A5
گرەك جازبالارىنداعى قۇداي ەسىمى
كيەلى كىتاپتى زەرتتەيتىن عالىمدار تەتراگرامماتون (יהוה) دەپ اتالاتىن قۇداي ەسىمىنىڭ ەۆرەي جازبالارىنىڭ ٴتۇپنۇسقاسىندا شامامەن 7000 رەت كەزدەسەتىنىن مويىندايدى. الايدا ٴبىراز عالىمدار گرەك جازبالارىنىڭ ٴتۇپنۇسقاسىندا قۇداي ەسىمى كەزدەسپەيدى دەگەن ويدا. سول سەبەپتى قازىرگى كەزدەگى گرەك جازبالارىنىڭ كوپ اۋدارمالارىندا ەحوبا دەگەن ەسىم جوق. ٴتىپتى ەۆرەي جازبالارىنان تەتراگرامماتون بار ۇزىندىلەر كەلتىرىلسە دە، كوپ اۋدارماشى قۇداي ەسىمىنىڭ ورنىنا «يە»، «جاراتقان يە» دەپ جازادى.
الايدا «كيەلى كىتاپتىڭ جاڭا دۇنيە اۋدارماسى» كوميتەتى بۇنداي داستۇردى قۇپتامايدى. سوندىقتان گرەك جازبالارىندا ەحوبا دەگەن ەسىم 237 رەت قولدانىلدى. مۇنداي شەشىم قابىلداعاندا، اۋدارماشىلار ماڭىزدى ەكى جايتتى ەسكەردى: 1) بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان گرەك تىلىندەگى قولجازبالاردىڭ ەشقايسىسى ٴتۇپنۇسقا ەمەس. قولدا بار مىڭداعان كوشىرمەنىڭ باسىم كوپشىلىگى ٴتۇپنۇسقا جازىلعاننان كەيىن ەكى عاسىردان سوڭ جاسالعان. 2) ال ول ۋاقىتتا كوشىرمەشىلەر تەتراگرامماتوندى گرەكشە «كيريوس»، ياعني «يە»، سوزىمەن الماستىراتىن بولعان نەمەسە الماستىرىپ قويىلعان قولجازبالاردان كوشىرگەن.
«كيەلى كىتاپتىڭ جاڭا دۇنيە اۋدارماسى» كوميتەتى گرەكشە قولجازبالاردىڭ ٴتۇپنۇسقاسىندا تەتراگرامماتوننىڭ بولعانىنا سەنىمدى. مۇنداي تۇجىرىم جاساۋعا كەلەسى جايتتار نەگىز بولدى:
يسا مەن ونىڭ ەلشىلەرىنىڭ تۇسىندا قولدانىلعان ەۆرەي جازبالارىنىڭ كوشىرمەلەرىندە تەتراگرامماتون ٴجيى كەزدەسەدى. بۇرىنىراقتا مۇنىمەن كەيبىر عالىمدار كەلىسپەگەن بولاتىن. الايدا كۋمران ماڭىنان ەۆرەي جازبالارىنىڭ I عاسىردا جازىلعان كوشىرمەلەرى تابىلعاندا، جوعارىداعى تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعى دالەلدەندى.
