كيەلى جازبالار — اقيقاتتىڭ ناق كوزى
باعزى زاماننان بەرى ٴتۇرلى ورتادان شىققان ادامدار كيەلى جازبالاردى اقيقاتتىڭ كوزى دەپ بىلگەن. قازىر دە سان ميلليونداعان ادام سول كىتاپتىڭ نۇسقاۋلارىنا ساي ٶمىر سۇرەدى. دەگەنمەن كيەلى جازبالاردى بەدەل تۇتپايتىن، وعان سەنبەيتىن، «ٴبىزدىڭ كىتاپ ەمەس» دەپ سانايتىندار دا بار. ال ٴسىز نە دەيسىز؟ كيەلى جازبالاردان اقيقاتتى تابا الاسىز با؟
كيەلى جازبالارعا سەنۋدىڭ سەبەپتەرى
كيەلى جازبالار سەنۋگە تۇرارلىق پا، جوق پا — قالاي انىقتاي الاسىز؟ بۇل ٷشىن ومىردەن ٴبىر مىسال الايىقشى: ٴبىر دوسىڭىز كوپ جىلدان بەرى سىزگە تەك شىندىقتى ايتىپ كەلگەن بولسا، ول ٴسىز ٷشىن سەنىمدى ادام بولادى. ال كيەلى جازبالار وسىنداي دوس سەكىلدى ۇنەمى شىندىقتى ايتا ما؟ بىرنەشە تۇستارىنا توقتالىپ وتەيىك.
جامانىن جاسىرماعان جازۋشىلار
كيەلى جازبالاردى جازعان كىسىلەر وتە شىنشىل بولعان. ٴتىپتى ٶز قاتەلەرى مەن سۇرىنگەن شاقتارىن اشىق ايتقان. سولاردىڭ ٴبىرى — ٴجۇنىس پايعامبار. ول بىردە قۇدايدى تىڭداماي قويعانىن جاسىرمادى (ٴجۇنىس 1:1—3). ول ٴتىپتى كىتابىن قۇدايدىڭ ونى جازعىرا ايتقان سوزدەرىمەن اياقتايدى. ال ٶزىنىڭ ابىرويىن كوتەرۋ ٷشىن قالاي تۇزەلگەنىن ايتىپ جاتپادى (ٴجۇنىس 4:1، 4، 10، 11). ٴجۇنىس سياقتى كيەلى جازبالاردى جازعان كىسىلەردىڭ بارلىعى دا اقيقاتتان اتتاماۋعا بەكىنگەن جاندار بولعان.
ومىرگە قاجەتتى كەڭەستەر
ال كيەلى جازبالاردا ومىردەگى جاعدايلارعا قاتىستى پايدالى كەڭەستەر بار ما؟ ارينە، بار. مىسالى، وزگەلەرمەن اراقاتىناسىمىزدىڭ تاتۋ-ٴتاتتى بولۋىنا مىنا كەڭەستەر كومەكتەسەدى: «بارلىق ىستە باسقالار وزدەرىڭە قالاي ىستەسىن دەسەڭدەر، سەندەر دە ولارعا سولاي ىستەڭدەر» (ماتاي 7:12). «بيازى جاۋاپ اشۋدى باسار، اۋىر ٴسوز ىزا تۋدىرار» (ناقىل سوزدەر 15:1). 2000 جىل بۇرىن جازىلعان كيەلى جازبالاردىڭ كەڭەستەرى سول زاماننان بەرگى قۇندىلىعىن ەش جوعالتقان جوق.
تاريحي تۋرالىعى
كيەلى جازبالاردا اتالعان جەرلەر مەن ادامداردىڭ ومىردە بولعانىن جانە ونداعى سيپاتتالعان وقيعالاردىڭ راستىعىن دالەلدەيتىن ارحەولوگيالىق قازبالار كوپتەپ تابىلعان. ماسەلەن، ەلەۋسىز كورىنەتىن ٴبىر جايتقا قاتىستى تابىلعان دالەلدى الايىقشى. ب.ز.ب. V عاسىردا ٶمىر سۇرگەن كيەلى كىتاپ جازۋشىسى نەحەميا يەرۋساليمدە تۇرىپ جاتقان تيرلىكتەردىڭ (تيردەن كەلگەن فينيكيالىقتار) «قالاعا بالىق پەن ٵرتۇرلى زاتتار اكەلگەنىن» جازعان (نەحەميا 13:16).
وسى سوزدەردى راستايتىن قانداي دا ٴبىر دەرەك-دايەك بار ما؟ البەتتە، بار. ارحەولوگتار يزرايلدەن فينيكيا تاۋارلارىن تاپقانىنا قاراعاندا، ەجەلدە وسى ەكى ەلدىڭ اراسىندا ساۋدا-ساتتىق قاتىناس ورناعان. ونىڭ ۇستىنە، يەرۋساليمنەن جەرورتا تەڭىزىندە مەكەندەيتىن بالىقتىڭ قالدىقتارى تابىلعان. ارحەولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، الىستاعى جاعالاۋدان اۋلانعان بۇل بالىقتى ساۋداگەرلەر الىپ كەلگەن. بۇل دەرەكتى زەرتتەي كەلە، ٴبىر مامان بىلاي دەدى: «نەحەميا 13:16 داعى تيرلىكتەردىڭ يەرۋساليمگە بالىق ساتقانى جايلى سوزدەر شىندىققا جاناسادى».
