့ၣ် အိၣ်​လၢ​ဒဲစီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​ဒဲစီဆှံ​မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​တၢ်​အလီၢ် ဒီး​တၢ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်​အလီၢ်​လီၤ. ဒီး​တဘျီ​တခီၣ် လံာ်စီဆှံ ကိးဝဲ​ဒဲစီဆှံ​လၢ “တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​အ​ဒဲ” လီၤ. ဒဲစီဆှံ​န့ၣ် ပှၤ​တ့ထီၣ်​အီၤ​လၢ သ့ၣ်​ဘ့ၣ်ဘၣ်​အ​ကျီၤ​တဖၣ် ဒီး​ပှၤ​ကျၢၢ်ဘၢ​အီၤ​လၢ တၢ်ကံးညာ်​ဖးထီ​တဖၣ် လၢ​ပှၤ​ဆး​ထီၣ်​အီၤ​ဒီး ခ့ရူာ်​အဂီၤ​တဖၣ်​လီၤ. လၢ​ဒဲစီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး​ဒၢး​ခံ​ဖျၢၣ်, တၢ​တ​ဖျၢၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ တၢ်လီၢ်​စီဆှံ ဒီး​ခံ​ဖျၢၣ်​တ​ဖျၢၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ်​လီၤ. (ၡူ ၁၈:၁; ၂ မိၤ ၂၅:၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• ဒၤကိၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ဖလ့ၡသး​ဖိ အ​ယွၤ ဒီး​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် ဒၤကိၣ်​န့ၣ် အ​ခီၣ်ထံး​ခီၣ်ဘိ ဟဲ​အိၣ်​ထီၣ်​ဒ်လဲၣ်​န့ၣ် ပှၤ​တ​သ့ၣ်ညါ​လီၤတံၢ်​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​ကူၣ်​ဘၣ်​ကူၣ်သ့​တနီၤ တဲဝဲ​လၢ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် dagh (ညၣ်) လီၤ.​—စံၣ်ညီၣ် ၁၆:၂၃; ၁ မူၤ ၅:၄.

• ဒၤရံး.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ပၤရၣ်​ဖိ အထူ​ကရံၣ်​တ​ဘ့ၣ် လၢ​အ​ဃၢဝဲ ၈.၄ ကြဲၣ်(မ်) လီၤ. (​၁ ကွဲး ၂၉:၇)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

န

• နံၤဟ့လိၢ်.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အိၣ်ဝဲ​လၢ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ အ​ဆၢဒိၣ် ၅ အ​တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​အ​ပူၤ ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​တ​သ့ၣ်ညါ​အခီ​ပညီ လီၤတံၢ်​ဘၣ်. ပှၤ​တနီၤ​တဲဝဲ​လၢ နံၤဟ့လိၢ်​န့ၣ် ဘၣ်ထွဲ​လိာ်​အသး​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် cha·lilʹ (ပံ) အဃိ အဝဲသ့ၣ်​ဆိကမိၣ်​ဝဲ​လၢ နံၤဟ့လိၢ် မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အူ​ပံ​အူ​ကွဲၤ တခါခါ​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် နံၤဟ့လိၢ်​န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် က​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ အ​ကလုၢ်​လၢ အသီၣ်​မုာ်​တခါ​လီၤ.

• နဲဖဲး(ၡ်), ဆးကံ.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​ပူၤ​န့ၣ် ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် နဲဖဲး(ၡ်) (ne′phesh) ဒီး​ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် ဆးကံ (psy·kheʹ) န့ၣ်​အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ မ့ၢ်ဝဲ “တၢ်​လၢ​အ​ကသါ​ဝဲ” ဒီး “တၢ်​လၢ​အ​အိၣ်ဒီး​အသး​သမူ” လီၤ. အဃိ ညီနုၢ်​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်​သၢခါ​အ​ကျါ​တခါခါ ဒ်​လၢ​လာ်အံၤ​အသိး​လီၤ. ၁, ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ ၂, ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ မ့တမ့ၢ် ၃, ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ မ့တမ့ၢ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ အသး​သမူ​လီၤ. (၁ မိၤ ၁:၂၀; ၂:၇; ၄ မိၤ ၃၁:၂၈; ၁ ပ့း ၃:၂၀ ဒီး​တၢ်ဂ့ၢ်​အဘျဲၣ်​တဖၣ်.) ဒီး​လၢ​လံာ်စီဆှံ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​အါဂၤ ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ​လၢ စိ(လ်) (soul) ဘၣ်ဆၣ် ပ​ထံၣ်ဘၣ်​လၢ တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​အဲၣ်ဒိး တဲဝဲ ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်​လၢ​ပ​ထံၣ်​သ့ ဒီး​တၢ်​လၢ​အ​သံ​သ့​တမံၤ​မံၤ ဒီး​အခီ​ပညီ​တ​ဒ်သိး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​အါ​ဖု သိၣ်လိ​ဝဲ​ဘၣ်. လၢ​လံာ်စီဆှံ​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ​အ​ပူၤ တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ ဒ်​အခီ​ပညီ​အိၣ်ဝဲ​အသိး လၢ​လံာ်စီဆှံ​တ​ဆၢ​ဘၣ်​တ​ဆၢ အ​ပူၤ​လီၤ. အဃိ အါတက့ၢ် ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ​လၢ “သးသမူ,” “ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ” မ့တမ့ၢ် “ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ” လီၤ. ဒီး​တဘျီ​တခီၣ် တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤသံ မ့တမ့ၢ် ပှၤသံ​အစိၣ်​လီၤ.​—၄ မိၤ ၆:၆; ဃး ၂:၁၃.

• နိၣ်​မ့ၣ်အူ.

  မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်လီၢ် “လၢ​အ​အိၣ်ဒီး​မ့ၣ်အူ​ဒီး​ကး” လၢ​အမ့ၢ် တၢ်​အဒိ လၢ​အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ “တၢ်သံ​ခံ​စု​တစု” လီၤ. ပှၤ​တၢ်​ဒဲးဘး​ဖိ​လၢ  အ​တ​ပီၢ်ယၢ်​လီၤ​အသး​ဘၣ်, မုၣ်ကီၤလံၢ်, တၢ်သံ ဒီး​တၢ်သွၣ်ခိၣ် (လၢ​အမ့ၢ် ဟ့​ဒံ(စ်)) ဒၣ်လဲာ် ဘၣ်​တၢ်​ကွံာ်လီၤ​အီၤ ဖဲ​န့ၣ်​လီၤ. နီၢ်ကီၢ်​န့ၣ် တၢ်သံ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, တၢ်သွၣ်ခိၣ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ, မုၣ်ကီၤလံၢ် လၢ​အမ့ၢ် ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​မ့ၢ်ဂ့ၤ မ့ၣ်အူ​အီၣ်​အီၤ တ​န့ၢ်ဘၣ်. အဃိ နိၣ်​မ့ၣ်အူ​တခါ​အံၤ မ့ၢ်ဝဲ​တၢ်​အဒိ လၢ​အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​ဟးဂီၤ အထူ​အယိာ် ဒီး​တမ့ၢ်​လၢ ပှၤ​က​ဘၣ် တၢ်​မၤနး​မၤဖှီၣ်​အီၤ​ဖဲ​န့ၣ် လီၤထူ​လီၤယိာ် အ​နီၢ်ကီၢ်​ဘၣ်.​—လီၣ် ၁၉:၂၀; ၂၀:​၁၄, ၁၅; ၂၁:၈.

• နီၣ်​ခိၣ်စူ.

  မ့ၢ်ဝဲ​နီၣ်ထိးဘိ​ဖးထီ​လၢ အိၣ်ဒီး​ထး​စူ​စူ​တ​ဘိ လၢ​အ​ခိၣ်ထိး​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​မၤ​စံာ်​ဖိ​တဖၣ် သူဝဲ​လၢ အ​က​နီ​ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အဂီၢ်​လီၤ. နီၣ်​ခိၣ်စူ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ထိၣ်သတြီၤ​အီၤ​ဒီး ပှၤ​ကူၣ်တၢ်​သ့ အ​တၢ်​ကတိၤ​တဖၣ်​လၢ အ​ထိၣ်ဟူး​ထိၣ်ဂဲၤ​ထီၣ် ပှၤ​ဒိကနၣ်​တၢ်ဖိ​တဖၣ် ဒ်သိး​က​မၤထွဲ​ဝဲ တၢ်​ဟ့ၣ်ကူၣ် လၢ​အပှဲၤ​ဒီး တၢ်​ကူၣ်သ့​အဂီၢ်​လီၤ. တၢ် “ထူ​နီၣ်​ခိၣ်စူ” န့ၣ် ဘၣ်ထွဲ​လိာ်​အသး​ဒီး ကျီၢ်​ဖါ​လၢ​အ​ခိၣ်ကိၤ​လၢ အထူ​ကဒါက့ၤ နီၣ်​ခိၣ်စူ​အဃိ မၤ​ဘၣ်ဒိ​လီၤ​က့ၤ အ​နီၢ်ကစၢ်​အသး​လီၤ.​—မၤတၢ် ၂၆:၁၄; စံၣ်ညီၣ် ၃:၃၁.

• နီၣ်ထိၣ်​တပိၢ်ဘိ.

  မ့ၢ်ဝဲ တပိၢ်​တ​ဘိ​လၢ အ​ထီဝဲ ဃု​ပျၢ်​လီၤ. ပ​မ့ၢ်​ဒွး တပိၢ်ဘိ​အံၤ​လၢ စု​ပျၢ်​ယိယိ​န့ၣ် တပိၢ်ဘိ က​အိၣ်ဝဲ ၂.၆၇ မံ​ထၢၣ် (၈.၇၅ ပ့ၣ်) ဘၣ်ဆၣ် ပ​မ့ၢ်​ဒွး တပိၢ်ဘိ​လၢ စု​ပျၢ်​လၢ​အထီ​န့ၣ် တပိၢ်ဘိ​န့ၣ် က​အိၣ်ဝဲ ၃.၁၁ မံ​ထၢၣ် (၁၀.၂ ပ့ၣ်) လီၤ. (ဃ့း ၄၀:​၃, ၅; လီၣ် ၁၁:၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• နီၣ်ယိးဘိ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အ​ဘိ​လၢ ပှၤ​ယိး​ဝဲ​လၢ ပှၤ​ဖံဘၣ်ခိၣ် ဒီး​ပှၤ​ဒုးလီၤ​က​စဲၤ တၢ်ဝံ​တၢ်ယိး​လၢ အ​ခိၣ်ထိး ခံ​ကပၤ​လၢာ်​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ပာ်ထီၣ်​ဝဲ နီၣ်ယိးဘိ​သ့ၣ် လၢ​ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ အ​ကိာ်ဘိ​လိၤ (ညီနုၢ်​ပှၤ​သူဝဲ​ကျီၢ်) ဒ်သိး က​တွံၢ်​ဝဲ တၢ်​ထူစံာ်​အပီး​အလီ မ့တမ့ၢ် လ့ၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. မ့ၢ်​လၢ ကုၢ်​တဖၣ်​န့ၣ် က​ဘၣ်​ယိး​ဝဲ တၢ်ဝံ​တၢ်ယိး​အ​ဃၢ​တဖၣ်​လၢ နီၣ်ယိးဘိ​အလိၤ အဃိ နီၣ်ယိးဘိ​န့ၣ် တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ​လၢ တၢ်​ကဲကုၢ်, တၢ်​ဒိးပၢသး​လၢ ပှၤဂၤ​ဖီလာ်, တၢ်​ဆီၣ်တံၢ်​မၤနၢၤ မ့တမ့ၢ် တၢ်​မၤအၢ​မၤနး​လီၤ. တၢ်မ့ၢ်​ထုးထီၣ်​ကွံာ် မ့တမ့ၢ် တၢ်မ့ၢ်​မၤကၢ်​ကွံာ် နီၣ်ယိးဘိ​န့ၣ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ်​လၢ ကုၢ်​အလီၢ်, တၢ်​ဆီၣ်တံၢ်​မၤနၢၤ ဒီး​တၢ်​မၤအၢ​မၤနး အ​ပူၤ​လီၤ.​—၃ မိၤ ၂၆:၁၃; မး ၁၁:​၂၉, ၃၀.

• နၢ်​ဒူၤ.

  မ့ၢ်​ဝဲ သိ​နၢ​မူ​လၢ အ​ပှ့ၤ​ဒိၣ် ဒီးအလွဲၢ်ဂီၤစၢ်လီၤ. နၢ်​ဒူၤ​န့ၣ် ပှၤ​မၤ​န့ၢ်​ဝဲ​လၢ တၢ်​မုၢ်​တၢ်​ဘိ စ​ပဲး​နး (Nardostachys jatamansi ) အ​အိၣ်​လီၤ. နၢ်ဒူၤန့ၣ် အ​ပှ့ၤ​ဒိၣ်​ဒိၣ်​မး​အ​ဃိ ညီ​နုၢ်​န့ၣ် ပှၤ​ကျဲၣ်​ကျီ​အီၤ​ဒီး သိ​လၢ​အပှ့ၤ​တ​ဒိၣ်​ဘၣ်​တ​ဖၣ်​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​တ့​ထီၣ် နၢ်​ဒူၤ အ​တူး​အိၣ်​ဝဲ​စ့ၢ်​ကီး​လီၤ. အ​ဃိ လၢ​မၢ်​ကူး ဒီး​ယိၤ​ဟၣ် အ​ပူၤ​န့ၣ် ပ​ပာ်​သူၣ်​ပာ်​သး​လၢ အ​ပာ်​ဖျါ​ထီၣ်​ဝဲ​လၢ ပှၤ​လူ​လီၤ​သိ “နၢ်​ဒူၤ​အ​နီၢ်​ကီၢ်” လၢ​ယ့ၣ်​ၡူး​အ​လိၤ​လီၤ.​—မၢ် ၁၄:၃; ယိၤ ၁၂:၃.

ပ

• ပူရံၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ မူးပွဲ​လၢ ပှၤ​မၤ​အီၤ တနံၣ်​တဘျီ​ဖဲ လါ​အးဒၢ်​ထီၣ် ၁၄ ဒီး ၁၅ အနံၤ​လီၤ. ပှၤ​မၤ​မူးပွဲ​အံၤ ဒ်သိး ပှၤ​က​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​ဖဲ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ်​လၢ နီၢ်ပၤမုၣ် အ့ၤစတၢ် အ​စိၤ​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် ပူရံၣ် (pu·rimʹ) န့ၣ်​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “တၢ်ဖး” လီၤ. မူး​အံၤ ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ မူး​ပူရံၣ် ဒီး​မူး​တၢ်ဖး​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ကိး​မူး​အံၤ အ​မံၤ​ဒ်​န့ၣ် မ့ၢ်​လၢ စီၤဟၤမၣ် ကွံာ်လီၤ ပူရး (တၢ်ဖး) ဒ်သိး က​ပာ်​ပနီၣ် မုၢ်နံၤ​မုၢ်သီ​လၢ အ​က​မၤသံ​ကွံာ် ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် အဂီၢ်​လီၤ.​—အ့ၤ ၃:၇; ၉:၂၆.

• ပိာ်မုၣ်​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး.

  ပှၤ​တဂၤ​လၢ​အ​မံဃုာ်​ဒီး ပှၤလၢ အ​တ​ဆီဟံၣ်​ဆီဃီ​ဒီး​အီၤ​ဘၣ် လီၤဆီ​ဒၣ်တၢ်​လၢ က​န့ၢ်​ကျိၣ်စ့​အဂီၢ်​လီၤ. အါတက့ၢ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​ပိာ်မုၣ် ဘၣ်ဆၣ် လံာ်စီဆှံ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ ပိာ်ခွါ​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး​တဖၣ်​အဂ့ၢ် အိၣ်ဝဲ​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ တ​ဟ့ၣ်​အခွဲး​လၢ ပှၤ​က​မၤ​တၢ်ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး အ​တၢ်မၤ​ဘၣ်. ပိာ်မုၣ်​ဒီး​ပိာ်ခွါ လၢ​အ​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး အဘူး​အလဲ​တဖၣ်​န့ၣ် တၢ်​တ​ဟ့ၣ်​အခွဲး​လၢ ပှၤ​က​ထၢနုာ်​အီၤ ဒ်​တၢ်မၤဘူၣ်​အသိး လၢ​ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အဂီၢ်​ဘၣ်. မ့မ့ၢ် ပှၤ​သူခိၣ်​ဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​သူဝဲ ပိာ်မုၣ်​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး​ဒီး ပိာ်ခွါ​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​ပူၤ ဒ်သိး​က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် ကျိၣ်စ့​အဂီၢ်​လီၤ. (၅ မိၤ ၂၃:​၁၇, ၁၈; ၁ စီၤပၤ ၁၄:၂၄) ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ, ပှၤ​ကလုာ်​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်​ကရၢကရိ​တဖၣ်​လၢ အ​တဲလီၤ​အသး​လၢ​အမ့ၢ် ပှၤလၢ​အ​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​ယွၤ ဒီး​တ​ကတီၢ်ဃီ အဝဲသ့ၣ်​ပၣ်ဃုာ်​လၢ တၢ်​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် တၢ်ဂီၤ​တၢ်ဖှီၣ် လၢ​ကျဲ​တ​ဘိ​ဘိ​န့ၣ် လံာ်စီဆှံ ဒိ​လီၤ​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ပှၤဆါ​လီၤ​အီၣ်​သးလီၤ. အဒိ တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ အ​တၢ်​ကရၢကရိ​လၢ အဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ “ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖးဒိၣ်” န့ၣ်​ခီဖျိ​လၢ အ​ရ့လိာ်​မၤ​သကိး​တၢ်​ဒီး ဟီၣ်ခိၣ်​အခိၣ်​အနၢ်​တဖၣ် ဒ်သိး​က​န့ၢ်ဘၣ် တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ ဒီး​ကျိၣ်စ့​အဃိ လီၣ်ဖျါ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​အီၤ​ဒ် ပိာ်မုၣ်​ဆါ​လီၤ​အီၣ်​သး​အသိး​လီၤ.​—လီၣ် ၁၇:​၁-၅; ၁၈:၃; ၁ ကွဲး ၅:၂၅.

• ပာ်​စု​လၢ​ပှၤလိၤ.

  ပှၤ​ပာ်​ပှၤ​စု​လၢ ပှၤ​တဂၤ​ဂၤ​အလိၤ ဒ်သိး​က​ပာ်ထီၣ်​အီၤ​လၢ တၢ်မၤ​လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ တခါ​အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ​လၢ က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် တၢ်​ဆိၣ်ဂ့ၤ, တၢ်​မၤဘျါ​တၢ် မ့တမ့ၢ် သးစီဆှံ အ​တၢ်ဟ့ၣ် တခါခါ​အဂီၢ်​လီၤ. တဘျီ​တခီၣ် တချုး​လၢ ပှၤ​လုၢ်ထီၣ် ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​ဒံးဘၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ပာ်​ပှၤ​စု​လၢ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ​အလိၤ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၉:၁၅; ၄ မိၤ ၂၇:၁၈; မၤတၢ် ၁၉:၆; ၁ တံၤ ၅:၂၂.

• ပၤရဒံစူး.