يسا مەن ونىڭ ەلشىلەرىنىڭ زامانىندا تەتراگرامماتون ەۆرەي جازبالارىنىڭ گرەك تىلىندەگى اۋدارمالارىندا دا بولعان. عاسىرلار بويى عالىمدار گرەك سەپتۋاگينتىندە، ياعني ەۆرەي جازبالارىنىڭ گرەكشە اۋدارماسىندا، تەتراگرامماتون بولماعان دەپ ويلادى. XX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە يسانىڭ زامانىندا قولدانىلعان گرەك سەپتۋاگينتىنىڭ كونە كوشىرمەلەرىنىڭ ۇزىندىلەرى عالىمداردىڭ نازارىنا ۇسىنىلدى. سول ۇزىندىلەردە ەۆرەي ارىپتەرىمەن جازىلعان قۇداي ەسىمى كەزدەسەدى. دەمەك، يسانىڭ زامانىندا قولدانىلعان گرەك تىلىندەگى جازبالاردىڭ كوشىرمەلەرىندە قۇداي ەسىمى بولعان. ٴبىراق IV عاسىرعا تامان جازىلعان گرەك سەپتۋاگينتى قولجازبالارىنىڭ كوپشىلىگىندە، مىسالى ۆاتيكان كودەكسى مەن سيناي كودەكسىندە، مۇسانىڭ 1-جازباسىنان باستاپ مالاحي پايعامباردىڭ جازباسىنا دەيىن قۇداي ەسىمى كەزدەسپەيدى (ال ودان الدىڭعى كوشىرمەلەرىندە قاجەتتى جەرلەرىندە بولعان ەدى). ولاي بولسا، سول كەزدەن بەرى ساقتالعان گرەك جازبالارىنىڭ كوشىرمەلەرىندە قۇداي ەسىمىنىڭ كەزدەسپەيتىنى تاڭعالدىرمايدى.
يسا: «اكەمنىڭ اتىنان كەلدىم»،— دەپ ناقتى ايتقان. سونداي-اق ول نە ىستەسە دە، ٴبارىن «اكەسىنىڭ اتىنان جاساپ جۇرگەنىنە» باسا نازار اۋدارعان
گرەك جازبالارىنىڭ وزىندە يسانىڭ قۇداي ەسىمىن قولدانعانى ٵرى ونى وزگەلەرگە اشقانى جايلى جازىلعان (جوحان 17:6، 11، 12، 26). يسا: «اكەمنىڭ اتىنان كەلدىم»،— دەپ ناقتى ايتقان. سونداي-اق ول نە ىستەسە دە، ٴبارىن «اكەسىنىڭ اتىنان جاساپ جۇرگەنىنە» باسا نازار اۋدارعان (جوحان 5:43؛ 10:25).
گرەك جازبالارى كيەلى رۋحتىڭ جەتەلەۋىمەن قاسيەتتى ەۆرەي جازبالارىنىڭ جالعاسى رەتىندە جازىلعان، سوندىقتان وندا ەحوبانىڭ ەسىمىنىڭ مۇلدەم جوق بولۋى قيسىنسىز. شامامەن I عاسىردىڭ ورتاسىندا جاقىپ ەسىمدى يسانىڭ شاكىرتى يەرۋساليمنىڭ اقساقالدارىنا: «قۇداي ٶز اتىمەن اتالاتىن حالىقتى تاڭداپ الۋ ٷشىن باسقا ۇلت ادامدارىنا العاش رەت نازار اۋدارعانىن شيمەون بىزگە ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەردى»،— دەگەن (ەلشىلەردىڭ ىستەرى 15:14). ەگەر ٴى عاسىردا ەشكىم قۇدايدىڭ ەسىمىن بىلمەگەن نە قولدانباعان بولسا، جاقىپتىڭ بۇلاي دەۋى قيسىنسىز بولار ەدى.
گرەك جازبالارىندا قۇداي ەسىمىنىڭ قىسقا ٴتۇرى كەزدەسەدى. ايان 19:1، 3، 4، 6 تارماقتاردا قۇداي ەسىمى «الليلۋيا» ٴسوزىنىڭ قۇرامىندا بار. بۇل ٴسوز «ياحتى ماداقتاڭدار» دەگەن ەۆرەي سوزىنەن شىققان. «ياح» — ەحوبا دەگەن ەسىمنىڭ قىسقا ٴتۇرى. گرەك جازبالارىنداعى كوپ ەسىم قۇداي ەسىمىنەن شىققان. انىقتامالىق ەڭبەكتەردە تۇسىندىرىلەتىندەي، يسا دەگەن ەسىمنىڭ ماعىناسى «ەحوبا — قۇتقارۋشى».
