1. Jesu aatũigĩire kĩonereria gĩkinyanĩru atĩa ũhoro-inĩ wa kwĩima?

RĨRĨA Jesu aarĩ gũkũ thĩ, nĩ aatũigĩire kĩonereria gĩkinyanĩru ũhoro-inĩ wa kwĩima. Aaigire wendi wa Ngai mbere ya maũndũ make. (Joh. 5:30) Nĩ onanirie atĩ aarĩ na roho wa kwĩima biũ na njĩra ya gũikara arĩ mwĩhokeku nginya rĩrĩa oragirũo na agĩcuurio mũtĩ igũrũ.—Afil. 2:8.

2. Tũngĩonania roho wa kwĩima atĩa, na twagĩrĩirũo kũwonania nĩkĩ?

² Tondũ tũrĩ arũmĩrĩri a Jesu, o na ithuĩ nĩ tũbataraga kuonania roho wa kwĩima. Gũkorũo na roho wa kwĩima nĩ kuga atĩa? Na njĩra nguhĩ, nĩ gũkorũo mũndũ eharĩirie gũtigana na maũndũ make nĩguo ateithie andũ arĩa angĩ. Na njĩra ĩngĩ, kwĩima nĩ mũgarũ wa mwĩyendo. (Thoma Mathayo 16:24.) Gũkorũo na roho wa kwĩima no gũtũteithie kũiga maũndũ ma andũ arĩa angĩ mbere ya maitũ. (Afil. 2:3, 4) Jesu aarutanire atĩ roho wa kwĩima nĩ wa bata mũno harĩ ũthathaiya witũ. Nĩ wa bata na njĩra ĩrĩkũ? Wendo wa Gĩkristiano, ũrĩa ũtũmaga mũndũ akorũo na roho wa kwĩima, nĩguo rũũri rũrĩa rũmenyithanagia arũmĩrĩri a ma a Jesu. (Joh. 13:34, 35) Ningĩ ta wĩcirie irathimo iria tũkoragwo nacio nĩ ũndũ wa gũkorũo thĩinĩ wa ũrũmwe wa thĩ yothe wa aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa monanagia roho wa kwĩima!

3. Nĩ kĩĩ kĩngĩthũkia roho witũ wa kwĩima?

³ O na kũrĩ ũguo, nĩ kũrĩ thũ ĩgeragia na njĩra ya wara gũthũkia roho witũ wa kwĩima. Thũ ĩyo nĩ mwerekera ũrĩa tũkoragwo  naguo wa mwĩyendo. Ta ririkana ũrĩa Adamu na Hawa moonanirie roho wa mwĩyendo. Hawa aarũmĩrĩire merirĩria make ma mwĩyendo ma kwenda gũtuĩka ta Ngai. Nake Adamu akĩonania mwĩyendo nĩ ũndũ wa kwenda gũkenia mũtumia wake. (Kĩam. 3:5, 6) Thutha wa Mũcukani kũhĩtithia Adamu na Hawa magĩtiga ũthathaiya ũrĩa wa ma, akoretwo akĩgeria andũ nĩguo monanie roho wa mwĩyendo. O na kũrĩ hingo aageragia Jesu nĩguo onanie roho wa mwĩyendo. (Mat. 4:1-9) Mahinda-inĩ maya, Shaitani nĩ ahĩtithĩtie andũ aingĩ mũno, agatũma monanie roho wa mwĩyendo na njĩra nyingĩ. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ tũkũbatara kwĩmenyerera mũno nĩguo tũtigathũkio nĩ roho wa mwĩyendo ũrĩa ũrĩ kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ.—Ef. 2:2.

4. (a) Hihi mahinda-inĩ maya no tũhote kweheria mĩerekera ya mwĩyendo? Taarĩria. (b) Nĩ ciũria irĩkũ tũkwarĩrĩria?