عىلىمي تۋرالىعى
كيەلى جازبالار — ٴبىرىنشى كەزەكتە ٴدىني جانە تاريحي كىتاپ. ايتسە دە وندا عىلىمي تۇرعىدان ٴدال ايتىلعان مالىمەت تە جوق ەمەس. ٴبىر دالەلىن الايىق.
شامامەن 3500 جىل بۇرىن كيەلى جازبالاردا جەردىڭ «ەشتەڭەسىز ٸلىنىپ قويىلعانى» جازىلعان (ٵيۇپ 26:7). بۇل جەر پلانەتاسىنىڭ «سۋ بەتىندە قالىقتاپ ٴجۇر» يا «الىپ تاسباقانىڭ ۇستىندە تۇر» دەگەن اڭىز-اڭگىمەلەرگە كەرەعار ەدى. ٵيۇپ كىتابى جازىلعاننان 1100 جىل وتكەننەن كەيىن دە، ادامدار جەر شارىنىڭ قۇر اۋادا تۇرۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ استىندا تىرەگى بولۋ كەرەك دەگەن ويدا بولدى. تەك 1687-جىلى، وسىدان ٷش ٴجۇز جىل بۇرىن عانا، يسااك نيۋتون تارتىلىس زاڭىنا قاتىستى ەڭبەگىن جارىققا شىعارىپ، كوزگە كورىنبەيتىن كۇشتىڭ جەردى ٶز وربيتاسىندا ۇستاپ تۇرعانىن ٴتۇسىندىردى. عىلىمداعى بۇل ۇلكەن جەتىستىك كيەلى جازبالاردا 3000 نان استام جىل بۇرىن جازىلىپ قويىلعان سوزدەردى راستادى.
پايعامبارلىق تۋرالىعى
كيەلى جازبالارداعى پايعامبارلاردىڭ سوزدەرى قانشالىقتى تۋرا ايتىلعان؟ بۇعان كوز جەتكىزۋ ٷشىن يشايا پايعامباردىڭ ەجەلگى بابىلدىڭ (ۆاۆيلون) قۇلايتىنى جايلى الدىن الا ايتقان حابارىن قاراستىرايىق.
پايعامباردىڭ حابارى. ب.ز.ب. VIII عاسىردا كيەلى كىتاپ جازۋشىسى ٵرى پايعامبار يشايا بابىل ٵلى الىپ يمپەريانىڭ استاناسى بولماي تۇرعان كەزىندە-اق ول جايلى حابار ايتتى. ول تۇبىندە بۇل قالانىڭ ەلسىز قالاتىنىن جاريالادى (يشايا 13:17—20). ول ٴتىپتى قالانى مۇنداي جاعدايعا دۋشار ەتكىزەتىن ادامنىڭ اتى كير بولاتىنىن ايتتى. وزەندەر «كەۋىپ» قالادى دەۋىمەن كيردىڭ جاۋلاۋ جوسپارىنا دەيىن سيپاتتادى. قالانىڭ قاقپالارى اشىق قالاتىنىن دا الدىن الا ايتتى (يشايا 44:27—45:1).
ورىندالۋى. يشايانىڭ ايتقان حابارىنان 200 جىل وتكەن سوڭ، پەرسيا پاتشاسى بابىلعا شابۋىلدادى. اتى كىم دەيسىزدەر عوي؟ كير! بابىل قالاسىنىڭ قورعانىسى مىقتى بولعاندىقتان، كير قالانىڭ ىشىمەن ٵرى قالا قابىرعاسىن اينالا اققان ەۆفرات وزەنى ارقىلى امالىن اسىرماق بولدى. ونىڭ ادامدارى وزەننىڭ جوعارعى جاعىنان ۇلكەن ارىق قازىپ، سۋدىڭ ارناسىن باتپاققا قاراي بۇرىپ جىبەردى. ناتيجەسىندە سۋ دەڭگەيى ٴتۇسىپ، كيردىڭ اسكەرى بەلۋاردان كەلەتىن سۋ ارناسى ارقىلى قالانىڭ قابىرعاسىنا جاقىنداي الدى. ٴبىر تاڭعالارلىعى — بابىلدىقتار وزەنگە قاراي اشىلاتىن قالا قاقپاسىن اشىق قالدىرعان ەكەن! كيردىڭ اسكەرى وسى قاقپا ارقىلى قالاعا تاپ بەرىپ، ونى باسىپ الدى.
ال بابىلدىڭ ەلسىز قالاتىنى جايلى حابار شە؟ بىرنەشە عاسىر بويى ول جەردە ادامدار ٶمىر سۇرە بەردى. ٴبىراق قازىرگى كەزدە باعدات قالاسىنىڭ (يراك) ماڭىندا بابىلدىڭ ٷيىندىسى عانا قالعان. بۇل جوعارىدا ايتىلعان پايعامباردىڭ حابارى تولىقتاي ورىندالعانىن ايعاقتايدى. ٴيا، كيەلى جازبالارداعى ٴتىپتى بولاشاق وقيعالارعا قاتىستى سوزدەرگە سەنىم ارتۋعا بولادى.
