1. Nĩkĩ famĩlĩ ciĩhandĩte wega nĩ cia bata harĩ mũingĩ?

 FAMĨLĨ nĩrĩo ithondeka rĩrĩa rĩa tene mũno thĩinĩ wa thĩ, na nĩ ĩkoragwo na itemi rĩa bata mũno harĩ mũingĩ. Thĩinĩ wa historĩ famĩlĩ iria ciĩhandĩte wega nĩ iteithĩtie gũthondeka mũingĩ ũrĩ na ũrũmwe. Famĩlĩ nĩguo mũbango ũrĩa mwega biũ wa kũrerera ciana nĩguo ituĩke andũ agima marĩ na ũũgĩ.

2-5. (a) Taarĩria ũgitĩri ũrĩa mwana eiguaga arĩ naguo arĩ famĩlĩ-inĩ ĩrĩ na gĩkeno. (b) Nĩ mathĩna marĩkũ makoragwo famĩlĩ-inĩ imwe?

² Famĩlĩ ĩrĩ na gĩkeno nĩ kĩĩgitio gĩa thayũ na ũgitĩri. Ta wĩcirie hanini ũhoro wa famĩlĩ njega. Hĩndĩ ya irio ciao cia hwaĩ-inĩ, aciari mendete ciana ciao magaikara thĩ nacio makĩarĩrĩria maũndũ ma mũthenya ũcio. Ciana ikaaria icanjamũkĩte ikĩganĩra ithe na nyina maũndũ marĩa  mekĩkire cukuru. Mahinda macio ma kũhurũka famĩlĩ ĩrĩ hamwe nĩ macanjamũraga mũndũ o wothe nĩ ũndũ wa mũthenya ũngĩ nja ya mũciĩ.

³ Thĩinĩ wa famĩlĩ ĩrĩ na gĩkeno, mwana nĩ amenyaga atĩ ithe na nyina nĩ mekũmũrũmbũiya rĩrĩa arĩ mũrũaru, o na kũngĩhoteka magacenjania kũmũikaria ũtukũ mũgima gĩtanda-inĩ gĩake. Nĩ amenyaga no aarie na nyina kana ithe ũhoro wa mathĩna make ma ũnyinyi, na aheo ũtaaro na ekĩrũo ngoro. Ĩĩni, mwana ũcio eiguaga arĩ na ũgitĩri, o na kũngĩkorũo na mathĩna maingĩ atĩa thĩinĩ wa thĩ.

⁴ Kaingĩ ciana ciatuĩka andũ agima nĩ cingĩraga thĩinĩ wa kĩhiko na cikagĩa na famĩlĩ. Thimo ĩmwe ya Asia yugaga ũũ: “Mũndũ amenyaga ũrĩa eekĩirũo nĩ aciari ake agĩa na mwana wake mwene.” Ciana icio ciagĩa na famĩlĩ ciacio, nĩguo cionanie ngatho nyingĩ na wendo nĩ igeragia ũrĩa famĩlĩ icio ingĩkorũo na gĩkeno, na ningĩ nĩ itungataga aciari magĩkũra, arĩa makenaga gũkorũo hamwe na ciana cia ciana ciao.

⁵ No kũhoteke gũkinyĩria haha ũroiga ũũ: ‘Nĩ nyendete famĩlĩ yakwa, no ndĩtariĩ ta ĩyo yarĩkia kwarĩrĩrio. Tũrĩ na ũrĩa tũhikanĩtie nake tũrutaga wĩra mathaa ngũrani, kwoguo nĩ maita manyinyi mũno tũkoragwo hamwe. Kaingĩ twaragia o ũhoro wa mathĩna ma mbeca.’ Kana hihi wahota kuuga ũũ, ‘Ciana ciakwa na ciana cia ciana ciakwa cikaraga kũndũ kũngĩ, na gũtirĩ hingo tuonanaga nacio.’ Ma nĩ atĩ, maita maingĩ nĩ ũndũ wa maũndũ matangĩthemeka, mũtũũrĩre wa famĩlĩ kaingĩ ndũkoragwo na gĩkeno. O na kũrĩ ũguo, andũ amwe nĩ makoragwo na famĩlĩ irĩ na gĩkeno. Na njĩra ĩrĩkũ? Hihi no kũhoteke famĩlĩ ĩgĩe na gĩkeno? Ĩĩ no kũhoteke. Ĩndĩ tũtanarĩrĩria ũrĩa kũngĩhoteka, tũkwamba gũcokia kĩũria kĩa bata mũno.