⁴ Roho wa mwĩyendo no ũgerekanio na gutu ũrĩa ũthũkagia cuma. Kĩndũ gĩa cuma kĩngĩigwo handũ harĩ na maĩ na rĩera, no kĩambĩrĩrie kũrota. Ũgwati ũrĩa mũnene nĩ kwaga gũtindanĩra na gutu ũcio. Kũũrekereria ũthiĩ na mbere no gũtũme kĩndũ kĩu gĩthũke. O ũndũ ũmwe na ũcio-rĩ, o na gũtuĩka mahinda-inĩ maya tũtingĩhota kweheria kwaga gũkinyanĩra gwitũ na mwerekera ũrĩa tũkoragwo naguo wa mwĩyendo, no mũhaka tũikarage tũkĩmenyaga mogwati marĩa moimanaga na mĩerekera ĩyo na tũgathiĩ na mbere kũrũa nayo. (1 Kor. 9:26, 27) Tũngĩhota atĩa gũkũũrana kana tũrĩ na ndariri cia mwĩyendo? Na ningĩ tũngĩhota atĩa gũkũria roho wa kwĩima na gĩkĩro kĩnene?

5. (a) Bibilia ĩtariĩ ta gĩcicio na njĩra ĩrĩkũ? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.) (b) Rĩrĩa tũrethuthuria kana tũrĩ na roho wa mwĩyendo-rĩ, twagĩrĩirũo gwĩthema ũndũ ũrĩkũ?

⁵ O ta ũrĩa tũhũthagĩra gĩcicio kwĩrora, noguo tũngĩhũthĩra Bibilia gũthuthuria mũndũ witũ wa thĩinĩ na tũrũnge mawathe marĩa tũngĩona. (Thoma Jakubu 1:22-25.) O na kũrĩ ũguo-rĩ, gĩcicio no gĩtũteithirie tu tũngĩkĩhũthĩra ũrĩa kwagĩrĩire. Kwa ngerekano, tũngĩikia maitho gĩcicio-inĩ na ihenya na ihenya, no twage kuona kawathe kanini ĩndĩ koru. Kana no tũkorũo tũigĩte gĩcicio ũndũ tũrona andũ angĩ. O ũndũ ũmwe na ũcio, nĩguo Bibilia ĩtũteithie kuona wathe ta wa mwĩyendo, twagĩrĩirũo kũmĩthoma na kinyi handũ ha gũthoma na ihenya na ihenya kana kũmĩthoma nĩguo tuone mawathe ma andũ arĩa angĩ.

6. Tũngĩthiĩ na mbere atĩa kũrũmĩrĩra watho ũrĩa mũkinyanĩru?

⁶ Kwa ngerekano, no tũkorũo tũgĩthoma Bibilia o mũthenya, ĩndĩ twage kuona mĩerekera ĩrĩa ĩrakũra thĩinĩ witũ ya mwĩyendo. Ũndũ ũcio ũngĩhoteka atĩa? Ta wĩcirie ũndũ ũyũ: Thĩinĩ wa ngerekano ya Jakubu ya gĩcicio, thĩna ndwarĩ mũndũ ũcio kwaga kwĩrora wega gĩcicio-inĩ. Jakubu aandĩkire atĩ mũndũ ũcio nĩ ‘eerorire.’ Aahũthĩrire kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa kĩonanagia kwĩbaara wega kana na ũbacĩrĩru. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, thĩna wa mũndũ ũcio warĩ ũrĩkũ? Jakubu aathire na mbere kuuga ũũ: “Agathiĩ, akariganĩrũo o rĩmwe nĩ ũrĩa egũtariĩ.” Hatarĩ nganja, mũndũ ũcio eeherire gĩcicio-inĩ atarũngĩte wathe ũrĩa eeyonete naguo. Ngũrani na ũguo, mũndũ mũũgĩ nĩ ũrĩa ‘ũcũthagĩrĩria watho ũrĩa mwagĩrĩru kũna na agatũũra aũcũthagĩrĩria.’ Handũ ha kũriganĩrũo nĩ watho mũkinyanĩru wa Kiugo kĩa Ngai, athiaga na mbere kũrũmĩrĩra morutani maguo. Jesu nĩ aagwetire ũndũ o ta ũcio rĩrĩa oigire ũũ: “Mwatũũra o mwĩtĩkĩtie uuge wakwa, mũrĩ arutwo akwa kũna.”—Joh. 8:31.

