ŨRĨA AMWE MOIGAGA. Muoyo weyumĩririe o ũguo kuumana na indo itarĩ muoyo.

KĨRĨA GĨTŨMAGA ANDŨ AMWE MAAGE KŨIGANĨRA NĨ MACOKIO MACIO. Athomi a sayansi nĩ moĩ maũndũ maingĩ ũmũthĩ megiĩ ũrĩa tũhengereta tũrĩa tũtũmaga kĩndũ gĩkorũo kĩrĩ muoyo tũtariĩ, na ũrĩa tũrutithanagia wĩra, no matihotaga gũtaarĩria muoyo nĩ kĩĩ. Indo iria itarĩ muoyo ikoragwo na ngũrani nene mũno iringithanĩtio na kahengereta karĩa kanini mũno karĩ muoyo.

Athomi a sayansi no gwĩcirĩria meciragĩria ũrĩa thĩ yatariĩ mĩaka bilioni nyingĩ mĩhĩtũku. Makoragwo na mawoni ngũrani megiĩ kũrĩa muoyo woimire, amwe moigaga woimanire na mũtuthũko, na arĩa angĩ makoiga woimire rungu rwa iria. Angĩ nao metĩkĩtie atĩ indo iria ithondekete muoyo cioimire kũndũ kũngĩ, igĩũka na mahiga marĩa magũaga kuuma igũrũ. No ũndũ ũcio handũ ha gũcokia kĩũria kĩgiĩ kũrĩa muoyo woimire, ũtigaga andũ na ciũria nyingĩ o na makĩria.

Athomi a sayansi meciragĩria atĩ hihi tene nĩ kwarĩ tũindo tũnini, tũrĩa twacokire gũtuĩka indo iria ithondekete muoyo ũmũthĩ. Tũindo tũu twĩciragĩrio atĩ twoimanire o ũguo na indo itarĩ muoyo, na nĩ tũhotaga gwĩthondeka tũngĩ tũhaana o ta tuo. No sayansi ndĩrĩ yahota kuonania atĩ tũindo ta tũu twarĩ kuo, na matirĩ mahota gũthondeka ta tuo thĩinĩ wa laborotarĩ.

Njĩra ya indo iria irĩ muoyo ya kũiga ũhoro na kũũtambia nĩ ya mwanya mũno. Tũhengereta nĩ tũtambagia, tũgathathaũra na tũkarũmĩrĩra ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa DNA (harĩa ũhoro wa ũrĩa kĩũmbe gĩgũkorũo gĩtariĩ ũigagwo). Athomi amwe a sayansi maringithanagia DNA na programu ya kompiuta na ũrĩa tũhengereta tũthondeketwo makaringithania na kompiuta yo nyene. No ũrutani wa indo kwĩyumĩria ndũngĩhota gũtaarĩria kũrĩa ũhoro ũcio uumaga.

Tũcunjĩ tũnini twa proteini nĩ tũbataranagia nĩguo kahengereta karute wĩra. Gacunjĩ ka proteini gakoragwo na tũcunjĩ tũngĩ tũnini makĩria twĩtagwo amino acĩndi, tuohanĩtio hamwe na tũrĩ na mũbango mũna. Makĩria ma ũguo, tũcunjĩ tũu twa proteini no mũhaka tũthiĩ twĩthiorete tũhaane ta ngathĩ ĩthioretwo nĩguo tũhote kũruta wĩra. Athomi amwe a sayansi moigaga atĩ gũtingĩhoteka o na hanini gacunjĩ kamwe ka proteini keyumĩrie o ũguo. Mũthomi ũmwe wĩtagwo Paul Davies oigire ũũ: “Tondũ kahengereta kabataraga tũcunjĩ tũingĩ mũno ngũrani twa proteini nĩguo karute wĩra, ti ũndũ wa ũũgĩ gwĩciria atĩ keyumĩririe o ũguo.”

TŨNGIUGA ATĨA? Thutha wa mĩaka mĩingĩ ya ũthuthuria wa gĩsayansi, ũhoro wa ma nĩ atĩ muoyo no uumanire na kĩndũ kĩrĩ muoyo.

ŨRĨA AMWE MOIGAGA. Kanyamũ kanini mũno ka mbere gũkorũo karĩ muoyo nĩko gaakũrire gakĩruta indo iria irĩ muoyo, o hamwe na andũ, kũgerera gwĩthondeka o ũguo, na indo gũthiĩ ĩgĩĩcenjagia o ũrĩa iraciarana.