6. Nĩ famĩlĩ irĩkũ ikwarĩrĩrio thĩinĩ wa ibuku rĩrĩ?

⁶ Thĩinĩ wa mabũrũri ma Rũraya, famĩlĩ nyingĩ ikoragwo  na mũthuri, mũtumia, na ciana. Guka na cũcũ no matũũre mĩciĩ yao o ene ihinda iraya o ũrĩa mangĩhota. O na gũtuĩka andũ a famĩlĩ ĩyo nĩ maikaraga makĩaranagĩria na andũ a ndĩra ciao cia haraihu, matikoragwo na itemi inene maũndũ-inĩ mao. Ĩyo nĩyo famĩlĩ ĩrĩa tũkwarĩrĩria na gĩkĩro kĩnene thĩinĩ wa ibuku rĩrĩ. O na kũrĩ ũguo, mahinda-inĩ maya kũrĩ na famĩlĩ cia mĩthemba mĩingĩ—famĩlĩ ya mũciari ũmwe, famĩlĩ ya mũciari mũreri, na famĩlĩ ĩrĩa aciari mataikaranagia nĩ ũndũ wa itũmi itiganĩte.

7. Famĩlĩ njariĩ nĩ ĩrĩkũ?

⁷ Kũringana na ũndũire wa kũndũ kũmwe famĩlĩ ikoragwo irĩ njariĩ. Thĩinĩ wa famĩlĩ icio, kũngĩhoteka, cũcũ na guka matungatagwo nĩ ciana ciao, na ũkuruhanu wa famĩlĩ icio o hamwe na gũteithania kũhutagia nginya ndĩra ciao cia kũraihu. Kwa ngerekano, andũ famĩlĩ-inĩ no mateithĩrĩrie kũrera o na kana kũrĩha mbeca cia cukuru cia aihwa ao kana o na cia andũ a ndĩra cia kũraihu. Motaaro marĩa mekwarĩrĩrio ibuku-inĩ rĩrĩ ningĩ nĩ mahutĩtie famĩlĩ cia ndĩra cia kũraihu.

8, 9. Nĩ mathĩna marĩkũ mabũrũri-inĩ mamwe maronania atĩ famĩlĩ nĩ ĩragarũrũka?

⁸ Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, mahinda-inĩ maya famĩlĩ nĩ ĩragarũrũka—na njĩra njũru mũno. Kwa ngerekano bũrũri-inĩ wa India, mũtumia no atũũranie na famĩlĩ ya mũthuriwe, akarutaga wĩra mũciĩ arĩ rungu rwa ũtongoria wa aciari a mũthuriwe. O na kũrĩ ũguo, mahinda-inĩ maya nĩ ũndũ mũhũthũ kuona atumia a Kĩĩhĩndĩ magĩcaria wĩra nja ya bũrũri wao. Ĩndĩ, no merĩgagĩrĩrũo mahingie mawĩra mao thĩinĩ wa mũciĩ. Thĩinĩ wa mabũrũri maingĩ andũ nĩ meyũragia kĩũria gĩkĩ: Mũtumia ũraruta wĩra nja ya mũciĩ agĩrĩirũo nĩ kwĩrĩgĩrĩrũo arute wĩra ũigana atĩa mũciĩ, aringithanĩtio na andũ arĩa angĩ thĩinĩ wa famĩlĩ?