7. Tũngĩhũthĩra Bibilia atĩa gwĩthuthuria kana tũrĩ na roho wa mwĩyendo?

⁷ Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, nĩguo ũtoorie mĩerekera ya mwĩyendo, no mũhaka ũthomage Kiugo kĩa Ngai na ũbacĩrĩru. Gwĩka ũguo nĩ kũrĩgũteithagia kuona maũndũ marĩa ũrabatara kũrutĩra wĩra. O na kũrĩ ũguo, harĩ maũndũ  mangĩ ũkũbatara gwĩka. Rikĩra makĩria na njĩra ya gwĩka ũthuthuria. Warĩkia gũtaũkĩrũo wega nĩ ũndũ mũna thĩinĩ wa Bibilia, wĩĩkĩre thĩinĩ waguo na njĩra ya kwĩyũria ciũria ta ici: ‘Korũo nĩ niĩ ingĩekire atĩa ũndũ-inĩ ũyũ? Hihi nĩ ingĩekire ũrĩa kwagĩrĩire?’ Ũndũ ũrĩa wa bata mũno thutha wa gwĩcũrania ũndũ ũrĩa wathoma, nĩ kwĩrutanĩria kũũhũthĩra. (Mat. 7:24, 25) Rekei twarĩrĩrie ũrĩa tũngĩhũthĩra ũhoro wa Mũthamaki Saulu na wa mũtũmwo Petero nĩguo tũthie na mbere kuonania roho wa kwĩima.

8. Saulu aarĩ na mwerekera ũrĩkũ akĩambĩrĩria wathani wake, na aawonanirie atĩa?

⁸ Kĩonereria gĩa Saulu ũrĩa warĩ mũthamaki wa Isiraeli nĩ gĩtũteithagia kuona ũrĩa roho wa mwĩyendo ũngĩthũkia roho witũ wa kwĩima. Akĩambĩrĩria gwathana, Saulu aarĩ mwĩnyihia mũno. (1 Sam. 9:21) O na gũtuĩka nĩ angĩonire arĩ na kĩhooto gĩa kũgitĩra ũnene wake ũrĩa aheetwo nĩ Ngai-rĩ, nĩ aaregire kũherithia Aisiraeli arĩa maaririe ũũru igũrũ rĩgiĩ wathani wake. (1 Sam. 10:27) Nĩ eetĩkĩrire gũtongorio nĩ roho wa Ngai rĩrĩa aatongoririe Aisiraeli magĩtooria Aamoni mbaara-inĩ. Thutha ũcio, arĩ na wĩnyihia nĩ aagocithirie Jehova nĩ ũndũ wa ũhootani ũcio.—1 Sam. 11:6, 11-13.

9. Saulu aakũririe atĩa mwĩcirĩrie wa mwĩyendo?

⁹ Thutha ũcio, Saulu nĩ aacokire agĩkũria mwĩcirĩrie wa mwĩyendo na mwĩtĩo o ta arĩ gutu. Rĩrĩa ahootire Aamaleki mbaara-inĩ, handũ ha gwathĩkĩra Jehova, aaigire merirĩria make mbere. Handũ ha kwananga indo ciothe ta ũrĩa aathĩtwo nĩ Jehova, agĩĩtahĩra imwe nĩ ũndũ wa ũkoroku. Ningĩ nĩ ũndũ wa mwĩtũgĩrio akĩĩyakĩra gĩtugĩ gĩa gũtũma atũũre aririkanagwo. (1 Sam. 15:3, 9, 12) Rĩrĩa eerirũo nĩ mũnabii Samueli atĩ Jehova nĩ aarakarĩtio nĩ ciĩko ciake, Saulu nĩ aageririe gwĩtetera na njĩra ya kuonania atĩ nĩ aahingĩtie maũndũ mamwe ma marĩa aathĩtwo nĩ Jehova. Ningĩ nĩ aacokereirie andũ angĩ mahĩtia make. (1 Sam. 15:16-21) Makĩria ma ũguo-rĩ, mwĩtĩo nĩ watũmire Saulu eecirie mũno ũrĩa andũ mangĩamuonire handũ ha gwĩciria ũhoro wa gũkenia Ngai. (1 Sam. 15:30) Tũngĩhũthĩra atĩa ũhoro ũcio wa Saulu ũrĩ ta gĩcicio gĩa gũtũteithia gũthiĩ na mbere kuonania roho wa kwĩima?

