1, 2. Inki mutindu ntangu ke monisaka ngolo ya kuganga ya Yehowa?

KETI nge me yotilaka dezia tiya na mpimpa mosi ya madidi mingi? Ziku nge tandulaka maboko na kitamina mosi ya me fwana sambu na kuwa mupepe ya tiya. Yo ke vandaka mutindu yina, sambu kana nge pusana pene-pene mingi, yo ta sala nge mpasi na nitu, mpi kana nge vutuka nima mingi, nge ta wa madidi mingi.

² Konso kilumbu “tiya” mosi ke pesaka beto ntangu na nitu. “Tiya” yango ke pelaka na kitamina ya bamilio 150 ya bakilometre! * Ntangu fwete vanda na ngolo ya mingi sambu na kupesa beto tiya na kitamina ya nda ya mutindu yai! Kansi ntoto ke balukaka kaka na kitamina mosi ya me fwana na nziunga ya tiya yai ya ngolo. Kana ntoto vandaka pene-pene mingi ti ntangu, masa yonso zolaka kukawuka, mpi kana yo vandaka ntama mingi, bima yonso ya nsi-ntoto zolaka kukuma matadi (glace), mpi luzingu zolaka kuvanda diaka ve. Nsemo ya ntangu kele mpenza mfunu sambu luzingu kuvanda awa na ntoto. Yo ke bebisaka ve ntoto to mupepe, yo ke salaka kisalu na yo mbote mpi yo ke pesaka kiese.—Longi 11:7.

3. Ntangu ke longaka beto nki kieleka ya mfunu?

³ Kansi bantu mingi ke bakaka ve ntangu na valere mingi, ata yo ke sadisaka bo na kuzinga. Yo yina, bo ke zabaka ve dilongi yina ntangu lenda pesa beto. Biblia ke tuba sambu na Yehowa nde: “Nge muntu tulaka ntangu ti ngonda na bisika na yo.” (Nkunga 74:16) Ya kieleka, ntangu ke pesaka Yehowa lukumu, sambu yandi muntu ‘salaka zulu ti ntoto.’ (Nkunga 19:2; 146:6) Ntangu kele kaka kima mosi na kati ya bima mingi ya kele na zulu, yina ke longaka beto nde ngolo ya Yehowa kele nene kibeni. Bika beto  tadila mbote-mbote bima yango ya nkaka mpi na nima, beto ta tula dikebi na ntoto ti na bima yina ke zingaka na ntoto.

4, 5. Ntangu kele ti ngolo mpi nene ya nki mutindu, keti yo me luta bambwetete ya nkaka?

⁴ Ziku nge me zaba nde ntangu kele mpi mbwetete. Yo ke monanaka nene kuluta bambwetete ya beto ke monaka na mpimpa sambu yo kele pene-pene na beto. Yo kele na ngolo ya nki mutindu? Tiya yina kele na kati-kati na yo kele ngolo mingi mpenza (degré celsius bamilio 15). Kana bo baka ndambu ya tiya yina ya kati-kati, ata fioti bonso ntu ya sindani mpi bo losa yo awa na ntoto, bima yonso yina ta vanda na nziunga na yo, na kiteso ya bakilometre 140 fwete zika! Konso sekondi, ntangu ke basisaka ngolo ya me fwanana ti yina bankama ya bamilio ya bombe nikleyere lenda basisa kana yo me panzana.