  မ့ၢ်ဝဲ ကရၢၢ် မ့တမ့ၢ် တၤသၣ်​လီၢ်​လၢ အ​ဃံလၤ​ဒိၣ်မး​တတီၤ​လီၤ. တၢ်လီၢ်​အဆိ​ကတၢၢ် လၢ​အ​မၤသး​ဒ်အံၤ​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​ဧ့ၤဒ့ၣ်​တၤသၣ်​လီၢ်​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ​တ့လီၤ​ဝဲ​လၢ ပှၤ​ဒီမါဝၤ အဆိ​ကတၢၢ် ခံဂၤ​အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​တဲ​တၢ်​ဒီး ပှၤအၢ​ပှၤသီ​လၢ​အ​အိၣ်​လၢ အ​ကပၤ​လၢ တၢ်​မၤအၢ​မၤနး အ​သ့ၣ်တၢၣ်​လိၤ​အခါ အဝဲ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​က​ကဲထီၣ် ပၤရဒံစူး​လီၤ. ဖဲ ၂ ကရံၣ်သူး ၁၂:၄ န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ အမ့ၢ် ပၤရဒံစူး​န့ၣ် ဖျါ​လၢ​အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဘၣ်ဃး​ဒီး ပၤရဒံစူး လၢ​အ​က​ဟဲ​ကဲထီၣ်​လၢ ခါဆူညါ​တခါ ဒီး​လၢ လီၣ်ဖျါ ၂:၇ န့ၣ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပၤရဒံစူး လၢ​မူခိၣ်​လီၤ.​—တၢ် ၄:၁၃; လူၤ ၂၃:၄၃.

• ပှၤကညီ​ဖိခွါ.

  လၢ​မးသဲ တုၤ​လၢ ယိၤဟၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အိၣ်ဝဲ​အဘျီ ၈၀ လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ယ့ၣ်ၡူး​ခရံာ် ဒီး​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ယ့ၣ်ၡူး က​မၤ​လၢထီၣ်​ပှဲၤထီၣ် ဝံ​အ​တၢ်စံးပာ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ဒၤနံးယ့လး ၇:​၁၃, ၁၄ အ​ပူၤ​လီၤ. တကး​ဒံးဘၣ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် ပှၤကညီ​ဖိခွါ​န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ယ့ၣ်ၡူး​ကဲထီၣ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​နီၢ်ကီၢ် ဒီး​အဝဲ​တမ့ၢ်​ဒ်သိး​ဒီး ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​တဖၣ်​လၢ အ​မၤ​ကဲထီၣ်​အက့ၢ်​အဂီၤ​ဒ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​အသိး​ဘၣ်. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ဝံ​ယဃ့းစက့လး ဒီး​ ဝံ​ဒၤနံးယ့လး ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ပှၤကညီ​ဖိခွါ​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်ဒၣ်​ပှၤကညီ​လၢ​အ​သံ​သ့ ဒီး​အဝဲသ့ၣ် တ​ဒ်သိး​ဒီး ကစၢ်​ယွၤ​လၢ အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​အဝဲသ့ၣ် တၢ်​ကစီၣ်​တဂၤ​န့ၣ်​ဘၣ်.​—ဃ့း ၃:၁၇; ဒၤ ၈:၁၇; မး ၁၉:၂၈; ၂၀:၂၈.

• ပှၤ​ကွဲး​လံာ်ဖိ.

  မ့ၢ်ဝဲ​ပှၤလၢ​အ​ကွဲးကူ လံာ်စီဆှံ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​ဟဲ​လီၤ​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ချၢ​အခါ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​ပိာ်ခွါ​တ​ကရူၢ်​လၢ အ​မၤလိ​တ့ၢ်​ဝဲ စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ဂ့ၤဂ့ၤ​ဘၣ်​ဘၣ်​လီၤ. ဒီး​အဝဲသ့ၣ်​ထီဒါ​ဝဲ ယ့ၣ်ၡူး​လီၤ.​—ဧ့ ၇:​၆, တၢ်ဂ့ၢ်​အဘျဲၣ်; မၢ် ၁၂:​၃၈, ၃၉; ၁၄:၁.

• ပှၤ​ကွၢ်ထွဲ​တၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ပိာ်ခွါ​လၢ အ​အိၣ်ဒီး​မူဒါ​လၢ အ​က​ဘၣ်​အံးထွဲ​ကွၢ်ထွဲ တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​လီၤ. ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် e·piʹsko·pos န့ၣ်​အခီ​ပညီ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်​ကွၢ်ထွဲ ဒီး​တၢ်​ဒီသဒၢ​တၢ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ပှၤ​ကွၢ်ထွဲ​တၢ်” ဒီး “တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​သးပှၢ်” (pre·sbyʹte·ros) န့ၣ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ လီၢ်​လၤ​တခါဃီ လၢ​ခရံာ်ဖိ​တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​ပူၤ​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်​သးပှၢ်” န့ၣ်​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၤ​တၢ်ဝါ​တဖၣ် ဒ်​ပှၤ​ဒိၣ်တုာ်​ခိၣ်ပှဲၤ​တဂၤ​အသိး, မ့မ့ၢ်​တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ပှၤ​ကွၢ်ထွဲ​တၢ်” န့ၣ်​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ မူဒါ​လၢ အဝဲ​က​ဘၣ်​မၤဝဲလီၤ.—မၤတၢ် ၂၀:၂၈; ၁ တံၤ ၃:၂-၇; ၁ ပ့း ၅:၂.

• ပှၤ​ခိးကွၢ်​တၢ်ဖိ.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​ခိး​တၢ်​ဒ်သိး ပှၤဂၤ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, တၢ်ဖိ​တၢ်လံၤ​တဖၣ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ သု​တ​ဟးဂီၤ​တဂ့ၤ အဂီၢ်​လီၤ. အါဘျီ​န့ၣ် ပှၤ​ခိးကွၢ်​တၢ်ဖိ​တဖၣ် ခိး​တၢ်​လၢ မုၢ်နၤခီ ဒီး​အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်​ထံၣ်ဘၣ် တၢ်​လီၤ​ဘၣ်ယိၣ်​အလီၢ်​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် က​မၤသီၣ်​ထီၣ်ဝဲ တၢ်​ဟ့ၣ်ပလီၢ်​လီၤ. ဒီး​အါဘျီ​န့ၣ် ပှၤ​ခိးကွၢ်​တၢ်ဖိ​န့ၣ် ခိး​တၢ်​လၢ ဝ့ၢ်ခိၣ်ဒူ ဒီး​တၢးထီခိးတၢ်​တဖၣ် ဒ်သိး အ​ကအိၣ်​ခိးကွၢ်​ဝဲ ပှၤလၢ​အ​ဟဲ​လၢ အ​ဝ့ၢ်​တဖၣ်​အဂီၢ်​လီၤ.​—၂ စီၤပၤ ၉:၂၀; ဃ့း ၃:၁၇.

• ပှၤ​စံၣ်ညီၣ်​တၢ် အလီၢ်​ပစိာ်.

  အါတက့ၢ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပျဲၢ်စီၢ်ခိၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ​တၢ်ချၢ လၢ​ပှၤ​က​ဘၣ်​ထီၣ်​အီၤ​လၢ​ဃီ​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​န့ၣ်​န့ၣ် ပဒိၣ်​ပပှၢ်​တဖၣ် ဆ့ၣ်နီၤ​တဲလီၤ​တၢ်​လၢ ကမျၢၢ်​အ​အိၣ် ဒီး​ဘိးဘၣ်​သ့ၣ်ညါ​လီၤ​ဝဲ အဝဲသ့ၣ် အ​တၢ်​ဆၢတဲာ်​တဖၣ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​အလီၢ်​ပစိာ်” ဒီး “ခရံာ်​အ​တၢ်​စံၣ်ညီၣ် အလီၢ်​ပစိာ်” န့ၣ်​ကဲဝဲ​တၢ်​အဒိ လၢ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်ရဲၣ်​တၢ်ကျဲၤ လၢ​က​စံၣ်ညီၣ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​အဂီၢ်​လီၤ.​—ရိ ၁၄:၁၀; ၂ ကရံၣ် ၅:၁၀; ယိၤ ၁၉:၁၃.

• ပှၤ​စးဒူၤကဲ.

  မ့ၢ်ဝဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ တ​ကရူၢ်​လၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ပှၤထူး​ပှၤတီၤ​လၢ အ​ပတီၢ်​ထီ​တဖၣ် ဒီး​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ်​လၢ အ​အိၣ်ဒီး တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ​အါမး​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အ​တၢ်ဖံး​တၢ်မၤ​တဖၣ် အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. လုၢ်လၢ်​အါမံၤ​လၢ ပှၤ​ဖၤရံၤၡဲ​တဖၣ် မၤထွဲ​ဝဲ ဒီး​ပှၤ​ဖၤရံၤၡဲ အ​တၢ်စူၢ်​တၢ်နာ် တနီၤ​န့ၣ် ပှၤ​စးဒူၤကဲ​တဖၣ် တ​တူၢ်လိာ်​ဝဲ​ဘၣ်. ပှၤ​စးဒူၤကဲ​တဖၣ် တ​နာ်ဝဲ တၢ်ဂဲၤ​ဆၢထၢၣ် သမူထီၣ်​က့ၤ​ဘၣ် ဒီး​တ​နာ်ဝဲ​လၢ မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ် အိၣ်ဝဲ​ဘၣ်. ဒီး​အဝဲသ့ၣ်​ထီဒါ ယ့ၣ်ၡူး​လီၤ.​—မး ၁၆:၁; မၤတၢ် ၂၃:၈.

• ပှၤ​ၡၤမရံ​ဖိ​တဖၣ်.

  လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ အံၣ်စရ့လး​ကလံၤထံး အဒူၣ်​တဆံ​အ​ဘီမုၢ်​ပူၤ​လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န ၇၄၀ န့ၣ် ပှၤ​အၤၡူၢ်​ဖိ​တဖၣ် ဟဲ​မၤနၢၤ​ဝဲ ၡၤမရံ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​အၤၡူၢ်​ဖိ​တဖၣ် ဟဲ​ကိး​နုာ်​ဝဲ ပှၤ​ထံဂၤ​ကီၢ်ဂၤ​ဖိ​တဖၣ်​ဒီး လၢခံ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး ပှၤ​သ့ၣ်​တဖၣ်​န့ၣ်​လၢ ပှၤ​ၡၤမရံ​ဖိ​တဖၣ်​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​အ​စိၤ တၢ်​ကတိၤ​လၢ အမ့ၢ် ပှၤ​ၡၤမရံ​ဖိ​န့ၣ် အါတက့ၢ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤလၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​လၢ တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ တ​ကရူၢ်​လၢ​အ​အိၣ်ဝဲ​လၢ ဝ့ၢ်​ၡက့ၣ် ဒီး​ၡၤမရံ​လၢပျၢၤ​အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​ပူၤ​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​လၢ တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​တခါ​အံၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် အ​တၢ်စူၢ်​တၢ်နာ်​တနီၤ​န့ၣ် လီၤဆီ​လိာ်​အသး​ဒီး ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် အ​တၢ်စူၢ်​တၢ်နာ်​လီၤ.​—ယိၤ ၈:၄၈.

• ပှၤ​တဂၤ​လၢ​အ​ထီဒါ ခရံာ်.

  က​ယဲၢ်​ပှၤ​ဟီၣ်​ခိၣ်​ဖိ, တၢ်​က​ရၢ​က​ရိ ဒီး​ပှၤ​အ​က​ရူၢ်​တ​ဖၣ်​လၢ အ​တဲ​လံၣ်​တဲ​လီ​ဝဲ​လၢ အ​မ့ၢ်​ခရံာ်​အ​ပှၤ​ခၢၣ်​စး​မ့ၢ်​ဂ့ၤ, ကိး​လီၤ​အ​သး​လၢ မ့း​ၡံ​အၤ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, ထီ​ဒါ​ခရံာ် ဒီး​ခရံာ်​အ​ပျဲၢ်​အ​ဘီၣ်​တ​ဖၣ်​မ့ၢ်​ဂ့ၤ တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ ပှၤ​လၢ​အ​ထီ​ဒါ ခရံာ်​န့ၣ်​ကြၢး​ဝဲ​ဘၣ်​ဝဲ​လီၤ.—၁ ယိၤ ၂:၂၂.

• ပှၤ​တ့​သပၢၤ.

  ယဟိဝၤ​ယွၤ အိၣ်ဒီး​တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​လၢ က​ပၢဝဲ ပှၤ​တဂၤ​ဘၣ်​တဂၤ ဒီး​ပှၤ​ကလုာ်​တဖၣ် အဃိ ဘၣ်​တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ​လၢ ပှၤ​တ့​သပၢၤ​ဖိ လၢ​အ​အိၣ်ဒီး​တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ကပံာ် အ​ဖီခိၣ်​လီၤ.​—ၡါ ၆၄:၈; ရိ ၉:၂၁.

• ပှၤ​ထံၣ်တၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ မၤစၢၤ​အီၤ​လၢ က​နၢ်ပၢၢ်​ထီၣ် အ​တၢ်ဘၣ်သး​အဂီၢ်​လီၤ. ဒီး​လီၤဂာ်​လၢ ပှၤ​တဂၤ​အံၤ အမဲာ်​အိးထီၣ်​အသး ဒ်သိး​အ​က​ထံၣ်​ဒီး နၢ်ပၢၢ်​ဝဲ တၢ်​လၢ​ပှၤဂၤ တ​နၢ်ပၢၢ်​ဘၣ်​တဖၣ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​အိၣ်ဒီး​တၢ်ကီ​တၢ်ခဲ​အခါ ပှၤ​လဲၤ​လၢ ပှၤ​ထံၣ်တၢ်​တဂၤ​အ​အိၣ် ဒ်သိး က​န့ၢ်ဘၣ် တၢ်​ဟ့ၣ်ကူၣ် လၢ​အဂ့ၤ​အဂီၢ်​လီၤ.​—၁ မူၤ ၉:၉.

• ပှၤ​ဒ့ဒံၣ်​ဖိ.

  အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ​မ့ၢ်ဝဲ ပိာ်ခွါ​တဂၤ​လၢ အဒံၣ်​ချံ ဘၣ်​တၢ်ဒ့​ကွံာ်​အီၤ​လီၤ. အါတက့ၢ် ပိာ်ခွါ​ဒ်အံၤ​တဖၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​အီၤ​မူဒါ​လၢ စီၤပၤ​အ​နီ​ပူၤ ဒ်​ပှၤ​မၤစၢၤ​တၢ်​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် ပှၤ​အံးထွဲ​ကွၢ်ထွဲ နီၢ်ပၤမုၣ်​ဒီး စီၤပၤ​အ​သံၣ်မါ​တဖၣ်​လီၤ. တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲ​စ့ၢ်ကီး​ဝဲ ပိာ်ခွါ​လၢ အ​တမ့ၢ်​ပှၤလၢ တၢ်ဒ့​ကွံာ်​အဒံၣ်​နီၢ်ကီၢ်​ဘၣ်, အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ​ပဒိၣ် လၢ​အဘၣ်​တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​အီၤ မူဒါ​တဖၣ် လၢ​စီၤပၤ​အ​နီ​ပူၤ​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​လံာ်စီဆှံ​တဲဝဲ “ပှၤ​ဒ့ဒံၣ်​ဖိ လၢ​မူခိၣ်​ဘီမုၢ်​အဃိ” အခါ မ့ၢ်ဒၣ် အ​တဲဝဲ​တၢ်​ကတိၤဒိ ဒီး​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ​အ​အိၣ်ဒီး တၢ်​ပၢၤ​သူၣ်​ပၢၤ​သး ဒ်သိး က​ဟ့ၣ်​လီၤ​အါထီၣ်​အသး လၢ​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်မၤ​အဂီၢ်​လီၤ.​—မး ၁၉:၁၂; အ့ၤ ၂:၁၅; မၤတၢ် ၈:၂၇.

• ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ.

  တၢ်​ကတိၤ​အံၤ ဟဲ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ “ပှၤလၢ​အဘၣ် တၢ်​ပာ်​လီၤဆီ​အီၤ ထဲ​တဂၤ,”  “ပှၤလၢ​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​အသး” ဒီး “ပှၤလၢ အဘၣ်​တၢ်​ပာ်​လီၤဆီ​အီၤ” လီၤ. ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​ခံ​ကလုာ်​လီၤ. တ​ကလုာ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ပှၤလၢ​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​အသး​လၢ က​ကဲထီၣ် ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ ဒီး​အဝဲ​တ​ကလုာ်​န့ၣ် အ​ကဲထီၣ် ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ ခီဖျိ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ ဃုထၢ​ထီၣ် အဝဲသ့ၣ်​လီၤ. ပိာ်မုၣ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ ပိာ်ခွါ​မ့ၢ်ဂ့ၤ အဝဲသ့ၣ် မၤ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ​ဒီး ယဟိဝၤ​ယွၤ လၢ​က​အိၣ်မူ​ဒ် ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ​အသိး လၢ​တၢ်​ဆၢကတီၢ် တတီၤ​ဖိ​န့ၣ် သ့ဝဲ​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​အသး ဒီး​မၤ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အံၤန့ၣ် က​ဘၣ်​ဟးဆှဲး တၢ်​သၢ​မံၤ​လီၤ. ၁, အဝဲသ့ၣ် တဘၣ်​အီ တၢ်ထံ​တၢ်နိ လၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး​သံး ဒီး​တဘၣ်​အီၣ် တၢ်​တ​မံၤဂ့ၤ​တ​မံၤဂ့ၤ​လၢ အ​ဟဲ​လၢ​စပံးမုၢ် အ​အိၣ်ဘၣ်. ၂, အဝဲသ့ၣ် တဘၣ်​တံာ် အ​ခိၣ်ဆူၣ်​ဘၣ် ဒီး ၃, အဝဲသ့ၣ် တဘၣ်​ဖီၣ် ပှၤသံ​အစိၣ်​ဘၣ်. မ့မ့ၢ် ပှၤလၢ ကစၢ်​ယွၤ ဃုထၢ​ထီၣ်​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် က​ဘၣ်​ကဲ ပှၤ​နစၤရံ​ဖိ​တစိၤသး ဒီး​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ကအိၣ်​လၢ အဝဲသ့ၣ်​အဂီၢ် ဒ်လဲၣ်​ဒ်လဲၣ်​န့ၣ် ယဟိဝၤ​ယွၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​န့ၢ် အဝဲသ့ၣ်​လီၤ.​—၄ မိၤ ၆:​၂-၇; စံၣ်ညီၣ် ၁၃:၅.

