A3
كيەلى كىتاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قالاي ساقتالدى؟
كيەلى جازبالاردىڭ اۆتورى ونىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالۋىنا قام جاساعان. كەلەسى سوزدەردى جازدىرعان دا ونىڭ ٶزى:
«قۇدايىمىزدىڭ ٴسوزى ماڭگى قالادى»يشايا 40:8
كيەلى كىتاپتىڭ ەۆرەي، ارامەي a جانە گرەك تىلىندەگى قولجازبالارىنىڭ ٴتۇپنۇسقاسى ٴبىزدىڭ كۇنىمىزگە دەيىن ساقتالماسا دا، جوعارىداعى سوزدەر شىندىق بولىپ قالا بەرەدى. ولاي بولسا، قازىرگى كيەلى كىتاپتىڭ ٴماتىنى قۇداي رۋحىنىڭ جەتەلەۋىمەن جازىلعان تۇپنۇسقانىڭ مازمۇنىن تۋرا جەتكىزەتىنىنە سەنىمدى بولۋعا قانداي نەگىز بار؟
قۇداي ٴسوزىن ساقتاعان كوشىرمەشىلەر
ەۆرەي جازبالارى جايىندا ايتار بولساق، جوعارىداعى سۇراقتىڭ جاۋابىن قانداي دا ٴبىر شامادا قۇدايدىڭ ٶزى ورناتقان كونە داستۇردەن تابۋعا بولادى. جاراتۋشىمىز جازبالاردىڭ كوشىرمەسى جاسالۋى كەرەكتىگىنە قاتىستى نۇسقاۋ بەرگەن b. مىسالى، ەحوبا يسرايل پاتشالارىنا وزدەرى ٷشىن مۇسا زاڭىنىڭ كوشىرمەسىن جاساپ الۋدى تاپسىرعان (مۇسانىڭ 5-جازباسى 17:18). بۇعان قوسا، قۇداي لەۋىلىكتەرگە زاڭدى ساقتاۋ جانە ونى حالىققا ۇيرەتۋ جاۋاپكەرشىلىگىن جۇكتەگەن (مۇسانىڭ 5-جازباسى 31:26؛ نەحەميا 8:7). ياھۋديلەر بابىل تۇتقىندىعىنان ورالعاننان كەيىن ەلدە كوشىرمەشىلەر توبى (سوفەريمدەر) پايدا بولدى (ەزرا 7:6). ۋاقىت وتە كەلە ولار ەۆرەي جازبالارىنىڭ 39 كىتابىنىڭ كوپتەگەن كوشىرمەسىن جاسادى.
عاسىرلار بويى كوشىرمەشىلەر جازبالاردى وتە مۇقيات كوشىرىپ وتىرعان. ورتا عاسىرلاردا ماسورەتتەر دەگەن اتپەن تانىمال بولعان ياھۋدي كوشىرمەشىلەر توبى وسى داستۇردى جالعاستىردى. ماسورەت قولجازباسىنىڭ ەڭ كونە ٵرى تولىق نۇسقاسى لەنينگراد كودەكسى بولىپ تابىلادى. بۇل كودەكس ب.ز. 1008—1009-جىلدارى جازىلعان دەپ ەسەپتەلەدى. ال XX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تابىلعان ٶلى تەڭىز شيىرشىقتارىنىڭ اراسىندا كيەلى كىتاپتىڭ 220 عا جۋىق قولجازباسى نە ونىڭ كەيبىر ۇزىندىلەرى بار ەكەنى انىقتالدى. بۇل قولجازبالار لەنينگراد كودەكسىنە قاراعاندا 1000 نان اسا جىلعا كونە بولىپ شىقتى. بۇل ەكى جازبانى سالىستىرا كەلە، مىناداي ماڭىزدى تۇجىرىم جاسالدى: ٶلى تەڭىز شيىرشىقتارىندا كەيبىر سوزدەردە وزگەشەلىكتەر بولعانىمەن، بۇدان ٴماتىننىڭ ماعىناسى وزگەرمەگەن.