10, 11. (a) Maũndũ marĩa Saulu eekire matũrutaga atĩa ũhoro-inĩ wĩgiĩ gũthiĩ na mbere kuonania roho wa kwĩima? (b) Tũngĩĩthema atĩa kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩũru gĩa Saulu?

¹⁰ Ũndũ wa mbere nĩ atĩ, ũrĩa Saulu eekire nĩ ũtuonagia atĩ tũtiagĩrĩirũo nĩ kwĩĩtĩkia mũno. Tũtiagĩrĩirũo nĩ gwĩciria atĩ tondũ hau kabere nĩ tũkoretwo tũkĩonania roho wa kwĩima, gũtirĩ kĩndũ kĩngĩgiria tũthiĩ na mbere na kuonania roho ũcio. (1 Tim. 4:10) Nĩ wega kũririkana atĩ kũrĩ hĩndĩ Saulu eetĩkĩrĩkĩte nĩ Jehova, ĩndĩ ndaigana kweheria mwerekera wa mwĩyendo ũrĩa waambĩrĩirie gũkũra thĩinĩ wake. Hatarĩ nganja, Jehova nĩ aaregire Saulu nĩ ũndũ wa ũremi wake.

¹¹ Ũndũ wa kerĩ nĩ atĩ, tũtiagĩrĩirũo nĩ kuona tu o maũndũ mega marĩa tũreka, ĩndĩ tũkaaga kuona marĩa tũrabatara kũrutĩra wĩra. Gwĩka ũguo no ũndũ ũmwe na kũhũthĩra gĩcicio kwĩrora nguo njerũ iria twĩkĩrĩte, ĩndĩ twage kuona gĩko kĩrĩa kĩrĩ ũthiũ-inĩ witũ. O na gũtuĩka no tũkorũo tũteĩtĩkĩtie ta ũrĩa Saulu aatariĩ-rĩ, nĩ twagĩrĩirũo nĩ kwĩrutanĩria gwĩthema mwerekera o wothe ũrĩa ũngĩtũma twĩke take. Rĩrĩa twaheo ũtaaro, rekei twĩmenyagĩrĩre tũtigatetere mĩthiĩre iitũ, tũhũthiĩ ciĩko citũ kana tũgerie gũcokereria andũ angĩ mahĩtia. Handũ ha kũhaana ta Saulu, nĩ kaba twĩtĩkagĩre ũtaaro.—Thoma Thaburi 141:5.

12. Roho wa kwĩima ũngĩtũteithia atĩa tũngĩka mehia maritũ?

¹² O na kũrĩ ũguo-rĩ, twagĩrĩirũo gwĩka atĩa tũngĩka mehia maritũ? Nĩ ũndũ wa Saulu kwenda kũgitĩra ngumo yake, ndaahonire kĩĩroho. Ngũrani nake, roho wa kwĩima no  ũtũteithie tũtikamakio nĩ ũrĩa andũ megũtuona, na nĩ ũndũ ũcio tũcarie ũteithio ũrĩa tũrabatara. (Thim. 28:13; Jak. 5:14-16) Kwa ngerekano mũrũ wa Ithe witũ ũmwe aambĩrĩirie kwĩrorera mbica cia ũũra thoni arĩ na mĩaka 12, na agĩthiĩ na mbere na gũciĩrorera na hitho makĩria ma mĩaka 10. Oigire ũũ: “Warĩ ũndũ mũritũ mũno kwĩra mũtumia wakwa o hamwe na athuri a kĩũngano ũndũ ũrĩa ndatũire njĩkaga. No rĩu tondũ nĩ ndaamerire, njiguaga ta arĩ mũrigo mũritũ mũno ndaaũrirũo ciande-inĩ ciakwa. Arata amwe akwa nĩ maaiguire ũũru mũno rĩrĩa ndeheririo gũkorũo ndĩ mũteithia wa ũtungata. Ĩndĩ, nĩ njũĩ atĩ Jehova nĩ arakenio nĩ ũtungata wakwa rĩu gũkĩra hĩndĩ ĩrĩa nderoragĩra mbica cia ũũra thoni, na ũndũ ũrĩa wa bata mũno nĩ ũrĩa Jehova anyonaga.”