• ပှၤ​နသံနး​ဖိ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အခ့​အပှၤ​လၢ အ​တမ့ၢ် ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ်​ဘၣ်. ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​အံၤ အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ မ့ၢ်ဝဲ “ပှၤလၢ​ဘၣ်​တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​အီၤ” အဃိ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ တၢ်ဟ့ၣ်​လီၤ​အဝဲသ့ၣ်​လၢ က​မၤဝဲ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အခ့​အပှၤ အ​တၢ်မၤ​လီၤ. ဖျါ​လၢ ပှၤ​နသံနး​ဖိ​အါဂၤ မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ကံးဘိၣ်​ဖိ အစၢၤ​အသွဲၣ်​လီၤ. ပှၤ​ကံးဘိၣ်​ဖိ​န့ၣ် စီၤ​ယိၤၡူ မၢ​အဝဲသ့ၣ်​ကဲ “ပှၤ​ထၢ​သ့ၣ်မုၣ် ဒီး​ပှၤ​ဒၢၣ်ထံ​လၢ ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​အဂီၢ် ဒီး​လၢ​ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်​လုၢ်လီၢ်​အဂီၢ်” လီၤ.​—ၡူ ၉:​၂၃, ၂၇; ၁ ကွဲး ၉:၂; ဧ့ ၈:၁၇.

• ပှၤ​နီၢ်ဒိၣ်​ဖိ​တဖၣ်.

  တချုး​လၢ ထံ​လုၢ်ဘၢ​တၢ်​ဒံးဘၣ်​န့ၣ် မူခိၣ်​ကလူး​တနီၤ မၤ​ကဲထီၣ် အက့ၢ်​အဂီၤ ဒ်သိး​ဒီး ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ အက့ၢ်​အဂီၤ ဒီး​အဝဲသ့ၣ် ဟံးဝဲ​ဒီး ပှၤ​ပိာ်မုၣ်​တဖၣ်​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ချၢ​လီၤ. ဒီး​အဝဲသ့ၣ် အ​ဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် မ့ၢ်​ပှၤ​နီၢ်ဒိၣ်​ဖိ​လၢ အ​မၤဆူၣ်​မၤစိး​တၢ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၆:၄.

• ပှၤ​ဖၤရံၤၡဲ.

  မ့ၢ်ဝဲ ယူဒၤ​အ​တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ တ​ကရူၢ်​လၢ အ​အိၣ်ဝဲ​ဖဲ တၢ်မၢဖိ​အ​စိၤ​လီၤ. အဝဲသ့ၣ် တ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ်​လၢ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် အ​ဒူၣ်ဖိ​ထၢဖိ​အ​ကျါ​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်​မၤထွဲ စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လၢ အ​ကဆူး​ကတ့ၤ ဒီး​အဝဲသ့ၣ်​ပာ်ဒိၣ်​ဝဲ လုၢ်လၢ်​တဖၣ်​ထဲသိး​ဒီး စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လီၤ. (မး ၂၃:၂၃) အဝဲသ့ၣ်​ထီဒါ​ဝဲ ကြံး​အ​တၢ်ဆဲး​တၢ်လၤ​ခဲလၢာ် ဒီး​အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်​ပှၤ​ကူၣ်​ဘၣ်​ကူၣ်သ့ ဘၣ်ဃး​ဒီး စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ဒီး​လုၢ်လၢ်​တဖၣ်​လီၤ. အဝဲသ့ၣ်​အိၣ်ဒီး တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ​အါမး​လၢ ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​တဖၣ်​အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. (မး ၂၃:​၂-၆) အဝဲသ့ၣ်​တနီၤ​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​အ​ကွီၢ်ဘျီၣ်​လၢ အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဖု အ​ကျါ​လီၤ. ဒီး​အါဘျီ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​ထီဒါ ယ့ၣ်ၡူး​ဘၣ်ဃး​ဒီး မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​တဖၣ်, လုၢ်လၢ်​တဖၣ် ဒီး​တၢ်​ရ့လိာ်သး​ဒီး ပှၤ​တၢ်​ဒဲးဘး​ဖိ ဒီး​ပှၤ​ထၢ​တၢ်ခိ​တၢ်သွဲ​တဖၣ်​လီၤ. အဝဲသ့ၣ်​တနီၤ ဃုာ်ဒီး​စီၤ​စီလူး​လၢ အ​ဟဲ​လၢ ဝ့ၢ်​တၢ်​စူး​န့ၣ် ကဲထီၣ်​ဝဲ​ခရံာ်ဖိ​လီၤ.​—မး ၉:၁၁; ၁၂:၁၄; မၢ် ၇:၅; လူၤ ၆:၂; မၤတၢ် ၂၆:၅.

• ပှၤ​မၤဒဲဖိ, ကီၢ်​မၤဒဲ.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တဒူၣ်​လၢ အ​ဟဲ​လီၤစၢၤ​လီၤသွဲၣ်​လၢ စီၤ​ယ့ဖ့းသး​အ​ဖိခွါ စီၤ​မၤဒဲ​လီၤ. အဝဲသ့ၣ် လဲၤ​အိၣ်​လၢ ကီၢ်​အံရၤ(န်) အ​ကစၢၢ်​ကလိ​တဖၣ် အ​ကျါ​လီၤ. လၢခံ တၢ်လီၢ်​အဝဲ​န့ၣ် ကဲထီၣ်​ဝဲ ကီၢ်​မၤဒဲ​လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် ပှၤ​မၤဒဲဖိ ဖီၣ်​လိာ်သး​စု​ဒီး ပှၤ​ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖိ ဒီး​အဝဲသ့ၣ် မၤနၢၤ​ပှၤ​အၤၡူၢ်​ဖိ​လီၤ. ဖဲ​န့ၣ်​အခါ ဖၢၡၢၣ်​မ့ၢ်ဝဲ ကီၢ်ရ့ၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ မၤဒဲ​အ​တၢ်ပၢ​ဖီလာ် ဘၣ်ဆၣ် မ့ၢ်​လၢ စီၤ​ကိရ့ၣ် ထီဒါ​က့ၤ​တၢ်​အဃိ လၢခံ​န့ၣ် ဖၢၡၢၣ်​ဒီး​မၤဒဲ ဖီၣ်​လိာ်သး​စု ဒီး​ကဲထီၣ်​ဝဲ မၤဒဲ​ဒီး​ဖၢၡၢၣ် အ​ဘီမုၢ်​လၢ​အ​မၤနၢၤ ဘၤဘူၤလိၣ် အ​ဘီမုၢ်​ဖဲ ချ.ခ.န ၅၃၉ နံၣ်​လီၤ. ဖဲ ခ.​န ၃၃ နံၣ် ပှၤ​မၤ​ဘူၣ်ယဲၢ်ဆံ အခါ​န့ၣ် ပှၤ​မၤဒဲဖိ​တနီၤ အိၣ်ဝဲ​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. (ဒၤ ၅:​၂၈, ၃၁; မၤတၢ် ၂:၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၉.

• ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ.

  ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အဒူၣ်​တဆံ အ​ဘီမုၢ်​လီၤပှီၢ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ပှၤလၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​လၢ ယူဒၤ​အဒူၣ်​အ​ကျါ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​လီၤ. (၂ စီၤပၤ ၁၆:၆) ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဝ့ၢ်​ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အဒူၣ်​တဖၣ်​လၢ အ​က့ၤကဒါ​က့ၤ​လၢ ကီၢ်​အံၣ်စရ့လး​လီၤ. (ဧ့ ၄:၁၂) လၢခံ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​သူ​အီၤ​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ဒီဘ့ၣ် ဒ်သိး​က​ပာ်​လီၤဆီ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​ဒီး ပှၤ​ကလုာ်​ဂၤ​တဖၣ် အဂီၢ်​လီၤ. (အ့ၤ ၃:၆) တကး​ဒံးဘၣ် တၢ်မၢဖိ​ပီလူး ပာ်ဖျါ​ဝဲ​လၢ ပ​မ့မ့ၢ်​ပှၤ​ကလုာ် တဒူၣ်​ဂ့ၤ​တဒူၣ်​ဂ့ၤ သနာ်က့ တမ့ၢ်​တၢ်​လၢ အရ့ဒိၣ်​လၢ ခရံာ်ဖိ​တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ် အ​ပူၤ​ဘၣ်. ဖဲ​န့ၣ်​အခါ အဝဲ​သူဝဲ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ စ့ၢ်ကီး​လီၤ.—ရိ ၂:၂၈, ၂၉; ကလၤ ၃:၂၈.

• ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​ကွီၢ်ဘျီၣ်​လၢ အဒိၣ်​ကတၢၢ်.

  ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​အ​စိၤ​န့ၣ် လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​အ​ကွီၢ်ဘျီၣ် လၢ​အဒိၣ်​ကတၢၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​အိၣ်ဝဲ ၇၁ ဂၤ လၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်, ပှၤလၢ​အ​ကဲတ့ၢ် ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်, ပှၤလၢ​အ​ပၣ်ဃုာ်​လၢ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ် အ​ဒူၣ်ဖိ​ထၢဖိ​အ​ကျါ, ပှၤ​သူၣ်က့​သးပှၢ်​တဖၣ်, အံၣ်စရ့လး​အဒူၣ် အခိၣ်​အနၢ်​တဖၣ်, ဒူၣ်ဖိ​ထၢဖိ​ခိၣ်နၢ်​တဖၣ် ဒီး​ပှၤ​ကွဲး​လံာ်ဖိ​တဖၣ်​လီၤ.​—မၢ် ၁၅:၁; မၤတၢ် ၅:၃၄; ၂၃:​၁, ၆.

• ပှၤလၢ အ​မၤစၢၤ​တၢ်​လၢ ပှၤ​ခံခီ​အ​ဘၢၣ်စၢၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ အ​မၤစၢၤ​တၢ်​လၢ ပှၤ​ခံခီ​အ​ဘၢၣ်စၢၤ ဒ်သိး​က​မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အဂီၢ်​လီၤ. လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ စီၤ​မိၤၡ့​မ့ၢ်​ပှၤလၢ အ​မၤစၢၤ​တၢ်​လၢ ပှၤ​ခံခီ​အ​ဘၢၣ်စၢၤ လၢ​အ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​အ​လီၢ်လံၤ, မ့မ့ၢ် ယ့ၣ်ၡူး​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​ပှၤလၢ အ​မၤစၢၤ​တၢ်​လၢ ပှၤ​ခံခီ​အ​ဘၢၣ်စၢၤ လၢ​အ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​အသီ​လီၤ.​—ကလၤ ၃:၁၉; ၁ တံၤ ၂:၅.

• ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်.

  လၢ​စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ အ​ဖီလာ်​န့ၣ် ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ​အံၤ က​ဘၣ်​ကဲ ပှၤ​ခၢၣ်စး​လၢ ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​ဒီး​ကစၢ်​ယွၤ​အ​ဘၢၣ်စၢၤ ဒီး​အဝဲ​ကွၢ်ထွဲဝဲ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​အဂၤ​တဖၣ်​လီၤ. လံာ်စီဆှံ ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​အခိၣ်” လီၤ. (၂ ကွဲး ၂၆:၂၀; ဧ့ ၇:၅) တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ ကတၢၢ် လၢ​အမ့ၢ် ဒၢး​ခံ​တီၤ​တတီၤ လၢ​ဒဲစီဆှံ​ဒီး တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​လဲၤနုာ်​လီၤ သ့​ထဲဒၣ်​အီၤ​တဂၤ​လီၤ. အဝဲ​လဲၤနုာ်​လီၤ​ဝဲ​ဖဲ တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​တသီ​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်” လီၤ.​—၃ မိၤ ၁၆:၂, ၁၇; ၂၁:၁၀; မး ၂၆:၃; ဧ့ၤ ၄:၁၄.

• ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ​ပိာ်ခွါ​လၢ အ​ခၢၣ်စး​တၢ်​လၢ ကစၢ်​ယွၤ ဒီး​ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ. အဃိ အဝဲ​သိၣ်လိ​ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ် ဘၣ်ဃး​ဒီး​ကစၢ်​ယွၤ ဒီး​အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​တဖၣ် ဒီး​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​တၢ်ပာ်​တဖၣ် ဒီး​ဃ့ကညး​န့ၢ်​တၢ်​လၢ​ပှၤ​ဂီၢ်မုၢ်​အဂီၢ်​လီၤ. တချုး​တၢ်​ဒုးအိၣ်​ထီၣ် စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ဒံးဘၣ်​န့ၣ် ဟံၣ်ခိၣ်​ကဲဝဲ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​လၢ အ​ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ​အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​တၢ်​ဒုးအိၣ်​ထီၣ် စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ပိာ်ခွါ​တဖၣ်​လၢ ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​အဒူၣ်​အ​ကျါ လၢ​အမ့ၢ်​စီၤ​အၤဟရိၣ် အ​ဒူၣ်ဖိ​ထၢဖိ​တဖၣ်​န့ၣ် ကဲဝဲ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ်​လီၤ. မ့မ့ၢ်​ပှၤ​ပိာ်ခွါ​အဂၤ​တဖၣ် လၢ​အမ့ၢ်​ပှၤ​လ့ၤဝံ​ဖိ​န့ၣ် ကဲဝဲ​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် အပှၤ​မၤစၢၤ​တၢ်​တဖၣ်​လီၤ. ဖဲ​တၢ်​ဒုးအိၣ်​ထီၣ် တၢ်​အၢၣ်လီၤ​အီလီၤ​အသီ​အခါ အံၣ်စရ့လး လၢ​နီၢ်သး​တခီ ကဲထီၣ်​ဝဲ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တ​ကလုာ် ဒီး​ယ့ၣ်ၡူး​န့ၣ်​ကဲ​ပာ်စၢၤ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၈:၄၁; ဧ့ၤ ၉:၂၄; လီၣ် ၅:၁၀.

• ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​အခိၣ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ် တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ်​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​အဂၤ​တ​ဖျၢၣ်​လၢ အဘၣ်​တၢ်​သူ​အီၤ​လၢ “ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်” အဂီၢ်​လီၤ. မ့မ့ၢ်​လၢ လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် အခိၣ်​တဖၣ်” န့ၣ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤလၢ​အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဖၣ်​လၢ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ်​အ​ကျါ ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ပှၤလၢ​အ​ကဲတ့ၢ် ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​လီၤ. ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် က​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​အ​ကရူၢ် ၂၄ ကရူၢ်​အခိၣ်​တဖၣ် စ့ၢ်ကီး​လီၤ.—၂ ကွဲး ၂၆:၂၀; ဧ့ ၇:၅; မး ၂:၄; မၢ် ၈:၃၁.

• ပှၤအၢ​ပှၤသီ​တဂၤ.

  စၤတၣ် မုၣ်ကီၤလံၢ်​လၢ အ​ထီဒါ​ကစၢ်​ယွၤ ဒီး​ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လၢ အတီ​အလိၤ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​န့ၢ်​အ​မံၤ ဒ်အံၤ​လီၤ.​—မး ၆:၁၃; ၁ ယိၤ ၅:၁၉.

ဖ

• ဖလ့ၡသး, ပှၤ​ဖလ့ၡသး​ဖိ.

  ဖလ့ၡသး အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​န့ၣ် အိၣ်​လၢ ကီၢ်​အံၣ်စရ့လး အ​ကလံၤထံး အ​ပီၣ်လဲၣ်​နံၤ အ​ကပၤ​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​အိၣ်​လၢ ကီး​ကြ့တ့ၤ​န့ၣ် လဲၤ​အိၣ်ဝဲ​ဖဲ​န့ၣ် ဒီး​လၢခံ ပှၤ​ကိး​ပှၤ​တဖၣ်​န့ၣ်​လၢ ပှၤ​ဖလ့ၡသး​ဖိ​လီၤ. စီၤ​ဒၤဝံး မၤနၢၤ​အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ် ဆဲး​ပၢ​လီၤ​အသး ဒီး​အဝဲသ့ၣ်​ကဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အဒုၣ်​အဒါ​ထီဘိ​လီၤ. (၂ မိၤ ၁၃:၁၇; ၁ မူၤ ၁၇:၄; ဧၤ ၉:၇)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၄.

• ဖၢၡၢၣ်, ပှၤ​ဖၢၡၢၣ်​ဖိ.

  ညီနုၢ် ဖဲ​ပှၤ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် ပှၤ​ဖၢၡၢၣ်​ဖိ​အဂ့ၢ်​အခါ ပှၤ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​အီၤ ဃုာ်ဒီး ပှၤ​မၤဒဲဖိ​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. ဖျါ​လၢ ပှၤ​ခံဒူၣ်​အံၤ ဒီဘူး​ဒီတံၢ်​လိာ်​အသး​လီၤ. လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် ပှၤ​ဖၢၡၢၣ်​ဖိ​တဖၣ် ပၢ​ဘၣ်​ဝဲ​ထဲ ကီၢ်​အံရၤ(န်) အ​တၢ်ပၢၤခိၣ်​ထီၣ်ထီ (Iranian plateau) လၢ​မုၢ်နုာ်​ကလံၤထံး တ​က့​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲ​စီၤပၤ​ဖးဒိၣ်​ကိရ့ၣ် အ​စိၤ​န့ၣ် (ပှၤလၢ​အ​သ့ၣ်ညါ တၢ်​စံၣ်စိၤ​တဲစိၤ​တနီၤ တဲဝဲ​လၢ စီၤ​ကိရ့ၣ်​န့ၣ် အ​ပါ​မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ဖၢၡၢၣ်​ဖိ ဒီး​မ့မ့ၢ်​အ​မိ​န့ၣ် မ့ၢ်​ပှၤ​မၤဒဲဖိ​လီၤ.) ပှၤ​ဖၢၡၢၣ်​ဖိ​တဖၣ် ဒိၣ်စိ​လၢ ပှၤ​မၤဒဲဖိ​အ​ဖီခိၣ် ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​ခံဒူၣ်​အံၤ ပၢ​သကိး​တၢ်​လၢ ဘီမုၢ်​အံၤ​အ​ပူၤ​လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န ၅၃၉ နံၣ်​န့ၣ် စီၤပၤ​ကိရ့ၣ် မၤနၢၤ​ဝဲ ဘၤဘူၤလိၣ် အ​ဘီမုၢ် ဒီး​အဝဲ​ပျဲဝဲ​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် က​က့ၤကဒါ​က့ၤ လၢ​အ​ထံ​အ​ကီၢ်​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​ဖၢၡၢၣ်​ဖိ အဘီ​အမုၢ်​န့ၣ် အိၣ်​စးထီၣ်​ဖဲ ထံကျိ​အ့ဒ့း လၢ​မုၢ်ထီၣ်​တခီ ဒီး​တုၤ​လီၤ​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​အ့ကၠံၤအဲၤ လၢ​မုၢ်နုာ်​တခီ​လီၤ. ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဘၣ်​အိၣ်​လၢ ဖၢၡၢၣ်​အ​တၢ်ပၢ​ဖီလာ် တုၤ​လီၤ​လၢ အဲလ့ၤစါဒၢၤ သၢၤကြ့း (Alexander the Great) မၤနၢၤ​ဝဲ ဖၢၡၢၣ် ဖဲ ချ.ခ.န ၃၃၁ နံၣ်​လီၤ. လၢ​တၢ်​ထံၣ်​လၢညါခီ​အ​ပူၤ​န့ၣ် စီၤ​ဒၤနံးယ့လး ထံၣ်ဝဲ​ဖၢၡၢၣ်​အ​ဘီမုၢ်​အဂ့ၢ် ဒီး​ဖၢၡၢၣ်​အဂ့ၢ် အိၣ်ဖျါ​ထီၣ်​ဖဲ ဧ့စြၤ, နဃ့မယၤ ဒီး​လၢ​အ့ၤစတၢ် အ​ပူၤ​လီၤ. (ဧ့ ၁:၁; ဒၤ ၅:၂၈)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၉.