ياھۋديلەردىڭ ەرتەدەگى ەڭبەكتەرىنەن ەۆرەي ماسىحشىلەر ٶز جازبالارىندا قۇداي ەسىمىن قولدانعانى كورىنەدى. شامامەن ب.ز. 300-جىلى جازىلعان اۋىزشا زاڭدار جيىنتىعى توسەفتادا دەمالىس كۇنى ماسىحشىلەردىڭ جازبالارىن ورتەۋگە قاتىستى بىلاي دەلىنگەن: «ولار ىزگى حابارلار مەن مينيمدەردىڭ [ەۆرەي ماسىحشىلەرىن ايتسا كەرەك] كىتاپتارىن ورتتەن ساقتاعان جوق. قايتا، جازبالارمەن بىرگە ىشىندە جازىلعان قۇداي ەسىمىنىڭ دە ورتەلۋىنە جول بەردى». ٵرى قاراي وسى ماتىندە II عاسىردىڭ باسىندا ٶمىر سۇرگەن عاليلەيالىق راۆۆين يوسەنىڭ ٴسوزى كەلتىرىلگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، ياھۋديلەر اپتانىڭ باسقا كۇندەرى «ولاردىڭ ىشىنەن [ماسىحشىلەردىڭ جازبالارىنان بولۋ كەرەك] قۇداي ەسىمى جازىلعان جەرلەردى كەسىپ الىپ، ساقتاپ قويۋلارى كەرەك ەدى، ال قالعانى ورتەلۋى ٴتيىس بولعان».
كيەلى كىتاپتى زەرتتەۋشى كەيبىر عالىمدار گرەك جازبالارىندا كەلتىرىلگەن ەۆرەي جازبالارىنىڭ ۇزىندىلەرىندە قۇداي ەسىمى بولعان دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسەدى. ٴبىر كيەلى كىتاپ سوزدىگىندەگى «جاڭا وسيەتتەگى تەتراگرامماتون» دەگەن تاقىرىپشاسىندا بىلاي دەلىنگەن: «جاڭا وسيەت العاش جازىلعاندا، وندا كەلتىرىلگەن كونە وسيەت ۇزىندىلەرىنىڭ كەيبىرىندە نە بارلىعىندا تەتراگرامماتون، قۇدايدىڭ ەسىمى ياحۆە، بولعان دەۋگە ٴبىرشاما دالەل بار» («The Anchor Bible Dictionary»). دجورج حوۆارد ەسىمدى عالىم بىلاي دەگەن: «ەرتەدەگى شىركەۋ قولدانعان گرەكشە كيەلى كىتاپتىڭ (سەپتۋاگينتتىڭ) كوشىرمەلەرىندە تەتراگرامماتوننىڭ بار بولعانىنا قاراعاندا، جاڭا وسيەتتى جازعاندار [ەۆرەي] جازبالارىنان ٷزىندى كەلتىرگەندە، تەتراگرامماتوندى الىپ تاستاماعان دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى».