13, 14. Petero onanirie mĩerekera ya mwĩyendo na njĩra ĩrĩkũ?

¹³ Rĩrĩa mũtũmwo Petero aamenyagĩrio nĩ Jesu, nĩ onanirie roho wa kwĩima. (Luk. 5:3-11) O na kũrĩ ũguo, nĩ aabataraga kũrũa na mĩerekera ya mwĩyendo. Kwa ngerekano, nĩ aarakarire mũno rĩrĩa mũtũmwo Jakubu na Johana moorĩtie na njĩra ya wara atĩ magaaikara ũmwe mwena wa ũrĩo na ũrĩa ũngĩ mwena wa ũmotho wa Jesu Ũthamaki-inĩ wa Ngai. Tondũ Jesu nĩ aakoretwo agwetete atĩ Petero nĩ angĩgaakorũo na itemi rĩa mwanya-rĩ, no kũhoteke Petero eeciragia atĩ nĩwe waagĩrĩirũo gũikara mwena ũmwe wa Jesu Ũthamaki-inĩ wake. (Mat. 16:18, 19) O ũrĩa kũngĩkorũo kwarĩ, Jesu nĩ onirie Jakubu, Johana, Petero, o hamwe na atũmwo arĩa angĩ ũgwati wa gũkorũo na roho wa mwĩyendo wa kũgeria ‘gwatha’ aarĩ na ariũ a Ithe witũ.—Mar. 10:35-45.

¹⁴ O na thutha wa Petero gũkorũo arũngĩtwo nĩ Jesu, no aathire na mbere kũrũa na mwerekera wa mwĩyendo. Rĩrĩa Jesu eerire atũmwo atĩ nĩ mangĩamũtiganĩirie kwa ihinda rĩna, Petero aahũthirie atũmwo arĩa angĩ na akĩĩtũgĩria na njĩra ya kuga atĩ nowe wiki ũngĩaikarire arĩ mwĩhokeku. (Mat. 26:31-33) Ĩndĩ, kwĩĩtĩkia gwake gũtiarĩ na mũthingi, tondũ o ũtukũ ũcio nĩ aaremirũo nĩ kuonania roho wa kwĩima. Akĩgeria kwĩgitĩra, Petero aakanire Jesu maita matatũ.—Mat. 26:69-75.

15. Kĩonereria kĩa Petero gĩtwĩkagĩra ngoro atĩa?

 ¹⁵ O na gũtuĩka Petero nĩ aahiũranagia na mawathe macio, kĩonereria gĩake nĩ gĩtwĩkĩraga ngoro. Nĩ ũndũ wa kĩyo gĩake na ũteithio wa roho mũtheru, nĩ aahotire gũtooria mĩerekera ya mwĩyendo na akĩhota kwĩgirĩrĩria na kuonania roho wa kwĩima. (Gal. 5:22, 23) Nĩ aakirĩrĩirie magerio maritũ gũkĩra marĩa aacemanĩtie namo mbere ĩyo. Kwa ngerekano, rĩrĩa aarũngirũo nĩ mũtũmwo Paulo mbere ya andũ, nĩ eenyihirie. (Gal. 2:11-14) Thutha wa kũrũngwo, ndaigana kũiga muku ngoro, kana akĩona ta aagĩirũo gĩtĩo nĩ mũtũmwo Paulo. Nĩ aathire na mbere kuonania wendo harĩ Paulo. (2 Pet. 3:15) Kĩonereria kĩa Petero no gĩtũteithie gũkũria roho wa kwĩima.

16. Tũngĩonania roho wa kwĩima atĩa rĩrĩa twacemania na maũndũ maritũ?

¹⁶ Wĩkaga atĩa rĩrĩa wacemania na maũndũ maritũ? Rĩrĩa Petero na atũmwo arĩa angĩ maaikirio njera, magĩcoka makĩhũrũo iboko nĩ ũndũ wa kũhunjia, nĩ maakenire mũno ‘nĩ ũndũ wa ũrĩa maatuĩtwo aagĩrĩru a kũmenererio nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩa Jesu.’ (Atũm. 5:41) O nawe rĩrĩa wacemania na magerio, wagĩrĩirũo kuona ũcio ũrĩ mweke wa kwĩgerekania na Petero na kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Jesu na njĩra ya kuonania roho wa kwĩima. (Thoma 1 Petero 2:20, 21.) Mwerekera ũcio, o na no ũgũteithie ũngĩrũithio nĩ athuri a kĩũngano. Handũ ha kũrakara, nĩ wega kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Petero.—Koh. 7:9.