 ⁹ Thĩinĩ wa mabũrũri ma Asia, nĩ ũndũire wao gũkorũo na ũkuruhanu wa hakuhĩ wa andũ a mbarĩ ĩmwe. O na kũrĩ ũguo, nĩ ũndũ wa ũgucania wa mĩtugo ya andũ a Rũraya na mathĩna ma kĩĩmbeca, ũkuruhanu wa andũ a mbarĩ ĩmwe nĩ ũrathiĩ ũkĩagaga hinya. Nĩ ũndũ ũcio, aingĩ monaga gũtungatĩra andũ akũrũ thĩinĩ wa famĩlĩ ũrĩ mũrigo handũ ha kũwona ũrĩ wĩra wao na itemi rĩao. Aciari amwe akũrũ nĩ mekagwo maũndũ moru. Hatarĩ nganja, andũ akũrũ gwĩkwo maũndũ moru na gũtiganĩrio, nĩ ũndũ wonekaga mabũrũri-inĩ maingĩ ũmũthĩ.

10, 11. Nĩ maũndũ marĩkũ maronania atĩ mabũrũri-inĩ ma Rũraya famĩlĩ nĩ ĩracenjia?

¹⁰ Ndigano ĩrathiĩ o ĩkĩongererekaga. Mĩaka ĩigana ũna mĩhĩtũku, ndigano thĩinĩ wa Spain yaarĩ kĩhiko 1 harĩ 100. Ihinda-inĩ rĩrĩ, ihiko ta 12 harĩ 100 nĩ igĩaga na ndigano. Ngeretha, kũrĩa kwĩrĩkanaga nĩ kuo gũkoragwo na ndigano nyingĩ mũno thĩinĩ wa Rũraya (ihiko 4 harĩ 10 nĩ irĩharagana), famĩlĩ cia mũciari ũmwe nĩ ciongererekete na ihenya.

¹¹ Andũ aingĩ thĩinĩ wa Njĩrĩmani maroneka magĩtiganĩria famĩlĩ ya ndũire. Mĩaka ya 1990 gĩcunjĩ kĩa 35 harĩ igana kĩa mĩciĩ yothe ya Njĩrĩmani kwarĩ na mũndũ ũmwe nakĩo gĩcunjĩ kĩa 31 harĩ igana kwarĩ na andũ erĩ tu. Nakuo Faranja ti andũ aingĩ mahikanagia, na arĩa mahikania kaingĩ nĩ matiganaga na ihenya gũkĩra ũrĩa kũrarĩ hau kabere. Andũ aingĩ monaga arĩ wega gũikarania hamwe matarĩ thĩinĩ wa kĩhiko. Mĩtugo ĩyo ĩrĩ thĩinĩ wa thĩ yothe.

12. Ciana inyamarĩkaga atĩa nĩ ũndũ wa mogarũrũku famĩlĩ-inĩ ya mahinda maya?

¹² Ĩ nacio ciana? Thĩinĩ wa Amerika (US) na mabũrũri mangĩ maingĩ, ciana nyingĩ nĩ iraciarũo nja ya kĩhiko, na amwe arĩa maraciara marĩ mĩaka-inĩ yao ya mbere ya ũtinĩnja (ciana cia mĩaka 13 nginya 19). Tũirĩtu tũingĩ tũrĩ na ciana cigana ũna cia maithe ngũrani. Riboti kuuma thĩinĩ wa thĩ yothe ironania atĩ ciana milioni nyingĩ  itarĩ kwao iratangatanga thĩinĩ wa mataũni; nyingĩ irethara nĩ ũndũ wa gwĩkwo ũũru thĩinĩ wa mĩciĩ kana ikaingatwo nĩ famĩlĩ iria iremetwo nĩ gũcihingĩria mabataro ma cio.