⁵ Ntangu kele nene kibeni mpi ntoto lenda kota na kati na yo mbala kuluta 1 300 000. Keti ntangu me luta bambwetete ya nkaka na nene? Ve. Bantu yina ke longukaka bima yina kele na zulu, ke bingaka yo mbwetete ya fioti ya jaune. Ntumwa Polo sonikaka  nde “mbwetete na mbwetete kele ti nkembo ya kuswaswana.” (1 Bakorinto 15:41) Mambu yai ya kupemama kele ya kieleka mpenza; ziku, ata Polo yandi mosi bakisaka yo ve. Yo kele ti mbwetete mosi ya nene, mpi kana bo tulaka yo na kisika yina ntangu kele, ntoto yai ya beto kele zolaka kukota mpi na kati na yo. Mbwetete ya nkaka kele nene kibeni, mpi kana bo tulaka yo kaka na kisika yina ntangu kele, yo zolaka kukuma tii kisika planete Saturne kele—ata Saturne kele ntama mingi ti ntoto; nkutu fize mosi ya bo tindaka kuna vandaka kukwenda na vitese ya ngolo kuluta vitese ya disasi yina bo me bula na munduki ya ngolo; kansi yo salaka bamvula iya sambu na kukuma!

6. Inki mutindu Biblia ke monisa nde muntu lenda kuka ve kutanga ntalu ya bambwetete?

⁶ Ntalu ya bambwetete ke yitukisa mpi mingi kuluta nene na yo. Biblia ke fwanisa yo ti ‘zelo na masa.’ (Yeremia 33:22) Yo ke monisa nde beto lenda kuka ve kutanga yo sambu yo kele  mingi mpenza; beto lenda kuka ve kutanga yo na meso mpamba. Nkutu, kana nde nsoniki mosi ya Biblia, mu mbandu Yeremia, nangulaka meso mpi sosaka kutanga bambwetete yina ke monana, yandi zolaka kutanga kaka kiteso ya 3000, sambu yina ntalu muntu lenda kuka kutanga ntangu bambwetete ke monana mbote na mpimpa kana yandi me sadila ve ba apareyi. Ntalu yai me fwanana ti ntalu ya zelo yina muntu lenda fulusa na diboko mosi. Kansi, ntalu ya bambwete kele mingi kibeni, kaka bonso zelo na masa. * Nani ta kuka kutanga yo?

7. (a) Bambwetete ke vandaka ikwa na Voie lactée, mpi nki nge lenda tuba sambu na ntalu yango? (b) Mutindu bantu yina ke longukaka bambwetete ti ba planete ke zabaka ve ntalu ya ba galaxie ke monisa nki, mpi yo ke longa beto nki sambu na ngolo ya kuganga ya Yehowa?

⁷ Yezaya 40:26 ke pesa mvutu yai: “Beno tala na zulu, beno tala mbote! Nani muntu salaka bambwetete yai yonso? Muntu yina ke tambusaka yo na bandonga bonso basoda, yandi muntu salaka yo yonso. Yandi ke zaba yo yonso, yandi ke bingaka yo na bazina na yo!” Nkunga 147:4 ke tuba nde: “Yandi zaba ntalu ya bambwetete.” Bambwetete kele ikwa? Ngiufula yai kele pete ve. Bantu yina ke longukaka bima yina kele na zulu ke tubaka nde, bambwetete kele kuluta bamiliare 100 na Voie lactée, galaxie yai ya beto kele. * Kansi ba galaxie kele mingi, mpi mingi na kati na yo me fulukaka na bambwetete. Ba galaxie kele ikwa? Bantu ya nkaka ya siansi ke tubaka nde yo lenda vanda kiteso ya bamiliare 50. Bankaka diaka ke monaka nde yo lenda vanda kiteso ya bamiliare 125. Kana bantu ke kuka ve kuzaba ntalu ya kieleka ya bamiliare ya ba galaxie, bo lenda kuka mpi ve ata fioti kuzaba ntalu ya bamiliare ya bambwetete yina kele na kati. Kansi Yehowa me zaba ntalu na yo. Nkutu yandi ke pesaka konso mbwetete zina!

8. (a) Tubila bunene ya Voie lactée, galaxie yai ya beto kele. (b) Yehowa ke tambusaka bima yina kele na zulu na nsadisa ya nki?