• ဖီနံယၤ.

  ကွၢ်​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် တၢ်မၤ​ကမၣ်မုၣ်​ကမၣ်ခွါ.

• ဖၤရိၤ.

  အဲၤကူပတူး အ​စီၤပၤ​တဖၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ​အံၤ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ​ပာ်ဖျါ​ဝဲ ဖၤရိၤ​ယဲၢ်​ဂၤ​အ​မံၤ လၢ​အမ့ၢ် ၡံၡး, စိ, တံရဟၤ​ကၤ, နကိၤ ဒီး​ဃါပြိၤ. မ့မ့ၢ် ဖၤရိၤ​လၢ​အဂၤ​တဖၣ် ဒ်သိး​ဒီး ဖၤရိၤ​လၢ အ​ရ့လိာ်သး​ဒီး စီၤ​အၤဘြၤဟၣ်, စီၤ​မိၤၡ့ ဒီး​စီၤ​ယိၤသး​န့ၣ် လံာ်စီဆှံ တ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​အဝဲသ့ၣ်​အ​မံၤ​ဘၣ်.​—၂ မိၤၡ့ ၁၅:၄; ရိ ၉:၁၇.

ဘ

• ဘဧၤလး.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ကနၤဧၣ်​ဖိ​အ​ယွၤ လၢ​ပှၤ​ပာ်​ပနီၣ်​အီၤ ဒ်​မူခိၣ်​ကစၢ် ဒီး​ကစၢ်​လၢ အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ​မူခိၣ်​စူၤ​ထံ ဒီး​တၢ်ချံ​ဂ့ၤ​သၣ်ဂ့ၤ​လီၤ. ယွၤ​အဂၤ​လၢ အ​ပတီၢ်​ဖုၣ်​သ့ၣ်​တဖၣ် တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ “ဘဧၤလး” စ့ၢ်ကီး​လီၤ. လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ကစၢ်” လီၤ.—၁ စီၤပၤ ၁၈:၂၁; ရိ ၁၁:၄.

• ဘူၣ်​ကူးတၢ်, ဘူၣ်​နွံ​တဖၣ်.—

  ကွၢ်​လၢ ဘူၣ်ယဲၢ်ဆံ.

• ဘူၣ်ကိၣ်​လၢ အ​တ​ပၣ်​ဒီး​ကိၣ်မံၣ်​ဘၣ်.

  လၢ​ဘူၣ်​ဖးဒိၣ်​သၢခါ​လၢ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​မၤဝဲ တနံၣ်​တဘျီ​အ​ကျါ​န့ၣ် ဘူၣ်​အံၤ​မ့ၢ်ဝဲ အဆိ​ကတၢၢ်​တခါ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​စးထီၣ်​မၤဝဲ​ဖဲ ဘူၣ်​လဲၤကပာ်​ဝံၤ အလီၢ်​ခံ​တသီ လၢ​အမ့ၢ် လါနံစၣ် ၁၅ သီ ဒီး​ယံာ်ဝဲ​နွံ​သီ​လီၤ. ဖဲ​န့ၣ်​အခါ ဒ်သိး​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ က​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤဝဲ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​ဖဲ အဝဲသ့ၣ်​ဟးထီၣ်​လၢ ကီၢ်​အဲၤကူပတူး​ပူၤ​အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်​အီၣ်​သ့ ထဲဒၣ်​ကိၣ်​လၢ တ​ပၣ်​ဒီး ကိၣ်မံၣ်​ဘၣ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၃:၁၅; မၢ် ၁၄:၁.

• ဘူၣ်​ဒဲ.

  ပှၤ​ကိး​စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ ဘူၣ်​ထၢဖှိၣ်​တၢ်​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​မၤဘူၣ်​အံၤ ဖဲ​ဧ့ၤဘြံၤ​အလါ အ့ၤသနံၣ် ၁၅ သီ တုၤ​လၢ ၂၁ သီ ခီဖျိ​လၢ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ကူးတၢ်​အ​ကတီၢ် ကတၢၢ်​ဝဲ​အဃိ​လီၤ. ဒီး​အ​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​လၢ အ​လီၤ​သူၣ်ဖှံ​သးညီ ဒီး​တၢ်​ဆၢကတီၢ်​လၢ ပှၤ​က​ဘၣ်​စံးဘျုး ယဟိဝၤ​ယွၤ, မ့ၢ်​လၢ အဝဲ​ဆိၣ်ဂ့ၤ အဝဲသ့ၣ် အ​တၤသူ​တၤသၣ်​တဖၣ် အဃိ​လီၤ. ဖဲ​ဘူၣ်​အံၤ အမုၢ်နံၤ​တဖၣ် အ​တီၢ်ပူၤ  ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အိၣ်ဝဲ​လၢ​ဒဲ​ပူၤ ဒ်သိး အ​က​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤ တၢ်​ဆၢကတီၢ်​ဖဲ အဝဲသ့ၣ်​ဟးထီၣ်​ကွံာ်​လၢ ကီၢ်​အဲၤကူပတူး​အ​ပူၤ​လီၤ. ဘူၣ်​သၢခါ​လၢ ပိာ်ခွါ​တဖၣ် က​ဘၣ်​လဲၤ​မၤ​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် လၢ​အ​ကျါ ပၣ်ဃုာ်​ဝဲ​ဒီး​ဘူၣ်​အံၤ​လီၤ.​—၃ မိၤ ၂၃:၃၄; ဧ့ ၃:၄.

• ဘူၣ်ဘျီၣ်.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဒုးအိၣ်​ဖှိၣ်” မ့တမ့ၢ် “တၢ်​အိၣ်ဖှိၣ်” ဘၣ်ဆၣ် လၢ​လံာ်စီဆှံ အဆၢ​အါတက့ၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​သူၣ်ထီၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်လီၢ်​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် အိၣ်ဖှိၣ်​ဝဲ​လၢ က​ဖး​လံာ်စီဆှံ​တၢ်ကွဲး​အသး, က​သိၣ်လိ​နဲၣ်လိ​တၢ်, က​စံၣ်တဲၤ​တဲလီၤ​တၢ် ဒီး​က​ဃ့​ထုကဖၣ်​တၢ် အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​အ​စိၤ ဝ့ၢ်ဖိ​လၢ​အဒိၣ်​တစဲး ကိးဖျၢၣ်​ဒဲး​လၢ ကီၢ်အံၣ်စရ့လး​အ​ပူၤ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး​ဘူၣ်ဘျီၣ် တ​ဖျၢၣ်​စုာ်စုာ်​လီၤ. မ့မ့ၢ်​ဝ့ၢ်​လၢ အဒိၣ်​တဖၣ်​န့ၣ် ဘူၣ်ဘျီၣ်​အိၣ်​အါန့ၢ်​ဒံး တ​ဖျၢၣ်​လီၤ.​—လူၤ ၄:၁၆; မၤတၢ် ၁၃:​၁၄, ၁၅.

• ဘူၣ်ယဲၢ်ဆံ.

  ဘူၣ်​ဖးဒိၣ်​သၢခါ​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ပိာ်ခွါ​ခဲလၢာ် က​ဘၣ်​မၤဝဲ​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ဘူၣ်ယဲၢ်ဆံ​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ဘူၣ်​တခါ​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ ဘူၣ်​ကူးတၢ် မ့တမ့ၢ် ဘူၣ်​နွံ​တဖၣ်. မ့မ့ၢ်​လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ ဘူၣ်ယဲၢ်ဆံ​လီၤ. လါနံစၣ် ၁၆ သီ​ပူၤကွံာ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ မ့ၢ်​ပှဲၤထီၣ် အသီ​ယဲၢ်​ဆံ​န့ၣ် ပှၤ​မၤဘူၣ်​အံၤ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၃:၁၆; ၃၄:၂၂; မၤတၢ် ၂:၁.

• ဘူၣ်​လဲၤကပာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ဘူၣ်​လၢ ပှၤ​မၤ​အီၤ​တနံၣ်​တဘျီ ဖဲ​လါ​အၤဘံာ် ၁၄ သီ (လၢခံ ပှၤ​ကိးက့ၤ​အီၤ​လၢ လါနံစၣ်) ဒ်သိး ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် က​သ့ၣ်နီၣ်​ထီၣ်​က့ၤ အ​တၢ်​ထူၣ်ဖျဲး​ထီၣ်​လၢ ကီၢ်​အဲၤကူပတူး​အ​ပူၤ အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​မၤဘူၣ်​လဲၤကပာ်​အခါ ပှၤ​မၤသံ​ဝဲ​သိ မ့တမ့ၢ် မဲာ်တဲးလဲး ဒီး​ကၣ်​ဝဲ ဝံၤဒီး​အီၣ်​ဃုာ်ဝဲ​ဒီး တၢ်ဒိး​တၢ်လၣ်​လၢ​အခၣ် ဒီး​ကိၣ်​လၢ​အ​တ​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး ကိၣ်မံၣ်​ဘၣ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၁၂:၂၇; ယိၤ ၆:၄; ၁ ကရံၣ် ၅:၇.

• ဘၤသၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်ထံ​တၢ်နိ​အဂီၢ်​လီၤ. ပှၤလၢ​အ​ခူၣ်ထီၣ် တၢ်ဖိ​တၢ်လံၤ​လၢပျၢၤ​တဖၣ်​န့ၣ် ထံၣ်​န့ၢ်ဝဲ တၢ်ပီး​တၢ်လီ အက့​အခီ​တဖၣ်​လၢ ဘၤသၤ အိၣ်​ကွဲးလီၤ​အသး​လၢ​အလိၤ​လီၤ. ဒ်​တၢ်​လၢ အဝဲသ့ၣ် ခူၣ်ထီၣ်​န့ၢ်ဝဲ​တဖၣ်​အံၤ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​အသိး ပှၤ​တယာ်​လၢ ၁ ဘၤသၤ​န့ၣ် က​အိၣ်ဝဲ ၂၂ လံးထၢၣ် (၅.၈၁ ကါလၣ်) လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​အဂၤ​လၢ တၢ်ထံ​တၢ်နိ​အဂီၢ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ တၢ်​အသံး​အကာ်​အဂီၢ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ အါတက့ၢ် ဒိးသန့ၤ​ထီၣ်​အသး​လၢ ဘၤသၤ အ​တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး အ​ဖီခိၣ်​လီၤ. (၁ စီၤပၤ ၇:၃၈; ဃ့း ၄၅:၁၄)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ဘၤဧၤလစဘူာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဝံ​တၢ်နါ​အခိၣ် မုၣ်ကီၤလံၢ်​အ​မံၤ လၢ​အဂၤ​တ​ဖျၢၣ်​လီၤ. မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် ဘၤဧၤလစဘူာ်​န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အ​ဟဲ​လၢ မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် ဘဧၤလးစဘူာ်​လီၤ. ဘဧၤလးစဘူာ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ဘဧၤလး လၢ​ပှၤ​ဖလ့ၡသး​ဖိ ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​ဝဲ​လၢ ဝ့ၢ်​ဧ့ကြိၣ်​လီၤ.​—၂ စီၤပၤ ၁:၃; မး ၁၂:၂၄.

မ

• မရိဒး.

  မ့ၢ်ဝဲ ဝ့ၢ်​ဘၤဘူၤလိၣ် အ​ယွၤ​လၢ အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ​လီၤ. ဘၤဘူၤလိၣ် အ​စီၤပၤ Hammurabi လၢ​အမ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး ပှၤလၢ အ​ထုးထီၣ်​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​န့ၣ် ဒုး​ကဲထီၣ် ဝ့ၢ်​ဘၤဘူၤလိၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​အ​ဘီမုၢ် အ​ဝ့ၢ်​ခိၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ မရိဒး အ​မံၤဟူသၣ်ဖျါ ဒိၣ်န့ၢ်​ဒံး​လၢညါ​လီၤ. အဃိ လၢခံ​န့ၣ် မရိဒး ကဲထီၣ် ယွၤ​လၢ​အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ် လၢ​ဘၤဘူၤလိၣ် အ​ယွၤ​ခဲလၢာ်​အ​ကျါ​လီၤ. ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် မရိဒး​န့ၣ် ပှၤ​ကိးက့ၤ​အီၤ​လၢ မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ​လၢ​အမ့ၢ် ဘ့​လူၤ (ကစၢ်) ဒီး​ညီနုၢ် ပှၤ​ကိး မရိဒး​လၢ ဘ့လး​လီၤ.​—ယံး ၅၀:၂.

• မဟါလၤ.

  ဖျါ​လၢ အ​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ ဒီး​အ​အိၣ်​လၢ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​လၢ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ အ​ဆၢဒိၣ် ၅၃ ဒီး ၈၈ အ​ပူၤ​လီၤ. ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်ထွဲ​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဂံၢ်​လီၤစၢ်, ဆိးက့” အဃိ ဖျါ​လၢ အ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ​လၢ အ​လီၤသးအုး​တ​ကလုာ် ဒ်​ပ​ထံၣ်ဘၣ်​လၢ ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ​ခံ​ယုၢ်​အံၤ အ​ပူၤ​အသိး​လီၤ.

• မံၣ်ထဲၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​လၢ ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ဃု​ယုၢ်​အ​ပူၤ​လီၤ. (စံး ၁၆, ၅၆-၆၀) တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​တ​သ့ၣ်ညါ အခီ​ပညီ​လီၤတံၢ်​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အ​က​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး​ဒီး တၢ်​ကတိၤ​လၢ​အမ့ၢ် “တၢ်​ကတိၤ​လၢ အဘၣ်​တၢ်​စိးပျၤ​အီၤ” လီၤ.

• မုၢ်​စံၣ်ညီၣ်​အနံၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ မုၢ်နံၤ​မုၢ်သီ မ့တမ့ၢ် တၢ်​ဆၢကတီၢ် လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ ဖဲ​ပှၤ​အ​ကရူၢ်​တဖၣ်, ပှၤ​ကလုာ်​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​တဖၣ် က​ဘၣ်​ဟ့ၣ်​တၢ်​စံးဆၢ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အ​အိၣ်​လီၤ. မုၢ်​စံၣ်ညီၣ်​အနံၤ​န့ၣ် က​မ့ၢ်​တၢ်​ဆၢကတီၢ် ဖဲ​ပှၤလၢ​အဘၣ်​တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​အီၤ လၢ​အကြၢး​သံ​သ့ၣ်​တဖၣ် က​ဘၣ်​တၢ်​မၤသံ​အီၤ ဒီး​က​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး​တၢ်​ဆၢကတီၢ်​လၢ ပှၤ​တနီၤ​က​ဒိးန့ၢ်​ဘၣ် တၢ်​အုၣ်က့ၤ​ခီၣ်က့ၤ ဒီး​တၢ်မူ​လီၤထူ​လီၤယိာ်​လီၤ. ယ့ၣ်ၡူး​ဒီး​အ​တၢ်မၢဖိ​တဖၣ် တဲဝဲ​ဘၣ်ဃး​ဒီး “မုၢ်​စံၣ်ညီၣ်​အနံၤ” လၢ​အ​က​ဟဲ​အဂ့ၢ်​လီၤ. ဖဲ​န့ၣ်​အခါ ပှၤလၢ​အ​မူ​တဖၣ် တကး​ဒံးဘၣ် ပှၤလၢ​အ​သံတ့ၢ်​လၢညါ​တဖၣ် က​ဘၣ်​တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​အီၤ​လီၤ.​—မး ၁၂:၃၆.

• မုၢ်နံၤ​ခံ​ကတၢၢ်​တဖၣ်.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​လီၤဂာ်​ဒီး​အီၤ ဒ်သိး​ဒီး “မုၢ်နံၤ​အ​ကတၢၢ်​တဖၣ်” န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​သူ​အီၤ လၢ​ဝံ​အ​တၢ်စံးပာ် လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒ်သိး​က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် တၢ်​ဆၢကတီၢ် ဒီး​တၢ်​လၢ အ​က​မၤ​အသး တချုး​လၢ တၢ်​အ​ကတၢၢ်​ဘၣ်​ဒံးဘၣ်​အခါ​လီၤ. (ဃ့း ၃၈:၁၆; ဒၤ ၁၀:၁၄; မၤတၢ် ၂:၁၇) မုၢ်နံၤ​ခံ​ကတၢၢ်​တဖၣ် လၢ​ဝံ​အ​တၢ်စံးပာ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တဘျီ​တခီၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​ဆၢကတီၢ် လၢ​အယံာ်​ဝဲ​ထဲ စှၤကိာ်​နံၣ်​အ​တီၢ်ပူၤ ဒီး​တဘျီ​တခီၣ် က​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ အါ​နံၣ်​အါ​လါ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​စ့ၢ်ကီး​ဝဲ ဘၣ်ဃး​ဒီး ပစိၤ​ခဲအံၤ​အ “မုၢ်နံၤ​ခံ​ကတၢၢ်​တဖၣ်” ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​ဟဲက့ၤ​အိၣ်ဒီး​ပှၤ အဆၢ​ကတီၢ်​လီၤ.​—၂ တံၤ ၃:၁; ယၤ ၅:၃; ၂ ပ့း ၃:၃.

•  မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဟဲ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “တၢ်အိၣ်​ဘှံး” မ့တမ့ၢ် “ပတုာ်​ကွံာ်” လီၤ. ဒီး​မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ မုၢ်နံၤ​နွံ​သီ​တသီ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​အ​နွံ (စးထီၣ်​ဝဲ​လၢ မုၢ်ယဲၢ်နံၤ မုၢ်လီၤနုာ် တုၤ​လီၤ​လၢ မုၢ်​ဃု​နံၤ​မုၢ်လီၤနုာ်) လီၤ. နွံ​နံၣ်​တနံၣ် ဒီး​အ​နံၣ် ၅၀ နံၣ်​အ​နံၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ တၢ်​အိၣ်ဘှံး​အ​နံၣ် စ့ၢ်ကီး​လီၤ. ဖဲ​မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ​န့ၣ် မ့တမ့ၢ်​ဘၣ်​လၢ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ် အ​တၢ်မၤ​လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​ဘၣ်​န့ၣ် ပှၤ​တဘၣ်​မၤ​တၢ်မၤ​လၢ အဂုၤ​အဂၤ​နီတမံၤ​ဘၣ်. လၢ​စီၤ​မိၤၡ့ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​အ​ပူၤ တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်​အသး​ဒီး မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ​န့ၣ် တ​ကီတလၢ လၢ​ပှၤ​က​မၤထွဲ​အီၤ အဂီၢ်​ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ်​လၢခံ ကယီ​ကယီ​န့ၣ် တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ခိၣ်နၢ်​တဖၣ် မၤ​အါထီၣ်​ဝဲ တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​လီၤ. အဃိ ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​အ​စိၤ​န့ၣ် ပှၤ​မၤထွဲ မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ တ​ညီ​လၢၤဘၣ်.​—၂ မိၤ ၂၀:၈; ၃ မိၤ ၂၅:၄; လူၤ ၁၃:​၁၄-၁၆; ကလီး ၂:၁၆.

• မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ်.

  ဧ့ၤဘြံၤ အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် mal·ʼakhʹ ဒီး​ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် agʹge·los န့ၣ်​အခီ​ပညီ​လိၤလိၤ​မ့ၢ်ဝဲ “ပှၤ​စိာ်​တၢ်​ကစီၣ်​ဖိ​တဖၣ်” လီၤ. ဒီး​တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ မ့ၢ်​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​လၢ အ​စိာ်​တၢ်​ကစီၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ​လၢ “မူခိၣ်​ကလူး” လီၤ. (၁ မိၤ ၁၆:၇; ၃၂:၃; လီၣ် ၂၂:၈) မူခိၣ်​ကလူး​တဖၣ် မ့ၢ်​ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​လၢ အစိကမီၤ​ဒိၣ်​တဖၣ် ဒီး​တချုး​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​တ့လီၤ ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ​ဒံးဘၣ်​န့ၣ် ကစၢ်​ယွၤ တ့လီၤ​ပာ်စၢၤ​အဝဲသ့ၣ် ဖးယံာ်​လံ. လံာ်စီဆှံ ကိး​စ့ၢ်ကီး​မူခိၣ်​ကလူး​လၢ “ကစၢ်​ယွၤ အ​ဖိခွါ​တဖၣ်” ဒီး “ဆၣ်တူၢ်ဂီၤ​တဖၣ်” လီၤ. (ဘး ၁:၆; ၃၈:၇) ကစၢ်​ယွၤ တ့လီၤ​ဝဲ မူခိၣ်​ကလူး​တဂၤ​စုာ်စုာ် ဒီး​မူခိၣ်​ကလူး​န့ၣ် ထီၣ်ဖိ​ထီၣ်လံၤ ဒီး​ဒုး​ကဲထီၣ် မူခိၣ်​ကလူး​အဂၤ​တဖၣ် တ​န့ၢ်ဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်​အ​နီၣ်ဂံၢ် အိၣ်​အါန့ၢ်​ဒံး အ​ကကွဲၢ်​တ​ကယၤ​လီၤ. (ဒၤ ၇:၁၀) ဒီး​လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အိၣ်ဒီး​အ​နီၢ်ကစၢ်​အ​မံၤ ဒီး​အ​တၢ်​ပာ်သူၣ်​ပာ်သး​လၢ အ​လီၤဆီ​လိာ်သး တဂၤ​ဒီး​တဂၤ​လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ် အိၣ်ဒီး​တၢ်​ဆီၣ်လီၤ​သး​အဃိ အဝဲသ့ၣ် တ​တူၢ်လိာ်​ဝဲ​လၢ ပှၤ​က​ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် အဝဲသ့ၣ်​ဘၣ်. ဒီး​အဝဲသ့ၣ်​အါတက့ၢ်​န့ၣ် တ​တဲဖျါ​ထီၣ် အ​နီၢ်ကစၢ်​အ​မံၤ​ဘၣ်. (၁ မိၤ ၃၂:၂၉; လူၤ ၁:၂၆; လီၣ် ၂၂:​၈, ၉) အဝဲသ့ၣ် အ​ပတီၢ် တ​ဒ်သိး​လိာ်သး​ဘၣ် ဒီး​အဝဲသ့ၣ် ဒိးန့ၢ်​ဘၣ်​မူဒါ အ​ကလုာ်​ကလုာ်​လီၤ. တနီၤ​န့ၣ် ဘၣ်​မၤ​မူဒါ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အလီၢ်​ပစိာ်​အ​မဲာ်ညါ, တနီၤ​န့ၣ် ဘၣ်​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် တၢ်​ကစီၣ်​လၢ အ​ဟဲ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​အ​အိၣ်, တနီၤ​န့ၣ် ဘၣ်​မၤစၢၤ ယဟိဝၤ​ယွၤ အခ့​အပှၤ​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ချၢ, တနီၤ​န့ၣ် ဘၣ်​မၤဝဲ​ဒ် ကစၢ်​ယွၤ စံၣ်ညီၣ်​ဆၢတဲာ်​ဝဲ​အသိး ဒီး​တနီၤ​န့ၣ် ဆီၣ်ထွဲ တၢ်​စံၣ်တဲၤ​တဲလီၤ တၢ်​သးခု​ကစီၣ်​တၢ်မၤ​လီၤ. (၂ စီၤပၤ ၁၉:၃၅; စံး ၃၄:၇; လူၤ ၁:​၃၀, ၃၁; လီၣ် ၅:၁၁; ၁၄:၆) ခါဆူညါ ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​ဒုးတၢ်​လၢ အၢ်မက့းဒိၣ် တၢ်ဒုး​အခါ အဝဲသ့ၣ် က​ဆီၣ်ထွဲ​မၤစၢၤ​အီၤ​လီၤ.​—လီၣ် ၁၉:​၁၄, ၁၅.

• မူခိၣ်​ကလူး​အခိၣ်.

  တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် မူခိၣ်​ကလူး​အခိၣ်​န့ၣ် ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ မူခိၣ်​ကလူး​အခိၣ် အိၣ်​ထဲ​တဂၤ​လီၤ. ဒီး​လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ မူခိၣ်​ကလူး​အခိၣ်​တဂၤ​အံၤ အ​မံၤ​မ့ၢ်ဝဲ မံၤက့လး​လီၤ.​—ဒၤ ၁၂:၁; ယူ ၉; လီၣ် ၁၂:၇.

• မူခိၣ်​အ​နီၢ်ပၤမုၣ်.

  ဖဲ​ဝံ​ယံးရမံယၤ​အ​စိၤ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​လၢ အ​ပာ်တ့ၢ်​ကွံာ် ကစၢ်​ယွၤ​န့ၣ် ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ် ကစၢ်​မုၣ်​လၢ​အမ့ၢ် မူခိၣ်​အ​နီၢ်ပၤမုၣ်​လီၤ. ပှၤ​တနီၤ တဲဝဲ​လၢ မူခိၣ်​အ​နီၢ်ပၤမုၣ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ဘၤဘူၤလိၣ် အ​ကစၢ်​မုၣ် လၢ​အမ့ၢ် အံၣ်စတၤ (Ishtar, Astarte) လီၤ. ပှၤ​စူၤမံရံၤယၤ​ဖိ (Sumerian) အ​ကစၢ်​မုၣ် အံၤ​နဲ​နၤ (Inanna) န့ၣ်​လီၤဂာ်​ဒီး ကစၢ်​မုၣ်​တဂၤ​အံၤ ဒီး​အ​မံၤ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “မူခိၣ်​အ​နီၢ်ပၤမုၣ်” လီၤ. မူခိၣ်​အ​နီၢ်ပၤမုၣ်​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ချံ​ဂ့ၤ​သၣ်ဂ့ၤ အ​ကစၢ်​မုၣ်​လီၤ. ဒီး​လၢ​အဲၤကူပတူး အ​တၢ်​ကွဲးနီၣ်​ကွဲးဃါ လၢပျၢၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် Astarte ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ “မူခိၣ်​အ​ပိာ်မုၣ်” လီၤ.​—ယံး ၄၄:၁၉.

• မူရၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အထုး​လၢ ပှၤ​မၤန့ၢ်​အီၤ​လၢ သ့ၣ်​တပှီာ်​တၤဆှုၣ် အ​ကလုာ်​ကလုာ် မ့တမ့ၢ် လၢ​သ့ၣ် ခိမၢၤဖီရၤ (Commiphora) ဆံး​ဆံး​ဖိ​တ​ကလုာ် အ​အိၣ်​လီၤ. ပှၤ​ဖၢနုာ် မူရၣ်​လၢ သိ​စီဆှံ​လၢ တၢ်ဒိးဖှူ​တၢ်​အဂီၢ် အ​ကျါ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​သူဝဲ​လၢ က​မၤ​နၢမူ​ထီၣ် တၢ်ကူ​တၢ်ကၤ, လီၢ်မံ​ခိၣ် ဒီး​ပှၤ​ဖၢနုာ်ဝဲ​လၢ သိ​လၢ​က​စံၢ်​ပှၤဂၤ​အဂီၢ်​အ​ကျါ ဒီး​လၢ​က​မၤ​ဘျ့​ထီၣ် ဖံး​ဘ့ၣ်​အဂီၢ်​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. တကး​ဒံးဘၣ် ပှၤ​သူ​စ့ၢ်ကီး​မူရၣ်​လၢ တၢ်​ကတဲာ်​ကတီၤ​ထီၣ် ပှၤသံ​အစိၣ်​လၢ ပှၤ​က​ခူၣ်လီၤ​ဝဲ​အဂီၢ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၃၀:၂၃; ကတိၤ ၇:၁၇; ယိၤ ၁၉:၃၉.

• မူသးလံးဘ့ၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ အ​ဆၢဒိၣ် ၉ အ​တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. ဒ်​တၢ်​စံၣ်စိၤ​တဲစိၤ ပာ်ဖျါ​ဝဲ​အသိး တၢ်​ကတိၤ​အံၤ အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဘၣ်ဃး​ဒီး ဖိခွါ​အ​တၢ်သံ” လီၤ. ပှၤ​တနီၤ​တဲဝဲ​လၢ မူသးလံးဘ့ၣ် မ့ၢ်​ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ​လၢ ပှၤ​အါဂၤ သ့ၣ်ညါ​ဝဲ​တ​ယုၢ် အ​ခိၣ်တီ မ့တမ့ၢ် တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​လၢ ပှၤ​က​သးဝံၣ် ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ တ​ယုၢ်​အံၤ​အဂီၢ်​လီၤ.

• မ့းၡံ​အၤ.

  တၢ်​က​တိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဟဲ​လၢ​ဧ့ၤ​ဘြံၤ​အ​တၢ်​က​တိၤ လၢ​အ​အဲၣ်​ဒိး​တဲ​ဝဲ “ပှၤ​လၢ​အ​ဘၣ် တၢ်​ဒိး​ဖှူ​အီၤ” မ့တမ့ၢ် “ပှၤ​လၢ​အ​ဘၣ်​တၢ်​ဒိး​ဖှူ​အီၤ​တ​ဂၤ” လီၤ. တၢ်​က​တိၤ​အံၤ လၢ​ကြံး​ကျိာ်​န့ၣ် မ့ၢ်​ဝဲ “ခရံာ်” လီၤ.—ဒၤ ၉:၂၅; ယိၤ ၁:၄၁.

• မိလး.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ဧၣ်မိၣ်​ဖိ အ​ယွၤ​တဂၤ​လီၤ. ဒီး​ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် မိလး, မၤလက့ၣ်, မိးလး ဒီး​မိၤလး မ့ၢ်ဝဲ​ယွၤ​တဂၤဃီ​လီၤ. ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် မိလး​န့ၣ် တမ့ၢ်​ယွၤ​တဂၤ​အ​မံၤ​ဘၣ် ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ​တခါ​လီၤ. စီၤ​မိၤၡ့​အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ မၤလိာ်​ဝဲ​လၢ ပှၤလၢ​အ​လုၢ်ထီၣ်​အ​ဖိ​လၢ မိလး​အ​အိၣ်​န့ၣ် က​ဘၣ်​တၢ်​မၤသံ​အီၤ​လီၤ.​—၃ မိၤ ၂၀:၂; ယံး ၃၂:၃၅; မၤတၢ် ၇:၄၃.

• မိးလး.

  မ့ၢ်ဝဲ ယွၤ​တဂၤ​လၢ ပှၤ​ဧၣ်မိၣ်​ဖိ​တဖၣ် ဘူၣ်ထီၣ်​ဘါထီၣ်​ဝဲ ဒီး​ဖျါ​လၢ မိးလး​ဒီး ကစၢ်​မိလး​န့ၣ် က​မ့ၢ်​ယွၤ​တဂၤဃီ​လီၤ. (၁ စီၤပၤ ၁၁:​၅, ၇) ဖဲ​စီၤ​ၡလိၤမိၤ အ​တၢ်ပၢ ဘူးထီၣ်​က​ကတၢၢ်​အခါ အဝဲ​တ့ထီၣ် တၢ်လီၢ်​ထီၣ်ထီ​တဖၣ်​လၢ ယွၤ​တဂၤ​အံၤ အဂီၢ်​လီၤ.​—ကွၢ်​လၢ မိလး.

•  မၣ်စခ့.

  မ့ၢ်ဝဲ ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​အိၣ်​ဖဲ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​လၢ ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ၁၃ ယုၢ်​အ​ပူၤ ဘၣ်ဆၣ် ပှၤ​တ​သ့ၣ်ညါ အခီ​ပညီ​လီၤတံၢ်​ဘၣ်. မၣ်စခ့​န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ထါ​လၢ​အ​လီၤ​ဆိကမိၣ်​ထံ” လီၤ.​—စံး ၃၂ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်.

• မၤက့းဒနံ.

  မ့ၢ်ဝဲ ဟီၣ်​ကဝီၤ လၢ​အ​အိၣ်​ဘူး​ဒီး ကြံး​ကီၢ်​အ​ကလံၤစိး​တခီ​လီၤ. ဒီး​ဟီၣ်​ကဝီၤ​အံၤ အ​မံၤဟူသၣ်ဖျါ​ထီၣ်​ဖဲ အဲလ့ၤစါဒၢၤ သၢၤကြ့း (Alexander the Great) ပၢတၢ်​အဆၢ​ကတီၢ် ဘၣ်ဆၣ် လၢခံ​န့ၣ် ပှၤ​ရိမ့ၤ​ဖိ​တဖၣ် မၤန့ၢ်ဝဲ မၤက့းဒနံ​လီၤ. ဖဲ​တၢ်မၢဖိ​ပီလူး လဲၤ​ဟး​လၢ ကီၢ်​ယူရပၤ အဆိ​ကတၢၢ်​တဘျီ​န့ၣ် မၤက့းဒနံ မ့ၢ်ဝဲ​ရိမ့ၤ အ​ကီၢ်ရ့ၣ်​လီၤ. ဒီး​စီၤ​ပီလူး လဲၤ​ဟး​လၢ မၤက့းဒနံ အ​ကီၢ်ရ့ၣ်​ပူၤ အိၣ်ဝဲ​သၢ​ဘျီ​လီၤ. (မၤတၢ် ၁၆:၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၃.

• မၤနၤ.

  ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အိၣ်​လၢ ပှၢ်မုၢ်ကနၢ​ပူၤ အ​နံၣ် ၄၀ အခါ မၤနၤ မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အ​တၢ်အီၣ်​မိၢ်ပှၢ် တခါ​လီၤ. ဒီး​တၢ်​လၢ မၤနၤ​န့ၣ် မ့ၢ်​တၢ်အီၣ်​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ ဟ့ၣ်​လီၤ အဝဲသ့ၣ်​လီၤ. ယဟိဝၤ​ယွၤ မၤတၢ်​လီၤလး​အဃိ လၢ​ဂီၤခီ​ကိး​ဂီၤ​ဒဲး​န့ၣ် မၤနၤ ဟဲ​အိၣ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ ပစီၤထံ​အ​ဖီလာ် လၢ​ဟီၣ်ခိၣ်​လိၤ ဘၣ်ဆၣ် မ့မ့ၢ်​လၢ မုၢ်​အိၣ်ဘှံး​နံၤ​န့ၣ် မၤနၤ တ​ဟဲ​ဖျါထီၣ်​ဘၣ်. ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ထံၣ်ဝဲ​မၤနၤ အဆိ​ကတၢၢ်​တဘျီ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​တဲဝဲ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​အကျိာ်​လၢ “man huʼ?” လၢ​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “အဝဲ​အံၤ​ကဲ တၢ်မနုၤ​လဲၣ်.” (၂ မိၤ ၁၆:၁၃-၁၅, ၃၅) မ့မ့ၢ် လံာ်စီဆှံ​အဆၢ လၢ​အဂၤ​တဖၣ်​န့ၣ် ကိးဝဲ မၤနၤ​လၢ “မူခိၣ်​အ​ဘု” (စံး ၇၈:၂၄) “ကိၣ်​လၢ​မူခိၣ်” (စံး ၁၀၅:၄၀) ဒီး “ပှၤလၢ​အ​ဂံၢ်ဆူၣ်​ဘါဆူၣ်​တဖၣ် အ​ကိၣ်” (စံး ၇၈:၂၅) လီၤ. ဒီး​ယ့ၣ်ၡူး​သူဝဲ​မၤနၤ ဒ်​တၢ်​အဒိ​အသိး​လီၤ.​—ယိၤ ၆:​၄၉, ၅၀.

• မၤလက့ၣ်.

  ဖျါ​လၢ​အမ့ၢ် ပှၤ​ဧၣ်မိၣ်​ဖိ အ​ကစၢ်​မိလး လၢ​အမ့ၢ် အဝဲသ့ၣ် အ​ယွၤ​လၢ အရ့ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ​လီၤ. (ကၤ ၁:၅)​—ကွၢ်​လၢ မိလး.

ယ

• ယဒူသူၣ်.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​တ​သ့ၣ်ညါ အခီ​ပညီ လီၤတံၢ်​လီၤဆဲး​ဘၣ် သနာ်က့ ပ​ထံၣ်ဘၣ်​အီၤ​လၢ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​လၢ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ အ​ဆၢဒိၣ် ၃၉, ၆၂ ဒီး ၇၇ အ​ပူၤ​လီၤ. ဖျါ​လၢ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်​တဖၣ်​အံၤ မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ဟံးစု​နဲၣ်ကျဲ​လၢ ပှၤ​က​သးဝံၣ် ထါ​စံးထီၣ်​ပတြၢၤ​တဖၣ်​အံၤ​အဂီၢ်​အဃိ ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် ယဒူသူၣ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​သးဝံၣ်​တ​ကလုာ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ​တ​ကလုာ်​လီၤ. အဂၤ​တမံၤ​န့ၣ် လ့ၤဝံ အပှၤ​ဒ့တၢ်​အူတၢ်​ဖိ အိၣ်ဝဲ​တဂၤ​လၢ​အ​မံၤ​မ့ၢ် ယဒူသူၣ် အဃိ ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် တၢ်​သးဝံၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ​တ​ကလုာ်​အံၤ က​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး​အီၤ မ့တမ့ၢ် အ​ဖိခွါ​တဖၣ်​လီၤ.

• ယဟိဝၤ.

  ဧ့ၤ​ဘြံၤ​အ​လံာ်​မိၢ်​ပှၢ် လွံၢ်​ဖျၢၣ်​လၢ​အ​မ့ၢ် က​စၢ်​ယွၤ အ​မံၤ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​ဝဲ​လၢ တ​ထြၢ်​ကြၢ်​မ​တၣ် (Tetragrammaton) လီၤ. ဒီး​မံၤ​အံၤ ပှၤ​ကွဲး​ကျိာ်​ထံ​အီၤ​လၢ ပှၤ​က​ညီ​ကျိာ်​လၢ ယဟိဝၤ​လီၤ. လၢ​တၢ်​ကွဲး​ကျိာ်​ထံ လံာ်စီဆှံ​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ​အ​ပူၤ ကစၢ်​ယွၤ အ​မံၤ​လၢ​အမ့ၢ် ယဟိဝၤ​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ​အဘျီ ၇,၀၀၀ ဘျဲၣ်​ညါ.​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး က​၄ ဒီး က​၅.