كوپشىلىككە بەلگىلى كەيبىر اۋدارماشىلار گرەك جازبالارىندا قۇداي ەسىمىن قولدانعان. ولاردىڭ كەيبىرى اۋدارمالارىن «جاڭا دۇنيە اۋدارماسىنان» ۇزاق ۋاقىت بۇرىن جاساعان. سونداي اۋدارماشىلار مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كەيبىرى مىنالار: گەرمان حەينفەتتەر («A Literal Translation of the New Testament ... From the Text of the Vatican Manuscript»، 1863)؛ بەندجامين ۋيلسون («The Emphatic Diaglott»، 1864)؛ دجوردج باركەر ستيۆەنس («The Epistles of Paul in Modern English»، 1898)؛ ۋ. گ. رۋتەرفورد («Paul’s Epistle to the Romans .St»، 1900)؛ لوندوننىڭ ەپيسكوپى د.ۋ.س. ۋاند («The New Testament Letters»، 1946). بۇعان قوسا، XX عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن يسپان تىلىندەگى كيەلى كىتاپ اۋدارماشىسى پابلو بەسسون لۇقا 2:15 تە جانە ياھۋدا 14 تە قۇداي ەسىمىن «دجەحوۆا» دەپ اۋدارعان. سونداي-اق قۇداي ەسىمىنىڭ وسى نۇسقاسىن 100 گە جۋىق سىلتەمەدە كورسەتكەن. XVI عاسىردان باستاپ گرەك جازبالارىنىڭ ەۆرەي تىلىندەگى اۋدارمالارىندا تەتراگرامماتون كوپ جەردە قولدانىلعان. جالعىز نەمىس تىلىندەگى اۋدارمالاردىڭ وزىندە، كەم دەگەندە 11 اۋدارمادا، گرەك جازبالارىندا «دجەحوۆا» (ەۆرەيشە «ياحۋە» دەگەننىڭ ترانسليتەراسياسى) دەگەن نۇسقا قولدانىلعان. ال ٴتورت اۋدارماشى قۇداي ەسىمىن «يە» دەگەن سوزدەن كەيىن جاقشا ىشىندە كەلتىرگەن. نەمىس تىلىندە جارىق كورگەن 70 تەن اسا اۋدارمادا قۇداي ەسىمى سىلتەمەدە نە تۇسىندىرمەدە كورسەتىلگەن.
ەلشىلەردىڭ ىستەرى 2:34 تەگى قۇداي ەسىمى (بەندجامين ۋيلسون، «The Emphatic Diaglott»، 1864-ج.)
جۇزدەن اسا اۋدارماشى ٶز تىلدەرىندەگى گرەك جازبالارىنىڭ اۋدارماسىندا قۇداي ەسىمىن قولدانعان. افريكا جانە امەريكا ۇندىستەرىنىڭ كوپ تىلدەرىندە، سونداي-اق ازيا، ەۋروپا جانە تىنىق مۇحيت ارالدارىنىڭ تۇرعىندارى سويلەيتىن كوپتەگەن تىلدەردە قۇداي ەسىمى كەڭىنەن قولدانىلادى ( 1866، 1867-بەتتەردەگى ٴتىزىمدى قاراڭىز). كيەلى كىتاپتى سول تىلدەرگە اۋدارعانداردىڭ قۇداي ەسىمىن قولدانۋىنا جوعارىدا تالقىلانعان جايتتار سەبەپ بولعان. گرەك جازبالارىنىڭ وسىنداي اۋدارمالارىنىڭ كەيبىرى جاقىندا جارىق كوردى. مىسالى، روتۋما تىلىندەگى كيەلى كىتاپتا (1999-ج.) قۇداي ەسىمى «دجيحوۆا» 48 تارماقتا 51 رەت كەزدەسەدى؛ باتاك-توبا تىلىندەگى (يندونەزيا) كيەلى كىتاپتا (1989-ج.) «دجاحوۋا» 110 رەت كەزدەسەدى.
مارقا 12:29، 30 داعى قۇداي ەسىمى (گاۆاي تىلىندەگى اۋدارما)
سونىمەن، گرەك جازبالارىندا قۇداي ەسىمىن جازۋعا كەلەلى سەبەپ بار ەكەنى انىق. سوندىقتان «جاڭا دۇنيە اۋدارماسى» باسىلىمىمەن جۇمىس ىستەگەن اۋدارماشىلار بۇل ەسىمدى ٴتيىستى ورىندارىنا قويىپ شىقتى. وسىلايشا ولار قۇداي ەسىمىن قاستەرلەيتىندەرىن، ٵرى قۇدايدان قورقاتىندىقتان، ٴتۇپنۇسقادان ەش نارسەنى الىپ تاستاۋعا ٴداتى بارمايتىنىن كورسەتتى (ايان 22:18، 19).