 ⁸ Kana beto tadila ata nene ya ba galaxie mpamba, beto lenda kuma ti boma mpi luzitu ya mingi sambu na Nzambi. Nsemo ke vandaka na vitese ya bakilometre 300 000 na sekondi mosi. Ebuna yindula nde na vitese ya mutindu yai, nsemo fwete sala bamvula 100 000 sambu na kuluta galaxie na beto! Kansi ba galaxie ya nkaka kele nene kuluta galaxie na beto. Biblia ke tuba nde Yehowa “tandulaka” zulu yai ya kuluta nene bonso ka kitende ya lele. (Nkunga 104:2) Yandi ke tambusaka mpi bigangwa yai na ndonga. Banda na bima ya fioti-fioti yina ke vandaka na nziunga ya bambwetete ti na galaxie yina ya kuluta nene, mambu yonso ke tambulaka na kulandaka minsiku yina Nzambi me salaka mpi me tulaka na bigangwa na yandi. (Yobi 38:31-33) Yo yina, bantu ya siansi ke tubaka nde, mutindu bima yina ya zulu ke tambulaka na ndonga me fwanana ti makinu yina bantu ke kina mbote mpi na ndonga, ata yo ke monana mpasi! Yindula ntete Muntu yina gangaka bima yai yonso! Keti ntima na nge me fulaka ve ti boma mpi luzitu sambu na Nzambi yai ya kele ti ngolo ya kuganga ya mutindu yai?

9, 10. Inki mutindu ngolo ya Yehowa ke monanaka pwelele na yina me tala bisika yina yandi me tulaka galaxie na beto (Voie lactée), Jupiter, ntoto, mpi ngonda?

⁹ Ngolo ya kuganga ya Yehowa ke monanaka pwelele na nsi-ntoto yai ya beto ke zinga. Yandi me tulaka ntoto na kisika mosi ya me fwana mpenza na luyalanganu yai ya kuluta nene. Bantu mingi ya siansi ke tubaka nde ba galaxie mingi kele ve kisika ya mbote yina ntoto na beto yai ya kele ti bigangwa mingi ya moyo fwete vanda. Na bisika mingi ya galaxie na beto (Voie lactée), luzingu lenda vanda ve, sambu bambwetete kele mingi pene-pene mpi yo ke basisaka bansemo ya mbi kibeni; diaka, yo ke tutana-tutanaka. Mambu mingi ya ke salaka nde luzingu kuvanda, kele ve na bisika yai ya galaxie na beto. Ntangu ti ba planete yina ke vandaka na nziunga na yo kele na kisika ya me fwana mpenza, na kati-kati ve mpi na nsuka ve.

 ¹⁰ Planete ya nkaka ya kele ntama, kansi yo ke taninaka ntoto, kele Jupiter. Ntoto ta kota na kati na yo mbala kuluta 1000, mpi yo ke vandaka ti ngolo ya mingi yina ke bendaka bima mingi ya zulu yina ke luta na nziunga na yo to kutinda yo na ndambu ya nkaka. Bantu ya siansi ke tubaka nde, kana Jupiter vandaka ve, bima mingi ya nene-nene yina ke sosaka kubwa na ntoto zolaka kubwa mingi, mbala 10 000 kuluta yina ke bwaka bubu yai. Kima ya nkaka ya ke balukaka na nziunga ya ntoto mpi ke salaka mambu ya mbote kele ngonda. Yo kele ve kaka kima mosi buna ya kitoko mpi ya ke pesaka nsemo na mpimpa; ngonda ke salaka nde, lere ntoto ke tengama sambu na kubaluka na nziunga ya ntangu, yo soba ve. Kutengama yina ke salaka nde bansungi kulandana konso mvula mpi yo soba ve. Diambu yai kele mfunu mingi sambu na luzingu awa na ntoto.