• ယၣ်ဘျး​သဒၢ.

  မ့ၢ်ဝဲ ယၣ်​လၢ​အ​ဃံလၤ​တ​ဘ့ၣ် လၢ​ပှၤ​ဆး​ထီၣ် ခ့ရူာ်​အဂီၤ​လၢ​အလိၤ​လီၤ. လၢ​ဒဲစီဆှံ ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် ယၣ်ဘျး​သဒၢ​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ အိၣ်ဝဲ​လၢ တၢ်လီၢ်​စီဆှံ ဒီး​တၢ်လီၢ်​စီဆှံ​ကတၢၢ် အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၆:၃၁; ၂ ကွဲး ၃:၁၄; မး ၂၇:၅၁; ဧ့ၤ ၉:၃.​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• ယွၤ​လၢ​အမ့ၢ်​အတီ​တဂၤ.

  ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ် လၢ​အမ့ၢ် Ha-Elohim ဒီး Ha-El န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ​လၢ “ယွၤ​လၢ​အမ့ၢ်​အတီ​တဂၤ” လီၤ. အါဘျီ​န့ၣ် ပှၤ​သူ​ဧ့ၤဘြံၤ အ​တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဒ်သိး က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ​န့ၣ် မ့ၢ်​ယွၤ​လၢ အမ့ၢ်​အတီ​ထဲ​တဂၤ ဒီး​အ​လီၤဆီ​န့ၢ်ဒံး ယွၤ​လၢ​အ​ကမၣ်​တဖၣ်​လီၤ. ဒ်သိး ပှၤ​က​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ အခီ​ပညီ လီၤတံၢ်​လီၤဆဲး​အဂီၢ် ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤဝဲ​လၢ “ယွၤ​လၢ​အမ့ၢ်​အတီ​တဂၤ” လီၤ.​—၁ မိၤ ၅:​၂၂, ၂၄; ၄၆:၃; ၅ မိၤ ၄:၃၉.

ရ

• ရူအၣ်(ခ်), နူမၤ.

  ဧ့ၤဘြံၤ​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် ရူအၣ်(ခ်) (ruʹach) ဒီး​ကြံး​အ​တၢ်​ကတိၤ လၢ​အမ့ၢ် နူမၤ (pneuʹma) န့ၣ်​ပှၤ​အါဂၤ ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤဝဲ​လၢ “သး” မ့တမ့ၢ် “spirit” လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ် လၢ​အမ့ၢ် ရူအၣ်(ခ်) ဒီး​နူမၤ​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ အခီ​ပညီ​အါမံၤ​လီၤ. လၢ​လံာ်စီဆှံ​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ​အ​ပူၤ တၢ်​ကတိၤ​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ ဒ်​အခီ​ပညီ​အိၣ်ဝဲ​အသိး လၢ​လံာ်စီဆှံ တ​ဆၢ​ဘၣ်​တ​ဆၢ အ​ပူၤ​လီၤ. ဒီး​အခီ​ပညီ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်​လၢ ပှၤ​ထံၣ်​အီၤ​တ​သ့​ဘၣ်​တဖၣ် လၢ​အ​အိၣ်ဒီး တၢ်​အ​သဟီၣ် ဒ်သိး​ဒီး ၁, ကလံၤ ၂, ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ ဒီး​ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ အ​တၢ်မူ​အ​သဟီၣ် ၃, တၢ်​အ​သဟီၣ်​လၢ အ​ထိၣ်ဟူး​ထိၣ်ဂဲၤ​ထီၣ် ပှၤ​သူၣ်​ပှၤသး လၢ​အ​က​တဲ​တၢ်​ဒီး မၤတၢ်​တ​မံၤဂ့ၤ​တ​မံၤဂ့ၤ ၄, တၢ်​ကစီၣ်​လၢ အ​ဖျါ​လၢ​အ​ဟဲ​လၢ ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​တဖၣ်​အ​အိၣ် ၅, ပှၤ​နီၢ်သး​ဖိ​တဖၣ် ဒီး ၆, ကစၢ်​ယွၤ အသး​စီဆှံ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ တ​သိၣ်လိ​ဝဲ​လၢ ပ​အိၣ်ဒီး တၢ်ဝံ​တၢ်​ကလၤ​တခါ​လၢ အ​သံ​တ​သ့​ဘၣ်​န့ၣ်​ဘၣ်.​—၂ မိၤ ၃၅:၂၁; စံး ၁၀၄:၂၉; မး ၁၂:၄၃; လူၤ ၁၁:၁၃.

• ရၤဃး.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​သူ​အီၤ​ဒ် တၢ်​အဒိ​လၢ ယိၤဘး, စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ဒီး​ယၡါယၤ​အ​ပူၤ​လီၤ. (ဒီး​အ​တမ့ၢ် နီၢ်​ရၤဃး လၢ​ယိၤၡူ​အ​ပူၤ​ဘၣ်.) လၢ​ယိၤဘး​အ​ပူၤ​န့ၣ် ဖျါ​လၢ ရၤဃး မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​သးသမူ​ဖးဒိၣ်​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​အ​ပူၤ​လီၤ. မ့မ့ၢ်​လၢ လံာ်စီဆှံ အဆၢ​လၢ​အဂၤ​တဖၣ်​န့ၣ် ကီၢ်​အဲၤကူပတူး ဘၣ်​တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ​လၢ တၢ်​သးသမူ​ဖးဒိၣ်​အံၤ​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​ပူၤ​လီၤ.​—ဘး ၉:၁၃; စံး ၈၇:၄; ၡါ ၃၀:၇; ၅၁:​၉, ၁၀.

လ

• လဘၤနိၣ် အ​ကစၢၢ်​တူၢ်ရဲၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ကစၢၢ်​တူၢ်ရဲၣ် ခံ​ဖျၢၣ်​အ​ကျါ တ​ဖျၢၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ လဘၤနိၣ် အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ​အ​ပူၤ​လီၤ. လဘၤနိၣ် အ​ကစၢၢ်​တူၢ်ရဲၣ်​န့ၣ် အိၣ်​လၢ မုၢ်နုာ်​တခီ ဒီး​အဲၤထဲၤ​လဘၤနိၣ် အ​ကစၢၢ်​တူၢ်ရဲၣ်​န့ၣ် အိၣ်​လၢ မုၢ်ထီၣ်​တခီ​လီၤ. လၢ​ကစၢၢ်​တူၢ်ရဲၣ်​ခံ​ဖျၢၣ်​အံၤ အ​ဘၢၣ်စၢၤ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး​တၢ်တြီၤ​ဖးထီ​လၢ အ​ဟီၣ်ခိၣ်​ညၣ်​ထ့ၣ် ဂ့ၤ​ဝဲ​လီၤ. လဘၤနိၣ် အ​ ကစၢၢ်​တူၢ်ရဲၣ်​န့ၣ် အိၣ်​စးထီၣ်​အသး​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​မဲးဒံးထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အ​ခီၣ်ထံး ဒီး​အ​ကစီၤ​ထီၣ်ထီဝဲ ၁,၈၀၀ မံ​ထၢၣ် တုၤ​လၢ ၂,၁၀၀ မံ​ထၢၣ် (၆,၀၀၀ တုၤ​လၢ ၇,၀၀၀ ပ့ၣ်) အ​ဘၢၣ်စၢၤ​လီၤ. လၢပျၢၤ​န့ၣ် လဘၤနိၣ် အ​ဟီၣ်​ကဝီၤ အိၣ်​ပှဲၤ​ဒီး သ့ၣ်ဆှိအ့ရ့း​လၢ အ​လီၤ​ကဟု​ကညီၢ် ဒီး​ပှၤ​ကလုာ်​လၢ အ​အိၣ်​ဝး​တရံး အဝဲသ့ၣ်​န့ၣ် လီကီဝဲ​ဒိၣ်မး​လီၤ. (၅ မိၤ ၁:၇; စံး ၂၉:၆; ၉၂:၁၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၇.

• လဝံးအသၤ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​သးသမူ​တခါ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ​ထံ​ကျါ. ဖဲ ယိၤဘး ၃:၈ ဒီး ၄၁:၁ အ​ပူၤ​န့ၣ် ဖျါ​လၢ လဝံးအသၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ သမၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်​သးသမူ​ဖးဒိၣ် လၢ​အ​ဂံၢ်ဆူၣ်​တ​ကလုာ် လၢ​အ​အိၣ်​လၢ​ထံ​ကျါ​လီၤ. ဖဲ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ၁၀၄:၂၆ အ​ပူၤ​န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် လဝံးအသၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ညၣ်​လၢ​အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တ​ကလုာ်​လီၤ. မ့မ့ၢ် လံာ်စီဆှံ​အဆၢ​လၢ အဂၤ​တဖၣ်​န့ၣ် လဝံးအသၤ ကဲဝဲ​တၢ်​အဒိ ဒီး​တ​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဆၣ်ဖိ​ကီၢ်ဖိ တဒုဒု​ဘၣ်.​—စံး ၇၄:၁၄; ၡါ ၂၇:၁.

• လါကံးစလ့ၤ.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါကံးစလ့ၤ မ့ၢ်ဝဲ​လါ​ခွံ​လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ လါ​သၢ​လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါဒံၣ်စ့ဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (ဃ့ ၁:၁; ကၤ ၇:၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​စံဝၣ်.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​စံဝၣ် မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၃ လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၉ လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါမ့ၤ​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါယူၤ​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (အ့ၤ ၈:၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​စံာ်.

  လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် လါ​စံာ် မ့ၢ်ဝဲ လါ ၂ လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၈ လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါအ့ဖြ့ၣ်​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါမ့ၤ​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​ထဲးမဲၤ (Talmud) ဒီး​လံာ်​အဂၤ​လၢ ပှၤ​ကွဲးဝဲ​ဖဲ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ​န့ၣ် လါ​တလါ​အံၤ ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ လါ​အါ​ယၣ်​လီၤ. (၁ စီၤပၤ ၆:၃၇)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​ၡဘး.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​ၡဘး မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၁၁ လါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၅ လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါယနူၤအါရံၤ ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (ကၤ ၁:၇)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​တံၡရံၣ်.

  ကွၢ်​လၢ လါ​အ့သၤနံၣ် ဒီး​တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​တ့ဘ့း.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​တ့ဘ့း မ့ၢ်ဝဲ ၁၀ လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၄ လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါဒံၣ်စ့ဘၢၣ်​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါယနူၤအါရံၤ ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. အါတက့ၢ် လါ​တလါ​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​ယိယိ​လၢ “တဆံ​လါ​တလါ” လီၤ. (အ့ၤ ၂:၁၆)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​ထီၣ်သီ.

  မ့ၢ်ဝဲ တလါ​တဘျီ လါ​ထီၣ်​အဆိ​ကတၢၢ်​တသီ​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ အ​ပူၤ​လီၤ. လါ​ထီၣ်သီ​န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ​မုၢ်နံၤ​မုၢ်သီ လၢ​ပှၤ​အိၣ်ဖှိၣ်, အီၣ်​သကိး​တၢ် ဒီး​ဟ့ၣ်​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​တၢ်​ပာ်​လီၤဆီ​တဖၣ်​လီၤ. လၢခံ​န့ၣ် လါ​ထီၣ်သီ ကဲထီၣ်​ဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဒီ​တ​ကလုာ်​အ​မူးပွဲ​လၢ အရ့ဒိၣ်​တခါ ဒီး​ပှၤ​တ​မၤ​တၢ်မၤ လၢ​လါ​ထီၣ်သီ အ​နံၤဘၣ်.—၄ မိၤ ၁၀:၁၀; ၂ ကွဲး ၈:၁၃; ကလီး ၂:၁၆.

• လါနံစၣ်.

  ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဝ့ၢ်​ဘၤဘူၤလိၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​အၤဘံာ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိးက့ၤ​အီၤ​လၢ လါနံစၣ်​လီၤ. ဒီး​လါ​တလါ​အံၤ မ့ၢ်ဝဲ​လါ​အဆိ​ကတၢၢ်​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဘၣ်ဆၣ် မ့ၢ်ဝဲ​လါ​နွံ​လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါမၢ်ၡး​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါအ့ဖြ့ၣ် ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (ဃ့ ၂:၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါဘူလး.

  လါ​ဃိး​လါ​တလါ​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​လါ​ခံ​လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ လါဘူလး​လီၤ. ဘူလး​န့ၣ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “သၣ်ထီၣ်​ဝဲ” လီၤ. ဒီး​လါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါ​အီးကထိဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (၁ စီၤပၤ ၆:၃၈)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​အလူလး.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​အလူလး မ့ၢ်ဝဲ​လါ​ဃု​လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၁၂ လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤန့ၣ် စးထီၣ်​လၢ လါအီကူး ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါစဲးပတ့ဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (ဃ့ ၆:၁၅)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​အ့သၤနံၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ လါ​နွံ​လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ အဆိ​ကတၢၢ် တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါစဲးပတ့ဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါဒံၣ်စ့ဘၢၣ် ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ ပှၤ​ကိးက့ၤ​လါ​တလါ​အံၤ​လၢ လါ​တံၡရံၣ်​လီၤ. (၁ စီၤပၤ ၈:၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​အး.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​အး မ့ၢ်ဝဲ​လါ​ယဲၢ်​လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၁၁ လါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. လါ​တလါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါယူၤလံ​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါအီကူး​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. လံာ်စီဆှံ တ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ် လါ​အံၤ​အ​မံၤ​ဘၣ် ဒီး​ကိးဝဲ​လါ​အံၤ​လၢ “ယဲၢ်​လါ​တလါ” လီၤ. (၄ မိၤ ၃၃:၃၈; ဧ့ ၇:၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

•  လါ​အးဒၢ်.

  ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​အးဒၢ် မ့ၢ်ဝဲ​လါ ၁၂ လါ​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​လါ​ဃု​လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. ဒီး​လါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါမၢ်ၡး​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. (အ့ၤ ၃:၇)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လါ​အၤဘံာ်.

  လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် လါ​အံၤ​မ့ၢ်ဝဲ လါ​အဆိ​ကတၢၢ်​တလါ လၢ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ​စီဆှံ​အ​ပူၤ ဒီး​လါ​နွံ​လါ​တလါ​လၢ အဝဲသ့ၣ် အ​လံာ်​နံၣ်​လံာ်​လါ လၢ​အ​တ​ဘၣ်ဃး​ဒီး တၢ်ဘူၣ်​တၢ်ဘါ​ဘၣ်​လီၤ. အၤဘံာ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “ဘု​ချုၣ်​လၢ အလါ” ဒီး​လါ​အံၤ စးထီၣ်​လၢ လါမၢ်ၡး​ထီၣ်​တဝာ် တုၤ​လၢ လါအ့ဖြ့ၣ်​ထီၣ်​တဝာ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ဟးထီၣ်​လၢ ဘၤဘူၤလိၣ် ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ လါ​အံၤ​ပှၤ​ကိး​အီၤ​လၢ လါနံစၣ်​လီၤ. (၅ မိၤ ၁၆:၁)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၅.

• လံာ်ထူ.

  လံာ်​လၢ ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ တၢ်​ဘ့ၣ် မ့တမ့ၢ် လံာ်​လၢ ပှၤ​တ့​အီၤ​လၢ တပိၢ်​ၡဲ​အထူၣ် လၢ​ပှၤ​ကွဲး​လံာ်​လၢ​အလိၤ ထဲ​တ​ကပၤ ဝံၤဒီး ပှၤ​ထူထီၣ်​အီၤ​ဒီး နီၣ်​က့​လီၤ. ပှၤ​ကွဲးလီၤ​ဝဲ လံာ်စီဆှံ​အဆၢ​တဖၣ် ဒီး​ကွဲးကူ​လီၤ​ဝဲ​လၢ လံာ်ထူ​အ​ပူၤ ဒ်​ပှၤ​အါဂၤ ကွဲး​လံာ် ဖဲ​လံာ်စီဆှံ​အ​စိၤ အသိး​လီၤ.​—ယံး ၃၆:​၄, ၁၈, ၂၃; လူၤ ၄:​၁၇-၂၀; ၂ တံၤ ၄:၁၃.

• လၢၢ်​ထူၣ်​စီဆှံ.

  ညီနုၢ်​မ့ၢ်ဝဲ လၢၢ်​ထူၣ်​လၢ အ​အိၣ်​ဘျၢဘျၢ​လီၤ. ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ပနီၣ်​လၢ ဘဧၤလး မ့တမ့ၢ် ယွၤ​လၢ​အ​ကမၣ်​တဂၤ​ဂၤ​အဂီၢ် လၢ​ပှၤ​တ့ထီၣ်​အီၤ လီၤဂာ်​ဒ် ပိာ်ခွါ​အက့ၢ်​အဂီၤ အသိး​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၃:၂၄.

• လၢၢ်ဖီ.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​လၢ​အ​ကိၤ​တမံၤ​ဒီး အ​လီၤဂာ်​ဒီး​လၢၢ်​လီၤ. လၢၢ်ဖီ​န့ၣ် ဟဲ​ကဲထီၣ်​အသး​ခီဖျိ​လၢ တၢ်​သးသမူ​ဆံး​ဆံး​ဖိ​လၢ ပီၣ်လဲၣ်​ပူၤ အဃံ​အ​ကွဲ​လီၤ. လၢၢ်ဖီ​န့ၣ် အိၣ်ဒီး​အလွဲၢ်​အ​ကလုာ်​ကလုာ် ဒ်သိး​ဒီး အဂီၤ, အဝါ ဒီး​အ​သူ​လီၤ. လၢ​ပီၣ်လဲၣ်​ဂီၤ​အ​ပူၤ​န့ၣ် လၢၢ်ဖီ​အိၣ်ဝဲ​ဒီဒူၣ်. လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​စိၤ လၢၢ်ဖီ​လၢ​အလွဲၢ်​ဂီၤ​န့ၣ် အလုၢ်​ဒိၣ်​ပှ့ၤဒိၣ် ဒိၣ်မး ဒီး​ပှၤ​တ့​က့ၤ​အီၤ​လၢ ဖဲ​သၣ်​ဒီး တၢ်မၤ​ဃံ​မၤလၤ အဂၤ​တဖၣ်​လီၤ.​—ကတိၤ ၈:၁၁.