13. Nĩ mathĩna marĩkũ matheremete mũno magatũma famĩlĩ ciage gĩkeno?

¹³ Ma nĩ atĩ famĩlĩ ĩrĩ hatĩka-inĩ. Makĩria ma maũndũ macio tũgwetete, ũremi wa andũ ethĩ, ciana gwĩkwo maũndũ moru, ũhinya thĩinĩ wa kĩhiko, ũhũthĩri mũũru wa njohi na mathĩna mangĩ moru nĩ matũmĩte famĩlĩ nyingĩ ciage gĩkeno. Harĩ ciana nyingĩ na andũ agima, famĩlĩ ti kũndũ gwa kũhurũka o na hanini.

14. (a) Kũringana na andũ amwe-rĩ, nĩ kĩĩ kĩrehaga mathĩna ma famĩlĩ? (b) Wakiri ũmwe wa karine ya mbere oigire atĩa igũrũ rĩgiĩ thĩ ya mahinda maya, na kũhinga gwa ciugo ciake kũhutĩtie mũtũũrĩre wa famĩlĩ atĩa?

¹⁴ Mathĩna ma famĩlĩ marehagwo nĩ kĩĩ? Andũ amwe moigaga atĩ mathĩna ma famĩlĩ mahinda-inĩ maya moimanaga na atumia kũingĩra mawĩra-inĩ ma kwandĩkwo. Angĩ nao makoiga atĩ nĩ gũthũka kwa mĩtugo mahinda-inĩ maya. Na nĩ kũrĩ maũndũ mangĩ magwetagwo. Hakuhĩ mĩaka ngiri igĩrĩ mĩhĩtũku, wakiri ũmwe ũrĩ ngumo nĩ aarathire atĩ famĩlĩ nĩ ĩngĩkaagũmĩrũo nĩ mathĩna maingĩ, rĩrĩa aandĩkire ũũ: “Matukũ marĩa ma kũrigĩrĩria nĩgũkagĩa mahinda ma ũgwati. Tondũ andũ nĩmagatuĩka eendi, na endi mbia, na egani, na egathi, na arumani, andũ matangĩigua aciari ao, na matarĩ ngatho, na matarĩ atheru; ningĩ makorũo maagĩte wendani ũrĩa wa ndũire, andũ matangĩteithũrĩkana, na magacambanagia, na arĩa matoĩ kwĩgirĩrĩria, andũ eĩ, na arĩa matenda maũndũ mega, na arĩa makunyanagĩra andũ arĩa angĩ, na arũũgĩrĩri, na eĩkĩrĩri, o na arĩa mendaga gwĩkenia gũkĩra ũrĩa mendaga Ngai.” (2 Timotheo 3:1-4) Nũ ũngĩkorũo na nganja atĩ ciugo icio itirahingio ũmũthĩ? Thĩinĩ wa thĩ ĩiyũrĩtwo nĩ maũndũ ta macio-rĩ, ti ũndũ wa magegania kuona famĩlĩ nyingĩ irĩ na mathĩna.

15-17. Ibuku-inĩ rĩrĩ nĩ kĩĩ gĩkwarĩrĩrio kĩrĩ kĩhumo kĩa hitho ya gĩkeno kĩa famĩlĩ?

¹⁵ Nĩ gũkoragwo na ũtaaro mũingĩ wĩgiĩ ũrĩa famĩlĩ ĩngĩgĩa na gĩkeno. Thĩinĩ wa Rũraya nĩ gũkoragwo na mabuku na ngathĩti nyingĩ cia kũruta ũtaaro. Thĩna nĩ atĩ andũ matirutaga ũtaaro ũraiguithania guo mwene, na ũtaaro ũrĩa ũroneka ũrĩ mwega ũmũthĩ no woneke ũtarĩ kĩene rũciũ.

¹⁶ Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, tũngĩruta kũ ũtaaro wa kwĩhokeka wĩgiĩ famĩlĩ? Hihi no ũcarie ũtaaro ũcio ibuku-inĩ rĩaandĩkirũo mĩaka 1,900 mĩhĩtũku? Kana hihi ũkuga atĩ ibuku rĩu nĩ ihĩtũke nĩ mahinda? Ma nĩ atĩ, hitho ya gĩkeno kĩa ma thĩinĩ wa famĩlĩ yonekaga thĩinĩ wa ibuku rĩu.