11. Inki mutindu mupepe yina ke taninaka ntoto ke salaka bonso mumvudi?

¹¹ Ngolo ya kuganga ya Yehowa ke monanaka mpi na mutindu yandi me salaka konso kima awa na ntoto. Beto tadila mupepe yina ke taninaka ntoto. Ntangu ke tindaka bansemo ya mbote ti ya mbi. Ntangu bansemo ya mbi ke tutanaka na mupepe yina ke taninaka ntoto, yo ke basisaka oxygène, mpi oxygène yina ke kumaka ozone. Ebuna ozone ke kangaka bansemo yina ya mbi sambu yo kuma ve na ntoto. Diambu yai kele bonso nde Yehowa me salaka mumvudi mosi sambu na kutanina ntoto na beto!

12. Inki mutindu ngolo ya kuganga ya Yehowa ke monanaka na mutindu masa ke sobaka?

¹² Yai kele kaka mosi na kati ya mambu yina me tala mupepe, yina kele ti ba gaze mingi ya kufwana sambu na bigangwa yonso ya kele na ntoto to na nziunga na yo. Diambu mosi ya ke yitukisaka mingi na yina me tala mupepe kele mutindu masa ke sobaka. Konso mvula, ntangu ke salaka nde ba metre cube ya masa kiteso ya 400 000 ya banzadi-mungwa kukuma lubungi (vapeur) mpi kutombuka na zulu sambu na kukuma matuti. Ebuna, mupepe ke tambusa-tambusaka yo. Na nima ya kukuma bunkete, matuti yango ke kumaka mvula ya ke nokaka na ntoto, to glace mpi neige. Mpidina, yo ke vutulaka diaka masa awa na ntoto. Yo kele kaka mutindu Longi 1:7 ke tuba: “Banzadi yonso ke kwenda kubwa  na nzadi-mungwa, kansi nzadi-mungwa ke fuluka ve. Masa ke vutuka diaka kisika bamasa ya fioti basikaka, ebuna yo ke kulumuka diaka na ndambu ya yo ke kwenda.” Kaka Yehowa muntu lenda sala mambu ya mutindu yai.

13. Inki banzikisa ya ngolo ya Ngangi beto ke mona na banti mpi na ntoto yo mosi?

¹³ Beto ke monaka banzikisa ya ngolo ya kuganga ya Ngangi konso kisika yina luzingu kele. Ngolo ya kuganga ya Yehowa ke monanaka bisika yonso; banda na banti ya nene, bonso séquoia yina ke kumaka nda kuluta nzo ya baetaze 30, tii na matiti ya fioti ya ke vandaka na nsi ya banzadi-mungwa, yina ke pesaka beto ndambu ya mupepe yina beto ke fulumunaka (oxygène). Ntoto yo mosi me fulukaka ti bima mingi ya ke zinga—misopi, buboko, mpi ba mikrobe yina ke salaka kumosi na mutindu ya kuyituka sambu na kusadisa banti na kuyela.

14. Ngolo ya nki mutindu ke vandaka ata na ka atome?

¹⁴ Ntembe kele ve nde Yehowa ‘salaka ntoto na ngolo na yandi.’ (Yeremia 10:12) Ngolo ya Nzambi ke monanaka ata na bigangwa na yandi ya fioti mpenza. Beto baka mbandu ya atome. Kana nge vukisa ba atome milio mosi, yo ta kuma ve nene kiteso mosi ti nsuki mosi. Ata nkutu bo kumisa yo nda bonso nzo ya baetaze 14, ntima na yo (noyau) ta vanda kaka bonso ka mbuma ya mungwa ya bo me tula na kati-kati ya etaze ya sambanu ti ya nsambwadi. Kansi ka ntima yina ya kuluta fioti ke salaka nde babombe ya nene kupanzana!