ال 27 كىتاپتان تۇراتىن گرەك جازبالارى جايلى نە دەۋگە بولادى؟ ولاردى يسا ٴماسىحتىڭ كەيبىر ەلشىلەرى مەن العاشقى شاكىرتتەرى جازعان. ياھۋدي كوشىرمەشىلەرىنىڭ داستۇرىنە ساي، ەرتەدەگى ماسىحشىلەر ولاردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ وتىرعان (قولوستىقتارعا 4:16). ريم يمپەراتورى ديوكلەتيان، سونداي-اق وزگەلەر دە ەرتەدەگى ماسىحشىلەردىڭ قولجازبالارىن جويىپ جىبەرۋگە تىرىسقان. ايتسە دە ەجەلگى قولجازبالار مەن ونىڭ مىڭداعان ۇزىندىلەرى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالعان.
سونداي-اق گرەك جازبالارى باسقا تىلدەرگە دە اۋدارىلعان. كيەلى كىتاپتىڭ ەرتەدەگى اۋدارمالارىنا كونە ارميان، كوپت، ەفيوپ، گرۋزين، لاتىن جانە سيريا تىلدەرىندەگى اۋدارمالار جاتادى.
اۋدارماعا نەگىز بولعان ەۆرەي جانە گرەك تىلىندەگى قولجازبالار
كونە قولجازبالاردىڭ بارلىق كوشىرمەلەرى تۇپ-تۋرا بىردەي ەمەس. ولاي بولسا، ٴتۇپنۇسقادا نە جازىلعانىن قالاي انىقتاي الامىز؟
مۇنى كەلەسى جاعدايمەن سالىستىرۋعا بولادى: مۇعالىم 100 وقۋشىعا كىتاپتىڭ ٴبىر تاراۋىنىڭ كوشىرمەسىن جاساتتى دەلىك. كىتاپتىڭ سول تاراۋى كەيىننەن جوعالىپ كەتسە دە، 100 كوشىرمەنى سالىستىرۋ ارقىلى و باستا ٴماتىننىڭ قانداي بولعانىن انىقتاۋعا بولادى. ويتكەنى ٵر وقۋشى قانداي دا ٴبىر قاتە جىبەرگەن كۇندە دە، بارلىعىنىڭ بىردەي قاتە جىبەرۋى ەكىتالاي. سول سياقتى عالىمدار دا كيەلى كىتاپتىڭ قولدا بار كونە كوشىرمەلەرى مەن ونىڭ مىڭداعان ۇزىندىلەرىن ٴبىر-بىرىمەن سالىستىرۋ ارقىلى كوشىرمەشىلەردىڭ قاتەسىن تاۋىپ، تۇپنۇسقانىڭ قانداي بولعانىن انىقتاي الادى.
«ەجەلگى ەڭبەكتەردىڭ ەشقايسىسى مۇنشالىقتى تۋرا كۇيىندە جەتپەگەن دەپ سەنىمدى تۇردە ايتۋعا بولادى»
كيەلى كىتاپتىڭ ٴتۇپنۇسقاسىنداعى ويلار قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن تۋرا جەتكەنىنە قالاي سەنىمدى بولا الامىز؟ ۋيليام گرين ەسىمدى عالىم ەۆرەي جازبالارىنىڭ ماتىنىنە قاتىستى: «ەجەلگى ەڭبەكتەردىڭ ەشقايسىسى مۇنشالىقتى تۋرا كۇيىندە جەتپەگەن دەپ سەنىمدى تۇردە ايتۋعا بولادى»،— دەگەن. جاڭا وسيەت دەپ تە اتالاتىن گرەك جازبالارىنىڭ ماتىنىنە قاتىستى عالىم ف. بريۋس بىلاي دەگەن: «كونە كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ كوبىسىنىڭ تۋرالىعىنا كۇمان كەلتىرۋ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەيدى. ال ولاردىڭ تۋرالىعىن دالەلدەيتىن ايعاقتارعا قاراعاندا، جاڭا وسيەتتىڭ تۋرالىعىن دالەلدەيتىن ايعاقتار الدەقايدا كوپ... ەگەر جاڭا وسيەت ادەبي كىتاپتاردىڭ ٴبىرى بولعاندا، ونداعى ٴماتىننىڭ تۋرا جەتكەنىنە كۇماندانۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاس ەدى».