¹⁷ Ibuku rĩu nĩ Bibilia. Ũira ũrĩa wothe ũrĩ ho wonanagia rĩatongoririo nĩ Ngai we mwene. Thĩinĩ wa Bibilia tũthomaga ũũ: “Maandĩko mothe matongoretio na roho wa Ngai, na marĩ na kĩguni harĩ kũrutana, harĩ gũkanania, harĩ kũrũngĩrĩria maũndũ, na harĩ kũrũithia na njĩra ya ũthingu.” (2 Timotheo 3:16, New World Translation) Thĩinĩ wa ibuku rĩrĩ tũgũgwĩkĩra ngoro wĩcirie ũrĩa Bibilia ĩngĩgũteithia “kũrũngĩrĩria maũndũ” rĩrĩa ũrahiũrania na mĩtangĩko na mathĩna marĩa magũmĩire famĩlĩ ũmũthĩ.

18. Nĩkĩ arĩ ũndũ wa ũũgĩ gwĩtĩkĩra gũtaarũo nĩ Bibilia maũndũ-inĩ megiĩ kĩhiko?

¹⁸ Ũngĩkorũo na nganja atĩ Bibilia no ĩteithie famĩlĩ ĩgĩe na gĩkeno, menya atĩ: Ũrĩa waandĩkithirie Bibilia nĩwe Kĩhumo kĩa mũbango wa kĩhiko. (Kĩambĩrĩria 2:18-25) Bibilia yugaga atĩ rĩĩtwa rĩake nĩ Jehova. (Thaburi 83:18) Nĩwe Mũũmbi witũ, na ‘Ithe witũ ũrĩa famĩlĩ ciothe ciĩtanĩtio nake.’ (Aefeso 3:14, 15) Jehova eyoneire mũtũũrĩre wa famĩlĩ kuuma o rĩrĩa andũ moombirũo. Nĩ amenyaga mathĩna marĩa mangiũmĩra na nĩ aheanĩte ũtaaro wa kũrehe kĩhonia. Kuuma o hĩndĩ ya tene, arĩa marũmagĩrĩra motaaro ma Bibilia thĩinĩ wa famĩlĩ ciao na ngoro yao yothe nĩ magĩaga na gĩkeno kĩnene.

19-21. Nĩ maũndũ marĩkũ monetwo mahinda-inĩ maya monanagia hinya wa Bibilia harĩ kũrehe kĩhonia kĩa mathĩna ma kĩhiko?

 ¹⁹ Kwa ngerekano, thĩinĩ wa Indonesia kũrĩ mũtumia ũmwe weingĩrĩtie mũno harĩ gũũtha kamarĩ. Mĩaka mĩingĩ aakoretwo atekũrũmbũiya ciana ciake ithatũ na maita maingĩ nĩ maakararanagia na mũthuri wake. Agĩcoka akĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia. Kahora kahora mũtumia ũcio akĩambĩrĩria gwĩtĩkia Bibilia. Rĩrĩa aahũthĩrire ũtaaro wayo agĩtuĩka mũtumia mwega. Kĩyo gĩake gĩa kũrũmĩrĩra motaaro ma Bibilia, gĩkĩrehera famĩlĩ yake yothe gĩkeno.

²⁰ Mũtumia ũmwe thĩinĩ wa Spain oigire ũũ: “Twakoretwo tũhikanĩtie o mwaka ũmwe rĩrĩa twambĩrĩirie kũgĩa na mathĩna maritũ.” Maũndũ maingĩ gatagatĩ-inĩ kao na mũthuriwe maaraihanĩrĩirie ta thĩ na igũrũ, na matiaranagĩria kaingĩ o tiga hĩndĩ ĩrĩa marakararania. O na gũtuĩka maarĩ na kairĩtu kanini, nĩ maatuire itua rĩa gũcaria ũrĩa mangĩeheranĩra kĩĩwatho. Ĩndĩ ũndũ ũcio ũtanekĩka, nĩ mekĩrirũo ngoro mathuthurie Bibilia. Makĩĩruta ũrĩa Bibilia yugaga igũrũ rĩgiĩ athuri na atumia arĩa mahikanĩtie na makĩambĩrĩria kũhũthĩra ũtaaro ũcio. Thutha wa ihinda, nĩ maahotire kwaranĩria marĩ na thayũ na famĩlĩ yao nini ĩkĩgĩa na gĩkeno na ũrũmwe.