15. Inki dilongi Yehowa pesaka Yobi ntangu yandi zabisaka yandi mambu ya me tala bambisi ya makasi?

¹⁵ Mambu ya nkaka ya kemonisa pwelele ngolo ya kuganga ya Yehowa kele bambisi mingi ya kele na ntoto. Nkunga 148 ke tubila mambu mingi yina ke pesaka Yehowa lukumu; mpi verse 10 ke tubila “bambisi yonso ya bwala ti ya mfinda.” Sambu na kumonisa bikuma yina fwete pusa bantu na kuwa Ngangi boma mpi kuzitisa yandi, Yehowa zabisaka Yobi kilumbu mosi mambu ya me tala bambisi bonso ntambu, zebre, mpakasa, Behemoti (to kiboko), mpi Leviatani (ziku ngandu). Sambu na nki Yehowa tubilaka yo? Kana muntu ke waka boma ya bigangwa yai ya ngolo,  ya makasi, yina bantu lenda sansa ve, nki mutindu yandi fwete tadila Ngangi na yo?—Yobi, bakapu 38-41.

16. Inki ke yitukisa nge na bandeke ya nkaka yina Yehowa me gangaka?

¹⁶ Nkunga 148:10 ke tubila mpi “bandeke.” Yindula bandeke ya mutindu na mutindu yina kele na ntoto! Yehowa zabisaka Yobi mambu ya ndeke ya bo kebingaka autruche, yina ‘ke bakaka ntinu kuluta nkutu mpunda ti muntu yina kele na zulu na yo.’ Ata ndeke yai kele nda, bametre zole na ndambu, mpi ke pumbukaka ve, yo lenda baka ntinu bakilometre 65 na ngunga mosi; mpi yo lenda losa dikulu mosi na kitamina ya bametre iya na ndambu! (Yobi 39:13, 18) Ndeke ya nkaka, albatros, ke lutisaka ntangu mingi ya luzingu na yandi na kupumbuka-pumbukaka na zulu ya banzadi-mungwa. Kana yo tandula mapapu, yo ke kumaka nda kitesu ya bametre 3; mpidina yo lenda tambula-tambula na zulu bangunga mingi kukonda kunikisa mapapu. Kansi, ka ndeke ya bo ke bingaka, calypte d’Hélène, kele ndeke mosi ya fioti kuluta bandeke yonso; nda na yandi kele ba santimetre 5. Ndeke yai ya ke ngengaka lenda nikisa mapapu na yandi mbala 80 na sekondi mosi! Yandi lenda telema kisika mosi na zulu bonso hélicoptère mpi kupumbuka na kinima-nima.

17. Baleine bleue kele nene nki mutindu, mpi ntima na beto fwete pusa beto na kutuba nki na nima ya kutadila bambisi yina Yehowa me gangaka?

¹⁷ Nkunga 148:7 ke tuba nde, ata “bambisi ya boma ya masa” ke kumisaka Yehowa. Beto tadila mbisi yai ya bantu mingi ke tubaka nde yo me luta bambisi yonso na nene banda Nzambi me gangaka ntoto: Baleine bleue. Mbisi yai ya “boma” ke zingaka na banzadi ya mudindu mpenza mpi lenda vanda nda ya bametre kuluta 30; kilo na yo lenda vanda bonso ya banzioko 30 ya kuyela. Ludimi na yo mpamba kele kilo mosi ti nzioko. Ntima ya mbisi yai kele nene bonso ka vwatire, mpi yo ke bulaka kaka mbala 9 na munuta mosi—yo me swaswana mpenza ti ndeke yina bo ke bingaka colibri, yina ntima na yo ke bulaka kiteso ya mbala 1 200 na munuta mosi. Musisa na yo mosi ya ke lutisaka menga kele nene mpenza mpi mwana ya fioti lenda luta na kati. Ntembe kele ve nde ntima na beto ke pusa beto na kuvutukila bangogo yai ya ke pesa kikesa na verse ya nsuka ya mukanda ya Bankunga: “Yonso yina ke na moyo kupesa lukumu na Mfumu Nzambi!”—Nkunga 150:6.