• လိာ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​အ​ပူၤ​န့ၣ် လိာ်​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး အ​ဆံး​ကတၢၢ်​တမံၤ​လၢ ပှၤ​ထိၣ် တၢ်ထံ​တၢ်နိ​အဂီၢ်​လီၤ. ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ အ​လံာ် ထဲးမဲၤ (Talmud) ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ တ​လိာ်​န့ၣ်​အိၣ်ဝဲ တ​ဟံၣ် ၁၂ ပူ​အ​ကျါ ၁ ပူ အဃိ တ​လိာ်​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ ၀.၃၁ လံးထၢၣ်​လီၤ. (၃ မိၤ ၁၄:၁၀)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• လီၢ်ဘၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အထုး​လၢ ပှၤ​မၤန့ၢ်​အီၤ​လၢ သ့ၣ်​ဒီး​သပှီာ် တနီၤ​လၢ အ​ပၣ်ဃုာ်​လၢ သ့ၣ်​ဘၤစွဲၤလံဧး (Boswellia) တ​ကလုာ်​အ​ကျါ​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​ဒွဲၣ်​ထီၣ် လီၢ်ဘၣ်​အခါ အ​နၢမူ​ထီၣ်ဝဲ​လီၤ. တၢ်​နၢမူ​စီဆှံ​လၢ ပှၤ​သူ​အီၤ​ဖဲ ဒဲစီဆှံ ဒီး​တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ဖၢနုာ် လီၢ်ဘၣ်​လၢ​အ​ကျါ​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​လုၢ်ထီၣ် တၢ်လုၢ်​ဘု အဆၢ​ကတီၢ်​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး လီၢ်ဘၣ်​လီၤ. ပှၤ​ပာ်လီၤ လီၢ်ဘၣ်​လၢ ကိၣ်​လၢ​တၢ်​လုၢ်ထီၣ်​တၢ်​အဂီၢ် တပူၣ်​စုာ်စုာ် အ​ဖီခိၣ် ဒီး​ကိၣ်​အံၤ အိၣ်​လၢ​တၢ်လီၢ်​စီဆှံ အ​ပူၤ​လီၤ.​—၂ မိၤ ၃၀:​၃၄-၃၆; ၃ မိၤ ၂:၁; ၂၄:၇; မး ၂:၁၁.

ဝ

• ဝံ.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​တဂၤ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ သူဝဲ​ဒ်သိး က​တဲဖျါ​ထီၣ် ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​တိာ်ပာ်​တဖၣ် အဂီၢ်​လီၤ. ဝံ​တဖၣ် တဲဆိ​ပာ်စၢၤ တၢ်​လၢ​က​မၤ​အသး လၢ​ခါဆူညါ တကး​ဒံးဘၣ် တဲဖျါ​ထီၣ်​စ့ၢ်ကီး ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​တၢ်​သိၣ်လိ​တဖၣ်, အ​တၢ်​မၤလိာ်​တဖၣ် ဒီး​အ​တၢ်​စံၣ်ညီၣ်​တဖၣ်​လီၤ.​—ဧၤ ၃:၇; ၂ ပ့း ၁:၂၁.

သ

• သံၣ်မါ.

  ညီနုၢ်​မ့ၢ်ဝဲ ကုၢ်​မုၣ် လၢ​အ​ကဲထီၣ် အ​ကစၢ် အမါ​ဖိသၣ်​လီၤ.​—၂ မိၤ ၂၁:၈; ၂ မူၤ ၅:၁၃; ၁ စီၤပၤ ၁၁:၃.

• သ့ၣ်တၢၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢၣ်​လၢ​အ​ထီၣ်​ထူၣ်​လၢ ပှၤ​ပျၤထီၣ် ပှၤ​တဂၤ​ဂၤ​လၢ အလိၤ​လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် ပှၤ​ကလုာ်​တနီၤနီၤ မၤသံ​ပှၤဂၤ​လၢ သ့ၣ်တၢၣ်​လိၤ မ့တမ့ၢ် ဘျးထီၣ်ဝဲ ပှၤသံ​အစိၣ်​လၢ သ့ၣ်တၢၣ်​လိၤ ဒ်သိး​က​ကဲထီၣ် တၢ်​ဟ့ၣ်ပလီၢ် လၢ​ပှၤဂၤ​အဂီၢ် မ့တမ့ၢ် ဒ်သိး​က​မၤမဲာ်ဆှး​အီၤ​လၢ ကမျၢၢ်​မဲာ်ညါ​အဂီၢ်​လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် ဖဲ​ပှၤ​အၤၡူၢ်​ဖိ​တဖၣ် ဒုးတၢ်​အခါ အဝဲသ့ၣ် မၤအၢ​မၤနး ပှၤဂၤ​ဆှုၣ်မဲာ်​ကဲၤမဲာ်​လီၤ. ပှၤ​အၤၡူၢ်​ဖိ​တဖၣ် ဆဲး​ဝဲ​ပှၤလၢ အ​ဖီၣ်​န့ၢ်ဝဲ​တဖၣ် အ​ဟၢဖၢ​လၢ​သ့ၣ်​ခိၣ်စူ ဖျိထီၣ်​တုၤ​လၢ​အသး​ခိၣ်ထိး ဝံၤဒီး ဘိး​ထီၣ်​ထူၣ်​ဝဲ သ့ၣ်​ခိၣ်စူ​လီၤ. မ့မ့ၢ်​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် အ​တၢ်သိၣ်​တၢ်သီ​န့ၣ် ပှၤလၢ အ​မၤ​ကမၣ်​တၢ် ဒိၣ်ဒိၣ်​မုၢ်မုၢ်​ဒ်သိး​ဒီး တၢ်​ကတိၤ​ထီဒါ ကစၢ်​ယွၤ မ့တမ့ၢ် တၢ်ဘါ​တၢ်ဂီၤ​တၢ်ဖှီၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကွံာ်​သံ​ဆိ အဝဲသ့ၣ်​လၢ​လၢၢ် မ့တမ့ၢ် မၤသံ​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ကျဲ​အဂၤ​တ​ဘိ​ဘိ ဝံၤဒီး အဝဲသ့ၣ်​အစိၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ပျၤထီၣ်​အီၤ​လၢ သ့ၣ်တၢၣ် မ့တမ့ၢ် သ့ၣ်ထူၣ်​အလိၤ ဒ်​တၢ်​ဟ့ၣ်ပလီၢ်​လၢ ပှၤဂၤ​အဂီၢ်​လီၤ. (၅ မိၤ ၂၁:​၂၂, ၂၃; ၂ မူၤ ၂၁:​၆, ၉) တဘျီ​တခီၣ် ပှၤ​ရိမ့ၤ​ဖိ​တဖၣ် စၢဃာ်​ပှၤလၢ သ့ၣ်တၢၣ်​လိၤ​လီၤ. အဃိ တချုး​လၢ အဝဲသ့ၣ်​သံ​ဒံးဘၣ်​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် က​တူၢ်ဘၣ်​တၢ်​စှၤ​ကိး​သီ ခီဖျိ​လၢ​အ​ဆါ, အ​အဲၣ်ဒိး​အီ​ထံ, အ​လီၤဘဲ မ့တမ့ၢ် လၢ​မုၢ်​အီၣ်​အီၤ​အဃိ​လီၤ. ဒီး​ဖဲ​ပှၤ​ရိမ့ၤ​ဖိ မၤသံ​ပှၤ​အဂၤ​တဖၣ်​ဒ်သိး​ဒီး ယ့ၣ်ၡူး​အခါ​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်​ပျၤထီၣ် ပှၤ​စု​ဒီး​ပှၤ​ခီၣ်​လၢ သ့ၣ်တၢၣ်​လိၤ​လီၤ. (လူၤ ၂၄:၂၀; ယိၤ ၁၉:​၁၄-၁၆; ၂၀:၂၅; မၤတၢ် ၂:​၂၃, ၂၆)​—ကွၢ်​လၢ တၢ်​မၤအၢ​မၤနး အ​သ့ၣ်တၢၣ်.

•  သ့ၣ်​တၢ်မူ.

  မ့ၢ်ဝဲ သ့ၣ်​တထူၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ဧ့ၤဒ့ၣ်​တၤသၣ်​လီၢ်​အ​ပူၤ​လီၤ. လံာ်စီဆှံ တ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ သ့ၣ်​တထူၣ်​အံၤ​အိၣ်ဒီး တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ​လၢ က​ဟ့ၣ်​တၢ်မူ​ဘၣ်. လၢ​တၢ်န့ၣ်​အလီၢ် သ့ၣ်​တထူၣ်​အံၤ ဒိ​လီၤ​ဝဲ ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​လၢ ပှၤလၢ​ကစၢ်​ယွၤ​ဟ့ၣ်​ဝဲ​အခွဲး​လၢ က​အီၣ်​ဝဲ​အသၣ်​န့ၣ် က​မူ​ဝဲ​လီၤထူ​လီၤယိာ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၂:၉; ၃:၂၂.

• သ့ၣ်​သ့ၣ်ညါ တၢ်ဂ့ၤ​ဒီး​တၢ်အၢ.

  မ့ၢ်ဝဲ သ့ၣ်​တထူၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ဧ့ၤဒ့ၣ်​တၤသၣ်​အလီၢ် လၢ​ကစၢ်​ယွၤ ပာ်ဝဲ​ဒ်​တၢ်​ပနီၣ်​လၢ အ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ အိၣ်ဒီး တၢ်ခွဲး​တၢ်ယာ်​လၢ အ​က​ပာ်​ပနီၣ်​ဝဲ “တၢ်​အဂ့ၤ” ဒီး “တၢ်​အအၢ” လၢ​ပှၤ​ဟီၣ်ခိၣ်​ဖိ အဂီၢ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၂:​၉, ၁၇.

• သးစီဆှံ.

  မ့ၢ်ဝဲ ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်စိ​တၢ်ကမီၤ​လၢ ပှၤ​ထံၣ်ဝဲ​တ​သ့​ဘၣ်​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​သူဝဲ ဒ်သိး​က​မၤ​လၢပှဲၤ အ​တၢ်ဘၣ်သး အဂီၢ်​လီၤ. ဒီး​သးစီဆှံ​န့ၣ်​စီဆှံ​ဝဲ မ့ၢ်​လၢ​အ​ဟဲ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ​လၢ​အမ့ၢ် ပှၤလၢ​အ​စီဆှံ​ဒီး အ​တီလိၤ​ဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ အ​အိၣ်​အဃိ ဒီး​မ့ၢ်​လၢ​ကစၢ်​ယွၤ သူ​အီၤ​လၢ​က​မၤတၢ်​လၢ အ​စီဆှံ​အဃိ​လီၤ.—လူၤ ၁:၃၅; မၤတၢ် ၁:၈.

ဟ

• ဟံၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်ထံ​တၢ်နိ​အဂီၢ် ဒီး​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး တၢ်ပူၤ​တၢ်လီၢ်​တခါ​လၢ အ​တြီၢ်ဝဲ ၁ ဟံၣ်​လီၤ. ၁ ဟံၣ်​န့ၣ် အိၣ်ဝဲ ၃.၆၇ လံးထၢၣ်​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၉:၄၀)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ဟံၣ်ကယိၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​ကတိၤ​လၢ အ​ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်​ဟံးစု​နဲၣ်ကျဲ တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ​လီၤ. ဖဲ စံးထီၣ်​ပတြၢၤ ၉:၁၆ န့ၣ် ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ဘၣ်ဃး​ဒီး တနၢ်​လၢ အ​ကလုၢ်​လီၤ မ့တမ့ၢ် တၢ်အိၣ်​ပတုာ်​လၢ ပှၤ​က​ဆိကမိၣ်​ထံ​တၢ် အဂီၢ်​လီၤ.

• ဟ့​ဒံ(စ်).

  မ့ၢ်ဝဲ ကြံး​အ​တၢ်​က​တိၤ​လၢ အ​ခီ​ပညီ ဒ်​သိး​လိာ်​အ​သး​ဒီး ဧ့ၤ​ဘြံၤ​အ​တၢ်​က​တိၤ လၢ​အ​မ့ၢ် “ၡံ​အိ(လ်)” လီၤ. တၢ်​က​တိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​ကွဲးကျိာ်ထံ​က့ၤ​အီၤ​လၢ “တၢ်သွၣ်ခိၣ်” ဒီး​အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ တၢ်လီၢ်​လၢ ပှၤ​ခဲလၢာ်​အိၣ်ဝဲ ဖဲ​အဝဲသ့ၣ် သံ​အခါ​လီၤ.​—ကွၢ်​လၢ တၢ်သွၣ်ခိၣ်.

• ဟ့ၤရိာ်.

  မ့ၢ်ဝဲ ဟံၣ်ဖိ​ဃီဖိ​တဒူၣ် အ​မံၤ​လီၤ. အဝဲသ့ၣ် ကဲထီၣ်​ပှၤ​တဒူၣ်​လၢ အ​ပၢ​ဘၣ် ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဖၣ် ခီဖျိ​ရိမ့ၤ ဟ့ၣ်​လီၤ​တၢ်​ကလုၢ်​အဃိ​လီၤ. စီၤပၤ​ဟ့ၤရိာ် (Herod the Great) အ​မံၤဟူသၣ်ဖျါ​ထီၣ် ခီဖျိ​အ​တ့ထီၣ်​ကဒါက့ၤ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်​လၢ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​အ​ပူၤ ဒီး​အ​ဟ့ၣ်​လီၤ​ဝဲ တၢ်​ကလုၢ်​လၢ ပှၤ​က​မၤသံ​ဖိသၣ် ခီဖျိ​လၢ​အဝဲ​အဲၣ်ဒိး မၤသံ​ယ့ၣ်ၡူး​အဃိ​လီၤ. (မး ၂:၁၆; လူၤ ၁:၅) စီၤပၤ​ဟ့ၤရိာ် အ​ဖိခွါ​ခံဂၤ​လၢ​အမ့ၢ် ဟ့ၤရိာ် အၢ်ဃ့လး ဒီး​ဟ့ၤရိာ် အၣ်တံပၤ​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ပာ်ထီၣ်​အီၤ​လၢ က​ပၢဝဲ တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​လၢ အပၢ်​ပၢဝဲ​တနီၤ​လီၤ. (မး ၂:၂၂) ဟ့ၤရိာ် အၣ်တံပၤ​န့ၣ် ပှၤ​ကိး စ့ၢ်ကီး​အီၤ​လၢ “စီၤပၤ” ဒီး​အဝဲ​ပၢတၢ်​ဖဲ ယ့ၣ်ၡူး​စံၣ်တဲၤ​တဲလီၤ​တၢ် သၢ​နံၣ်​တခီ​အ​တီၢ်ပူၤ တုၤ​လီၤ​လၢ တၢ်မၤ​အသး​ဖဲ မၤတၢ် အ​ဆၢဒိၣ် ၁၁ ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​လီၤ. (မး ၆:​၁၄-၁၇; လူၤ ၃:​၁, ၁၉, ၂၀; ၁၃:​၃၁, ၃၂; ၂၃:​၆-၁၅; မၤတၢ် ၄:၂၇; ၁၃:၁) တၢ်န့ၣ်​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ စီၤပၤ​ဟ့ၤရိာ်​အ​လံၤခွါ လၢ​အမ့ၢ် ဟ့ၤရိာ် အကြံးပၤ တၢ​တဂၤ (Herod Agrippa I) န့ၣ်​ပၢ​ဘၣ်​တၢ်​တစိၢ်​တလီၢ် ဝံၤဒီး​ကစၢ်​ယွၤ​အ​မူခိၣ်​ကလူး မၤသံ​ကွံာ်​အီၤ​လီၤ. (မၤတၢ် ၁၂:​၁-၆, ၁၈-၂၃) မ့မ့ၢ် ဟ့ၤရိာ် အကြံးပၤ​တၢ​တဂၤ အ​ဖိခွါ လၢ​အမ့ၢ် ဟ့ၤရိာ်​အကြံးပၤ ခံဂၤ​တဂၤ (Herod Agrippa II) န့ၣ်​ကဲထီၣ်​ပှၤ​ပၢတၢ် ဒီး​ပၢ​ဘၣ်​တၢ်​တုၤ​လၢ ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​ထီဒါ​က့ၤ ပှၤ​ရိမ့ၤ​ဖိ​အဆၢ​ကတီၢ်​လီၤ.​—မၤတၢ် ၂၃:၃၅; ၂၅:​၁၃, ၂၂-၂၇; ၂၆:​၁, ၂, ၁၉-၃၂.

• ဟ့ၤရိာ် အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ​ပှၤ​ယူဒၤ​ဖိ​တဒူၣ်​လၢ အ​ဆီၣ်ထွဲ​ဝဲ ဟ့ၤရိာ်​အပှၤ​ပၢတၢ်​တဖၣ် အ​တၢ်​ပညိၣ်​လၢ ထံဂ့ၢ်​ကီၢ်ဂ့ၢ်​တ​ကပၤ လၢ​ရိမ့ၤ​အ​တၢ်ပၢ​ဖီလာ်​လီၤ. ပှၤ​စးဒူၤကဲ​တနီၤနီၤ​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​လၢ ပှၤ​တဒူၣ်​အံၤ​အ​ကျါ​လီၤ. ဟ့ၤရိာ်​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်​ထီၣ်​အသး​ဒီး ပှၤ​ဖၤရံၤၡဲ​တဖၣ် ဒ်သိး​က​ထီဒါ ယ့ၣ်ၡူး​အဂီၢ်​လီၤ.—မၢ် ၃:၆.

အ

• အဃါ​ယၤ​ကီၢ်ရ့ၣ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ရိမ့ၤ​အ​ကီၢ်ရ့ၣ်​တ​ဘ့ၣ် လၢ​အ​အိၣ်​လၢ ကြံး​ကီၢ်​ကလံၤထံး တ​ကပၤ ဒီး​အ​ဝ့ၢ်​ခိၣ်​မ့ၢ်ဝဲ ဝ့ၢ်​ကရံၣ်သူး​လီၤ. (မၤတၢ် ၁၈:၁၂)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၃.

• အရၣ်, ပှၤ​အရၣ်မ့း​ဖိ.

  စီၤၡ့ၣ်​အ​ဖိခွါ စီၤအရၣ် အစၢၤ​အသွဲၣ်​တဖၣ်​န့ၣ် မ့ၢ်​ပှၤ​အရၣ်မ့း​ဖိ​လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် ပှၤ​အရၣ်မ့း​ဖိ​တဖၣ် အိၣ်ဝဲ​စးထီၣ်​လၢ လဘၤနိၣ် အ​ကစၢၢ်​ကလိ​ကျါ တုၤ​လီၤ​လၢ ကီၢ်​မ့းစပတၤမံ ဒီး​အဝဲသ့ၣ် အိၣ်​စ့ၢ်ကီး​လၢ ထိရၢး အ​ကစၢၢ်​ကလိ​လၢ ကလံၤစိး​တခီ ဒီး​တုၤ​လီၤ​လၢ အ​တလၢကွံာ် ဝ့ၢ်​ဒၤမ့ၤစ့း လၢ​ကလံၤထံး​တခီ​လီၤ. ဟီၣ်​ကဝီၤ​အဝဲ​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​လၢ အရၣ် ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ ကီၢ်​စူၤရံ​လီၤ. ဒီး​ပှၤ​အရၣ်မ့း​ဖိ​လၢ အ​အိၣ်​ဖဲ​န့ၣ်​တဖၣ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိးက့ၤ​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ပှၤ​စူၤရံဖိ​လီၤ.​—၁ မိၤ ၂၅:၂၀; ၅ မိၤ ၂၆:၅; ဟိၤ ၁၂:၁၂.

• အရၣ်မ့း​အကျိာ်.