KĨRĨA GĨTŨMAGA AMWE MAAGE KŨIGANĨRA NĨ MACOKIO MACIO. Tũhengereta tũmwe tũrĩ ũhoro mũingĩ kũrĩ tũrĩa tũngĩ. Ibuku rĩmwe riugĩte atĩ, ũrĩa kahengereta gatarĩ na maũndũ maingĩ gakũraga gakagĩa na ũhoro mũingĩ makĩria, “gũtuĩkaga nĩguo ũndũ wa kerĩ wĩ kĩriga wĩgiĩ indo kwĩyumĩria, thutha wa ũrĩa wĩgiĩ kũrĩa muoyo woimire.”

Athomi a sayansi nĩ monete atĩ, thĩinĩ wa kahengereta nĩ gũkoragwo na tũnyamũ tũhaana tũmacini tũthondeketwo na tũcunjĩ twa proteini, tũrĩa tũnyitanagĩra nĩguo tũrute wĩra mũna. Wĩra ũcio nĩ hamwe na gũkuua irio na gũcigarũra ituĩke hinya ũrĩa ũrabatarania, o hamwe na gũthondeka kahengereta kũrĩa gathũkĩte na gũkinyanĩria ũhoro thĩinĩ wako. Hihi indo gwĩthondeka o ũguo na gũthiĩ igarũrũkĩte no kũhote kuumĩria tũnyamũ ta tũu, na tũrute wĩra ũhaana ũguo? Andũ aingĩ nĩ monaga ũndũ ũcio ũrĩ mũritũ gwĩtĩkia.

Nyamũ o na andũ mambagĩrĩria gũkũra kuuma itumbĩ inini. Thĩinĩ wa kĩongero, tũhengereta twambagĩrĩria gũciarana, o kamwe gakagĩa na wĩra wako na mũhianĩre wako mwene, nĩguo gathondeke kĩĩga kĩna kĩa mwĩrĩ. Ũrutani wa indo kwĩyumĩria ndũngĩhota gũtaarĩria ũrĩa o kahengereta “kamenyaga” kĩrĩa gegũtuĩka na harĩa gegũthiĩ thĩinĩ wa mwĩrĩ.

Athomi a sayansi rĩu nĩ monete atĩ, nĩguo nyamũ ya mũthemba mũna ĩtuĩke ya mũthemba ũngĩ, ũgarũrũku ta ũcio no wĩkĩkire harĩ tũcunjĩ twa proteini thĩinĩ wa kahengereta. Tondũ athomi acio matingĩhota kuonania ũrĩa indo cingĩyumĩria na irute o na kahengereta karĩa “kanini biũ-rĩ,” hihi no twĩtĩkie atĩ indo gwĩthondeka o ũguo na gũthiĩ ikĩgarũrũkaga no gũthondeke nyamũ mĩthemba mĩingĩ iria irĩ thĩinĩ wa thĩ? Akĩaria igũrũ rĩgiĩ ũrĩa nyamũ ithondeketwo, profesa ũmwe ũthomeire sayansi ĩgiĩ indo iria irĩ muoyo wĩtagwo Michael Behe, oigire atĩ ona gũtuĩka ũthuthuria “nĩ wonanĩtie ithondeketwo na njĩra ya magegania, andũ matihotete gũtaũkĩrũo ũrĩa mũthondekere ta ũcio ũngĩĩyumĩria o ũguo.”

Andũ nĩ marĩ ũhoti wa gwĩthuthuria na kwĩmenya, wa gwĩciria, na nĩ marĩ ngumo ingĩ njega ta ũtana, kwĩima, na gũkũũrana wega na ũũru. Ũrutani wa indo gwĩthondeka na gũthiĩ ikĩgarũrũkaga ndũngĩhota gũtaarĩria ũrĩa andũ magĩaga na ngumo ta icio cia mwanya.

TŨNGIUGA ATĨA? O na gũtuĩka andũ aingĩ nĩ matĩtĩrithagia atĩ gũtirĩ mũndũ ũngĩkaana atĩ muoyo nĩ kwĩyumĩria weyumĩririe, angĩ matiiganagĩra nĩ maũndũ marĩa ũrutani ũcio ũtaaragĩria megiĩ ũrĩa muoyo waambĩrĩirie, na ũrĩa indo ciagĩire kuo.