²¹ Bibilia nĩ ĩteithagia o na andũ akũrũ. Kwa ngerekano ta wĩcirie ũhoro wa mũthuri na mũtumia wake kuuma Japani. Mũthuri aarĩ mũndũ wa kũrakara na ihenya na rĩmwe na rĩmwe nĩ aahũthagĩra ũhinya. Airĩtu ake, makĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia, o na kũrĩ na ũkararia wa aciari. Mũthuri ũcio agĩcoka akĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia hamwe na aarĩ ake, ĩndĩ mũtumia wake agĩthiĩ na mbere na ũkararia. Thutha wa mĩaka kũhĩtũka nĩ onire ũrĩa famĩlĩ yake yagunĩkĩte nĩ kũhũthĩra motaaro ma Bibilia. Airĩtu ake nĩ maamũrũmbũyagia wega, na mũthuri wake agĩtuĩka mũhoreri mũno. Mogarũrũku macio magĩtũma mũtumia ũcio ambĩrĩrie gwĩthomera Bibilia we  mwene, na ũndũ ũcio ũgĩkorũo ũrĩ na moimĩrĩro o ta macio mega harĩ we. Mũtumia ũcio mũkũrũ maita maingĩ oigaga ũũ: “Tũgĩtuĩka mũthuri na mũtumia kũna.”

22, 23. Bibilia ĩteithagia atĩa andũ a ndũrĩrĩ ciothe magĩe na gĩkeno thĩinĩ wa mũtũũrĩre wao wa famĩlĩ?

²² Acio nĩ andũ marĩ gĩkundi-inĩ kĩnene kĩa arĩa merutĩte hitho ya kũgĩa na gĩkeno thĩinĩ wa famĩlĩ. Nĩ metĩkĩrĩte ũtaaro wa Bibilia na makaũhũthĩra. Ma nĩ atĩ, o ta andũ arĩa angĩ othe, matũũraga o thĩinĩ wa thĩ ĩno ĩrĩ na ũhinya, waganu na mĩtangĩko mĩnene ya kĩĩmbeca. Makĩria ma ũguo, nĩ andũ matarĩ akinyanĩru, ĩndĩ nĩ magĩaga na gĩkeno nĩ ũndũ wa kwĩrutanĩria gwĩka wendi wa Mwambĩrĩria wa kĩhiko. O ta ũrĩa Bibilia yugaga, Jehova Ngai nĩwe “ũkũrutaga maũndũ ma gũkũguna, o we ũrĩa ũgũtongoragia na njĩra ĩrĩa wagĩrĩirũo nĩ kũgera.”—Isaia 48:17.

²³ O na gũtuĩka Bibilia yarĩkire kwandĩkwo hakuhĩ mĩaka ngiri igĩrĩ mĩhĩtũku-rĩ, ũtaaro wayo nĩ wa ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire biũ. Makĩria ma ũguo-rĩ, yandĩkĩirũo andũ othe. Bibilia ti ibuku rĩa Amerika kana rĩa Rũraya. Jehova nĩwe ‘watũmire andũ a ndũrĩrĩ ciothe moime thĩinĩ wa mũndũ ũmwe.’ (Atũmwo 17:26) Motaaro ma Bibilia magunaga mũndũ o wothe. Ũngĩmahũthĩra, o nawe no ũtaũkĩrũo nĩ hitho ya gĩkeno thĩinĩ wa famĩlĩ.