![[سۋرەت]](https://assetsnffrgf-a.akamaihd.net/assets/m/1001061203/univ/wpub/1001061203_univ_cnt_1_xs.jpg)
ٶلى تەڭىز شيىرشىقتارىنداعى يشايا كىتابىنىڭ 40-تاراۋى (ب.ز.ب. 125—100-ج.)
مىڭ جىل كەيىن جازىلعان ەۆرەي قولجازبالارىمەن سالىستىرعاندا، بولماشى عانا وزگەشەلىكتەردىڭ بار ەكەنى ٵرى ولاردىڭ كوبىسى ورفوگرافيالىق (دۇرىس جازىلۋى) ەكەنى انىقتالدى
![[سۋرەت]](https://assetsnffrgf-a.akamaihd.net/assets/m/1001061203/univ/wpub/1001061203_univ_cnt_2_xs.jpg)
الەپپو كودەكسىندەگى يشايا كىتابىنىڭ 40-تاراۋى. بۇل — شامامەن ب.ز. 930-جىلىنان قالعان ەۆرەي ماسورەتتەردىڭ ماڭىزدى قولجازباسى
ەۆرەي ٴماتىنى. 1953—1960-جىلدارى جارىق كورگەن اعىلشىن تىلىندەگى «ەۆرەي جازبالارىنىڭ جاڭا دۇنيە اۋدارماسى» رۋدولف كيتتەلدىڭ «بيبليا حەبرايكا» («Biblia Hebraica») باسىلىمىنا نەگىزدەلگەن بولاتىن. سول ۋاقىتتان بەرى ەۆرەي ماتىنىنىڭ وڭدەلگەن باسىلىمدارى، ياعني «بيبليا حەبرايكا شتۋتگارتەنزيا» («Biblia Hebraica Stuttgartensia») جانە «بيبليا حەبرايكا كۋينتا» («Biblia Hebraica Quinta») جارىق كوردى. بۇل ەڭبەكتەردە ٶلى تەڭىز شيىرشىقتارى مەن باسقا دا كونە قولجازبالارعا نەگىزدەلگەن سوڭعى زەرتتەۋ جۇمىستارى ەسەپكە الىندى. سول ەكى ەڭبەكتىڭ نەگىزگى ٴماتىنى رەتىندە لەنينگراد كودەكسى الىنىپ، سالىستىرۋ ٷشىن كەلەسى باسىلىمداردان سىلتەمەلەر بەرىلدى: ساماريالىق بەس كىتاپ، ٶلى تەڭىز شيىرشىقتارى، گرەك سەپتۋاگينتى، ارامەي تارگۋمدارى، لاتىن ۆۋلگاتاسى، سيريا پەشيتتاسى. 2013-جىلى جارىق كورگەن اعىلشىن تىلىندەگى «جاڭا دۇنيە اۋدارماسىن» دايىنداۋ بارىسىندا اتالمىش ەكى ەڭبەك («Biblia Hebraica Stuttgartensia»، «Biblia Hebraica Quinta») ەسكەرىلدى.
گرەك ٴماتىنى. XIX عاسىردىڭ اياعىندا ب. ف. ۆەستكوتت پەن ف. دج. ا. حورت ەسىمدى عالىمدار قولدا بار كيەلى كىتاپ قولجازبالارى مەن ۇزىندىلەرىن سالىستىرا وتىرىپ، گرەك جازبالارىنىڭ ٴتۇپنۇسقاعا ەڭ جاقىن دەگەن ٴماتىنىن جاسادى. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا «كيەلى كىتاپتىڭ جاڭا دۇنيە اۋدارماسى» كوميتەتى نەگىزگى ٴماتىن رەتىندە سونى قولداندى. ولار ٶز اۋدارماسىندا ب.ز. III—II عاسىرىندا جازىلدى دەپ ەسەپتەلەتىن كونە پاپيرۋس شيىرشىقتاردى دا قولدانعان ەدى. سودان بەرى باسقا دا كونە پاپيرۋستار تابىلدى. سوڭعى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنە ساي، نەستلە مەن الاندتىڭ جانە بىرىككەن كيەلى كىتاپ قوعامدارى («United Bible Societies») جاساعان گرەك ماتىندەرى وڭدەلدى. وسى زەرتتەۋلەردە انىق بولعان كەيبىر جايتتار وسى باسىلىمدا دا ەسكەرىلدى.