  ကျိာ်​အဝဲ​အံၤ သူဝဲ​လံာ်​ခီၣ်ထံး​တခါဃီ​ဒီး ဧ့ၤဘြံၤ​အ​လံာ်​ခီၣ်ထံး ဒီး​ကျိာ်​ခံ​ကျိာ်​အံၤ လီၤဂာ်​လိာ်​အသး​လီၤ. လၢ​အ​ခီၣ်ထံး​န့ၣ် ပှၤ​အရၣ်မ့း​ဖိ တဲဝဲ​ကျိာ်​အံၤ ဘၣ်ဆၣ်​လၢခံ​န့ၣ် လၢ​အၤၡူၢ်​ဒီး​ဘၤဘူၤလိၣ်​ဘီမုၢ် က​ဆဲးကျိး​လိာ်သး ဒီး​က​ဆါ​တၢ်​ပှ့ၤတၢ်​အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်​သူဝဲ ကျိာ်​အံၤ​စ့ၢ်ကီး​လီၤ. ဒီး​လၢညါ​န့ၣ် ကျိာ်​အံၤ​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး ကျိာ်​လၢ​ပှၤ​ပၢတၢ်​တဖၣ်​သူ​အီၤ လၢ​ဖၢၡၢၣ် အ​ဘီမုၢ်​အ​ပူၤ​လီၤ. (ဧ့ ၄:၇) လံာ်စီဆှံ​အဆၢ​တနီၤ​လၢ ဧ့စြၤ, ယံးရမံယၤ ဒီး​ဒၤနံးယ့လး​အ​ပူၤ​န့ၣ် ပှၤ​ကွဲး​အီၤ​လၢ အရၣ်မ့း​အကျိာ်​လီၤ.—ဧ့ ၄:၈–၆:၁၈; ၇:၁၂-၂၆; ယံး ၁၀:၁၁; ဒၤ ၂:၄​ခ–၇:၂၈.

• အံးလူၤရံကူး.

  မ့ၢ်ဝဲ ရိမ့ၤ​အ​ကီၢ်ရ့ၣ်​တ​ဘ့ၣ်​လၢ အ​အိၣ်​ဘူး​ဒီး ကြံး​အ​ကီၢ် လၢ​မုၢ်နုာ်​ကလံၤစိး​တခီ​လီၤ. ဖဲ​စီၤ​ပီလူး ဟး​စံၣ်တဲၤ​တဲလီၤ​တၢ် အဆၢ​ကတီၢ် အဝဲ​လဲၤ​တုၤ​ဝဲ လၢန့ၣ်​ညါ. ဘၣ်ဆၣ် မ့ၢ်​အဝဲ​လဲၤ​စံၣ်တဲၤ​တဲလီၤ​တၢ်​လၢ အံးလူၤရံကူး​အ​ပူၤ​ဧါ မ့တမ့ၢ် တုၤ​ထဲဒၣ်​ဖဲ အ​ကီၢ်ဆၢ​ဧါ​န့ၣ် လံာ်စီဆှံ တ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်ဝဲ​ဘၣ်. (ရိ ၁၅:၁၉)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၃.

•  အံၣ်စရ့လး.

  မ့ၢ်ဝဲ မံၤ​လၢ ကစၢ်​ယွၤ​ကိး​န့ၢ်ဝဲ စီၤ​ယၤကိာ်​လီၤ. လၢခံ​န့ၣ် စီၤ​ယၤကိာ် အစၢၤ​အသွဲၣ် ဒီတဒူၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ မံၤ​အံၤ​လီၤ. စီၤ​ယၤကိာ်​အ​ဖိခွါ တဆံ​ခံဂၤ အစၢၤ​အသွဲၣ်​န့ၣ် တၢ်​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ အံၣ်စရ့လး​အ​ဖိခွါ​တဖၣ် မ့တမ့ၢ် ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် အါဘျီ​လီၤ. ကလံၤစိး​အ​ဘီမုၢ် အဒူၣ်​တဆံ​လၢ အ​ထုးဖး​အသး​ဒီး ကလံၤထံး​အ​ဘီမုၢ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​ကိး​အီၤ​လၢ အံၣ်စရ့လး​လီၤ. ဒီး​လၢခံ​န့ၣ် ပှၤ​ခရံာ်ဖိ​လၢ​အဘၣ်​တၢ်ဒိးဖှူ​အီၤ​လၢ သးစီဆှံ​န့ၣ် တၢ်​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ “ကစၢ်​ယွၤ​အအံၣ်​စ​ရ့​လး” လီၤ.—ကလၤ ၆:၁၆; ၁ မိၤ ၃၂:၂၈; ၂ မူၤ ၇:၂၃; ရိ ၉:၆.

• အူရံၣ် ဒီး​တူမံၣ်.

  ဖဲ​တၢ်​သံကွၢ် အရ့ဒိၣ် လၢ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ ဒီ​တ​ကလုာ်​အဂီၢ် ဟဲ​အိၣ်​ထီၣ် ဒီး​ပှၤ​လိၣ်ဘၣ်​တၢ်​စံးဆၢ​လၢ ယဟိဝၤ​ယွၤ အ​အိၣ်​အခါ ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ် သူဝဲ အူရံၣ် ဒီး​တူမံၣ်​လီၤ. ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် တၢ်ဖိ​တၢ်လံၤ​တဖၣ်​အံၤ မ့ၢ်ဝဲ လၢၢ်​ဖိ​တဖၣ်​လၢ အဝဲ​သူဝဲ​ဒ် တၢ်ဖး​တၢ်​အသိး လၢ​က​သ့ၣ်ညါ ကစၢ်​ယွၤ အ​တၢ်ဘၣ်သး​အဂီၢ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ် လဲၤနုာ်​လီၤ​လၢ ဒဲစီဆှံ​ပူၤ​အခါ​န့ၣ် အူရံၣ်​ဒီး​တူမံၣ် ဘၣ်​တၢ်​ထၢနုာ်​အီၤ​လၢ အ​ထၢၣ်​ဖိ​အ​ပူၤ​လီၤ. စးထီၣ်​ဖဲ ပှၤ​ဘၤဘူၤလိၣ်​ဖိ မၤ​ဟးဂီၤ ဝ့ၢ်​ယရူၤၡလ့ၣ်​ဝံၤ​အခါ ဖျါ​လၢ​ပှၤ​တ​သူ အူရံၣ်​ဒီး​တူမံၣ်​လၢၤဘၣ်.​—၂ မိၤ ၂၈:၃၀; ဃ့ ၇:၆၅.

• အ့ဖရဲၣ်.

  မ့ၢ်ဝဲ စီၤ​ယိၤသး အ​ဖိခွါ​ခံဂၤ​တဂၤ ဒီး​လၢခံ အ့ဖရဲၣ်​န့ၣ် အဲၣ်ဒိး​တဲဝဲ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အဒူၣ်​တဒူၣ်​လီၤ. ဖဲ​ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ​တဖၣ် လီၤဖး​ဝံၤ​အလီၢ်​ခံ အ့ဖရဲၣ် အဒူၣ်​မ့ၢ် အံၣ်စရ့လး​အဒူၣ်​လၢ အ​မံၤဟူသၣ်ဖျါ​ကတၢၢ်​တဒူၣ် ဒီး​ဘၣ်​တၢ်​ဒိ​လီၤ​အီၤ​လၢ ပှၤ​အံၣ်စရ့လး​ဖိ အဒူၣ်​တဆံ​အ​ဘီမုၢ်​လီၤ.​—၁ မိၤ ၄၁:၅၂; ယံး ၇:၁၅.

• အ့ဖိး.

  မ့ၢ်ဝဲ ဆ့ကၤ​လၢ အ​စုဒုၣ်​တအိၣ်​ဘၣ် လၢ​ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ဒိၣ်​တဖၣ် ကၤဝဲ​လီၤ. ပှၤ​လုၢ်တၢ်​ခိၣ် အဒိၣ်​ကတၢၢ်​တဂၤ ကၤဝဲ အ့ဖိး လီၤ​လီၤဆီ​ဆီ​တ​ဘ့ၣ် ဒီး​လၢ​အ့ဖိး​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ​အ​မဲာ်ညါ​န့ၣ် ပှၤ​ထီထီၣ်​ဝဲ​ထၢၣ်​ဖိ လၢ​အ​အိၣ်ဒီး​လၢၢ်​လၢ အလုၢ်​ဒိၣ်​ပှ့ၤဒိၣ် ၁၂ ဖျၢၣ်​လီၤ. (၂ မိၤ ၂၈:​၄, ၆)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၅.

• အ့ဖး.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ က​ထိၣ်​ဝဲ​ဘု​အဂီၢ် ဒီး​မ့ၢ်​စ့ၢ်ကီး တၢ်ပူၤ​တၢ်လီၢ်​တခါ​လၢ ပှၤ​က​ထိၣ်​ဘု​စီၤ​ဘု​အဂီၢ်​လီၤ. ၁ အ့ဖး​န့ၣ် အိၣ်​ထဲသိး​ဒီး ၁ ဘၤသၤ​အဃိ အ​အိၣ်ဝဲ ၂၂ လံးထၢၣ်​လီၤ. (၂ မိၤ ၁၆:၃၆; ဃ့း ၄၅:၁၀)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• အၢ်​မ​က့း​ဒိၣ်.

  ဧ့ၤ​ဘြံၤ အ​တၢ်​က​တိၤ လၢ​အ​မ့ၢ် Har Meghid·dohnʹ  န့ၣ်​အခီ​ပ​ညီ​မ့ၢ်ဝဲ “မ​က့း​ဒိၣ်​အ​က​စၢၢ်” ဒီး​ပှၤ​ကွဲး​ကျိာ်​ထံ​အီၤ​လၢ အၢ်​မ​က့း​ဒိၣ်​လီၤ. တၢ်​က​တိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်ထွဲ​ဒီး “တၢ်ဒုး​လၢ အ​က​မၤ​အသး ဖဲ​သ့​တၢ်လၢာ်​ကစၢ်​ယွၤ အမုၢ်နံၤ​ဖးဒိၣ်​အခါ” လီၤ. ဖဲ​န့ၣ်​အခါ “စီၤပၤ​တဖၣ်​လၢ​အ​အိၣ်​လၢ ဟီၣ်ခိၣ်​ဒီဘ့ၣ်” က​ပာ်ဖှိၣ်​ထီၣ်​အသး​လၢ ကဒုး​တၢ်​ဒီး ယဟိဝၤ​ယွၤ​လီၤ. (လီၣ် ၁၆:​၁၄, ၁၆; ၁၉:​၁၁-၂၁)​—ကွၢ် တၢ်နး​တၢ်ဖှီၣ်​ဖးဒိၣ်.

• အၤစံ​အ​ကီၢ်ရ့ၣ်.

  လၢ​လံာ်စီဆှံ​လၢ ကြံး​ကျိာ်​တ​ကတြူၢ်​အ​ပူၤ​န့ၣ် အၤစံ​အ​ကီၢ်ရ့ၣ်​န့ၣ် မ့ၢ်​ကီၢ်ရ့ၣ်​တ​ဘ့ၣ်​လၢ အ​အိၣ်​လၢ ရိမ့ၤ​အ​တၢ်ပၢ​ဖီလာ်​လီၤ. ဒီး​အၤစံ​အ​ကီၢ်ရ့ၣ်​န့ၣ် ပၣ်ဃုာ်​ဒီး တၢ်လီၢ်​တၢ်ကျဲ​လၢ အ​အိၣ်​လၢ မုၢ်မဆါ​တနံၤ​အံၤ လၢ​အမ့ၢ် ကီၢ်ထၢးကံၣ်​မုၢ်နုာ် ဒီး​ကီးတဖၣ် ဒ်သိး​ဒီး ကီးပးမူး ဒီး​ကီး​စါမူး​လီၤ. လၢညါ ကီၢ်ရ့ၣ်​တ​ဘ့ၣ်​အံၤ အ​ဝ့ၢ်​ခိၣ်​မ့ၢ်ဝဲ ဝ့ၢ်​အ့းဖ့းစူး​လီၤ. (မၤတၢ် ၂၀:၁၆; လီၣ် ၁:၄)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၃.

• အၤမ့ၣ်.

  အ​ခီ​ပ​ညီ​မ့ၢ်​ဝဲ “သ​ပှၢ်​က​တၢၢ်” မ့​တ​မ့ၢ် “မ်​တၢ်​မၤ​အ​သး ဒ်​န့ၣ်​တ​က့ၢ်.” ဧ့ၤ​ဘြံၤ အ​တၢ်​က​တိၤ လၢ​အမ့ၢ် ʼa·manʹ န့ၣ်​ဘၣ်​တၢ်​ကွဲး​ကျိာ်​ထံ​အီၤ​လၢ အၤ​မ့ၣ် ဒီး​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “တီ, တၢ်​လၢ​ပ​နာ်န့ၢ်​အီၤ​သ့” လီၤ. လၢညါ​န့ၣ် ဖဲ​ပှၤ​မၤ​တၢ်​အၢၣ်လီၤ​မ့ၢ်ဂ့ၤ, ဃ့​ထုကဖၣ်​မ့ၢ်ဂ့ၤ, တဲ​တၢ် တ​မံၤဂ့ၤ​တ​မံၤဂ့ၤ​အခါ ပှၤသး​မ့ၢ်​လီၤ​ပလိာ်​လိာ်​အသး​န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် တဲဝဲ​လၢ “အၤမ့ၣ်” လီၤ. လၢ​လံာ်​လီၣ်ဖျါ​အ​ပူၤ တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်​တၢ်​သူ​အီၤ ဒ်​မံၤလၤ​သၣ်ကပီၤ လၢ​ယ့ၣ်ၡူး​အဂီၢ်​လီၤ.​—၅ မိၤ ၂၇:၂၆; ၁ ကွဲး ၁၆:၃၆; လီၣ် ၃:၁၄.

ဧ

• ဧ့စ့ၤစ့လ.

  မ့ၢ်ဝဲ မံၤ​လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ် ဒီး​ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “မဲာ်တဲးလဲး​လၢ အ​က​လီၤမၢ်​တဒု” လီၤ. ဖဲ​တၢ်မၤ​ဘၣ်လိာ်​ဖိးဒ့​က့ၤ​တၢ် အမုၢ်နံၤ​န့ၣ် မဲာ်တဲးလဲး​တဒု​လၢ အဘၣ်​တၢ်​ဃုထၢ​ထီၣ်​အီၤ​လၢ ဧ့စ့ၤစ့လး အဂီၢ်​န့ၣ် ပှၤ​လဲၤ​ပျၢ်​လီၤ​အီၤ​လၢ ပှၢ်မုၢ်ကနၢ​အ​ပူၤ​လီၤ. ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ တၢ်​အဒိ​လၢ အ​ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​လၢ ပှၤ​ဒီ​တ​ကလုာ် အ​တၢ်​ဒဲးဘး​လၢ အ​ပူၤကွံာ်​တနံၣ်​န့ၣ် ဘၣ်​တၢ်​စိာ်ထီၣ်​ကွံာ်​အီၤ​လီၤ.​—၃ မိၤ ၁၆:​၈, ၁၀.

• ဧ့ၤဘြံၤ.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ပှၤ​သူ​အီၤ အဆိ​ကတၢၢ်​လၢ စီၤ​အၤဘြၣ် (စီၤ​အၤဘြၤဟၣ်) အဂီၢ်​ဒ်သိး အဝဲ​က​ဖျါ​လီၤဆီ​န့ၢ် ပှၤ​အမိၢ်​ဖိ​လၢ အခိၣ်​အဃၢၤ​တဖၣ်​အဂီၢ်​လီၤ. လၢခံ​န့ၣ် စီၤ​အၤဘြၤဟၣ် အစၢၤ​အသွဲၣ် လၢ​အ​ဟဲ​လီၤစၢၤ ခီဖျိ​လၢ​အ​လံၤခွါ စီၤ​ယၤကိာ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိး​အဝဲသ့ၣ်​လၢ ပှၤ​ဧ့ၤဘြံၤ​ဖိ ဒီး​အဝဲသ့ၣ် အကျိာ်​န့ၣ် ပှၤ​ကိးဝဲ​လၢ ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​လီၤ. ဖဲ​ယ့ၣ်ၡူး​အ​စိၤ​န့ၣ် ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​ပၣ်ဃုာ်​ဒီး အရၣ်မ့း​အ​တၢ်​ကတိၤ​အါ​ဖျၢၣ် ဒီး​ခရံာ်​ဒီး​အပျဲၢ်​အဘီၣ်​တဖၣ် တဲ​တၢ်​လၢ​ဧ့ၤဘြံၤ​ကျိာ်​လီၤ.—၁ မိၤ ၁၄:၁၃; ၂ မိၤ ၅:၃; မၤတၢ် ၂၆:၁၄.

• ဧိၤမ့ၢ်.

  မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ထိၣ်​တၢ်ဒွး​လၢ တၢ်​အသံး​အကာ်​အဂီၢ် လၢ​အ​အိၣ်​ပှဲၤသိး​ဒီး ၂.၂ လံးထၢၣ် လၢ​အမ့ၢ် တ​အ့ဖး ဆံဆဲၣ်​ပူ​တပူ​လီၤ. (၂ မိၤ ၁၆:​၁၆, ၁၈)​—ကွၢ် တၢ်ဂ့ၢ်​ဘၣ်ထွဲ​လိာ်သး ခ​၁၄.

• ဧၤလမိး.

  တၢ်​ကတိၤ​တ​ဖျၢၣ်​အံၤ ဘၣ်ထွဲ​ဒီး တၢ်ဒ့​တၢ်​အူ ဒီး​အခီ​ပညီ​မ့ၢ်ဝဲ “မုၣ်ကနီၤ​တဖၣ်, ပိာ်မုၣ်​သးစၢ်​တဖၣ်” ဒီး​ဘၣ်​သ့ၣ်​သ့ၣ် က​အဲၣ်ဒိး ပာ်ဖျါ​ထီၣ်​ပိာ်မုၣ်​သးစၢ်​တဖၣ်​လၢ အ​သးဝံၣ် စိၣ်ဖြဲနိၣ်​လီၤ. ဒီး​ဖျါ​လၢ ပှၤ​သူဝဲ ဧၤလမိး ဒ်သိး​ကဒုး​သ့ၣ်ညါ​ပှၤလၢ ပှၤ​က​ဘၣ်​သးဝံၣ်​တၢ် မ့တမ့ၢ် ပှၤ​သးဝံၣ်​စၢၤ​တၢ်​လၢ အ​က​လုၢ်ထီၣ် အဂီၢ်​လီၤ.​—၁ ကွဲး ၁၅:၂၀; စံး ၄၆ တၢ်​ကတိၤ​အိးထီၣ်.

• ဧၤၡတြိး.

  မ့ၢ်ဝဲ ပှၤ​ကနၤဧၣ်​ဖိ အ​ကစၢ်​မုၣ်​တဂၤ လၢ​အမ့ၢ် တၢ်ဒုး​ဒီး​တၢ်ချံ​ဂ့ၤ​သၣ်ဂ့ၤ အ​ကစၢ်​မုၣ် ဒီး​မ့ၢ်ဝဲ ဘဧၤလး​အမါ​လီၤ.​—၁ မူၤ ၇:၃.