17, 18. (a) Nĩ ciũria irĩkũ tũngĩĩyũria ũhoro-inĩ wĩgiĩ mĩoroto itũ ya kĩĩroho? (b) Twagĩrĩirũo gwĩka atĩa tũngĩmenya atĩ tũrĩ na mwerekera wa mwĩyendo?

¹⁷ Ningĩ no ũgunĩke nĩ kĩonereria kĩa Petero rĩrĩa ũreigĩra mĩoroto ya kĩĩroho. Wagĩrĩirũo gũkinyĩra mĩoroto ĩyo na njĩra ĩronania ũrĩ na roho wa kwĩima. Ĩndĩ, nĩ wega kwĩmenyerera ndũgathingate mĩoroto ĩyo nĩguo ũgĩe na igweta. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, wĩyũrie ũũ: ‘Hihi ndĩrenda kuongerera ũtungata wakwa harĩ Jehova nĩ getha ngĩe na igweta kana ũnene ta ũrĩa Jakubu na Johana meendaga?’

¹⁸ Ũngĩĩthuthuria wone atĩ ũrĩ na mwerekera wa mwĩyendo, hoya Jehova agũteithie kũrũnga mwĩcirĩrie waku; ũcoke wĩrutanĩrie kũmũgoocithia handũ ha kwĩgoocithia. (Thab. 86:11) Ningĩ, no ũthingate maũndũ marĩa matangĩkũrehera igweta. Kwa ngerekano, no ũkũrie wega maciaro ma roho marĩa wonaga marĩ maritũ kuonania. Ningĩ, angĩkorũo nĩ ũharagĩria icunjĩ ciaku cia mĩcemanio wega, no ndwendaga mũno kũnyitanĩra wĩra-inĩ wa gũtheria Nyũmba ya Ũthamaki, no wĩigĩre muoroto wa kũhũthĩra ũtaaro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Aroma 12:16.—Thoma.

19. Tũngĩka atĩa tũtigakue ngoro tuona ũrĩa tũtariĩ thutha wa gwĩthuthuria kũgerera Kiugo kĩa Ngai?

¹⁹ Tũngĩĩthuthuria tũkĩhũthĩra Kiugo kĩa Ngai kĩrĩ ta gĩcicio na tuone atĩ tũrĩ na mawathe kana roho wa mwĩyendo, twahota kũigua tũkuĩte ngoro. Ũngĩigua ũguo, wĩcũranie ũhoro wa mũndũ ũrĩa ũgwetetwo ngerekano-inĩ ya Jakubu ũrĩa wĩkaga kũringana na ũrĩa aiguĩte. Jakubu ndatĩtĩrithĩtie ũrĩa mũndũ ũcio eekire ũgarũrũku na ihenya thutha wa kũmenya mawathe marĩa aarĩ namo, o na ndoigĩte atĩ mũndũ ũcio nĩ aahotire kũrũnga mawathe make mothe, ĩndĩ oigĩte atĩ mũndũ ũcio ‘aatũũrire acũthagĩrĩria watho ũrĩa mwagĩrĩru.’ (Jak. 1:25) Ndaariganĩirũo nĩ ũrĩa eeyonire atariĩ thutha wa kwĩrora gĩcicio-inĩ, aathire na mbere gwĩka ũgarũrũku. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ wega ũkoragwo na mawoni mega kwĩyerekera na ũririkanage gũtirĩ mũndũ mũkinyanĩru. (Thoma Kohelethu 7:20.) Thiĩ na mbere gũcũthĩrĩria watho ũrĩa mũkinyanĩru, na wĩrutanĩrie gũtũũria roho wa kwĩima. Jehova nĩ arĩgũteithagia o ta ũrĩa akoretwo agĩteithia aarĩ na ariũ a Ithe witũ aingĩ arĩa o na gũtuĩka ti akinyanĩru nĩ metĩkĩrĩkaga nĩwe na akamarathima.