اتالمىش ماتىندەرگە نەگىزدەلەر بولساق، گرەك جازبالارىنىڭ ەسكى اۋدارمالارىنداعى كەيبىر تارماقتاردى كوشىرمەشىلەردىڭ قوسقانى ٵرى ولار ەشقاشان قۇداي رۋحىنىڭ جەتەلەۋىمەن جازىلعان جازبالارعا كىرمەگەنى انىق. ولار مىنالار: ماتاي 17:21؛ 18:11؛ 23:14؛ مارقا 7:16؛ 9:44، 46؛ 11:26؛ 15:28؛ لۇقا 17:36؛ 23:17؛ جوحان 5:4؛ ەلشىلەردىڭ ىستەرى 8:37؛ 15:34؛ 24:7؛ 28:29؛ ريمدىكتەرگە 16:24. وسى باسىلىمدا اتالمىش تارماقتاردىڭ ورنىنا الىنىپ تاستالعانى جايلى سىلتەمەلەر بەرىلدى.
مارقا كىتابىنىڭ 16 تاراۋىنداعى ۇزىن قورىتىندى (9—20 تارماقتار) مەن قىسقا قورىتىندى، سونداي-اق جوحان 7:53—8:11 سوزدەردىڭ ٴتۇپنۇسقا قولجازبالاردا بولماعانى انىق. سول سەبەپتى كەيىن قوسىلعان بۇل ۇزىندىلەر وسى باسىلىمعا ەنبەدى.
عالىمدار ٴتۇپنۇسقاداعى ويلاردى تۋرا جەتكىزەدى دەپ ەسەپتەگەن كەيبىر تارماقتار دا وزگەرتىلدى. مىسالى، كەي قولجازبالارعا ساي ماتاي 7:13 تە كەلەسى سوزدەر جازىلعان: «تار قاقپا ارقىلى كىرىڭدەر، سەبەبى جويىلۋعا اپاراتىن قاقپا كەڭ، جول دا داڭعىل». وسىنداعى كولبەۋ قارىپپەن بەرىلگەن «قاقپا» ٴسوزى بۇرىنىراقتا شىققان «ماسىحشىلەردىڭ گرەك جازبالارى. جاڭا دۇنيە اۋدارماسىندا» جازىلماعان ەدى. ٴبىراق كونە قولجازبالاردى قوسىمشا زەرتتەي كەلە، «قاقپا» ٴسوزى ٴتۇپنۇسقادا بولعان دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. سوندىقتان وسى باسىلىمدا بۇل ٴسوز ٴتيىستى ورنىنا جازىلدى. سونداي-اق وسى سىندى تاعى ٴبىراز وزگەرىستەر جاسالدى. الايدا مۇنداي بولماشى وزگەرىستەردىڭ ەشقايسىسى قۇداي ٴسوزىنىڭ نەگىزگى حابارىن بۇرمالامايدى.
![[سۋرەت]](https://assetsnffrgf-a.akamaihd.net/assets/m/1001061203/univ/wpub/1001061203_univ_cnt_3_xs.jpg)
شامامەن ب.ز. 200-جىلى جازىلعان پاپيرۋس؛ قورىنتتىقتارعا 2-حات 4:13—5:4
a ٵرى قاراي ەۆرەي جازبالارى دەپ قولدانىلدى.
b مۇنداي نۇسقاۋ بەرىلۋىنىڭ ٴبىر سەبەبى — ٴتۇپنۇسقا ٴماتىن تەز بۇلىنەتىن ماتەريالدارعا جازىلعان بولاتىن.