18, 19. Yehowa me gangaka bima ikwa ya mutindu na mutindu awa na ntoto, mpi lugangu ke longa beto nki na yina me tala kiyeka na yandi?

¹⁸ Mutindu yina Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi ya kuganga ke longa beto nki? Beto ke waka Nzambi boma mpi ke zitisaka yandi ntangu beto ke monaka bigangwa ya mutindu na mutindu. Muyimbi-Bankunga tubaka nde: “Mfumu, nge me salaka bima mingi mpenza. Ntoto me fulukaka na bima yonso ya nge salaka.” (Nkunga 104:24) Yo kele masonga mpenza! Tii bubu yai, bantu yina ke longukaka bigangwa ya ke zinga me monaka kaka bima kuluta milio mosi na kati ya bima yina ke zingaka awa na ntoto; kansi bima yango yonso kele ikwa? Bamilio 10, bamilio 30 to kuluta? Bo me zaba ve ntalu ya siki-siki. Yo lenda salama nde bantu ya ke salaka bima (ba artiste) kuzaba ve nki kima ya mpa bo fwete sala. Kansi, yo me monana pwelele nde makuki ya Yehowa ya kuganga mpi ya kusala bima ya mpa ya mutindu na mutindu ke sukaka ve.

¹⁹ Mutindu yina Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi ya kuganga ke longa beto mpi kiyeka na yandi. Ngogo “Ngangi” ke swaswanisaka Yehowa na bantu mpi ti bima yonso ya kele na luyalanganu, sambu yandi muntu gangaka yo. Ata Mwana mosi kaka ya Yehowa yina butukaka, mpi yina sadilaka yandi bonso “kapita ya kisalu” na ntangu ya kuganga, Biblia me bingaka yandi ve ata  mbala mosi nde Ngangi. (Bingana 8:30; Matayo 19:4) Yandi kele kaka “mwana ya ntete ya lugangu yonso.” (Bakolosai 1:15) Sambu Yehowa kele Ngangi, yandi mosi mpamba kele ti nswa ya kuyala bima yonso yina kele na luyalanganu ya mvimba.—Baroma 1:20; Kusonga 4:11.

20. Na nki mutindu Yehowa me pemaka banda yandi manisaka kisalu na yandi ya kuganga bima awa na ntoto?

²⁰ Keti Yehowa ke sadilaka diaka ve ngolo na yandi sambu na kuganga? Ntangu Yehowa manisaka kisalu na yandi ya kuganga na kilumbu ya sambanu, Biblia ke tuba nde, “na kilumbu ya nsambwadi Nzambi salaka diaka ve, yandi pemaka.” (Kuyantika 2:2) Ntumwa Polo monisaka nde “kilumbu” yai ya nsambwadi kele mafunda ya bamvula, sambu tii na ntangu yina, bo vandaka kaka na kilumbu yango. (Baebreo 4:3-6) Keti “kupema” yango ke tendula nde Yehowa ke salaka diaka ve ata kisalu mosi? Ve. Yehowa ke salaka kaka. (Nkunga 92:5; Yoane 5:17) Yo yina, kupema yango fwete tendula nde Yehowa ke salaka diaka ve kisalu na yandi ya kuganga bima awa na ntoto. Kansi yandi ke yambulaka ve kisalu ya kulungisa lukanu na yandi. Yo yina, yandi sadilaka mpeve santu na yandi sambu na kusonikisa Masonuku ya Santu. Yandi me salaka mpi “lugangu ya mpa” yina beto ta tadila na Kapu 19.—2 Bakorinto 5:17.

21. Inki mutindu ngolo ya kuganga ya Yehowa ta vanda ti bupusi ya kimakulu na bantu ya kwikama?

²¹ Ntangu kilumbu ya Yehowa ya kupema ta kuma na nsuka, yandi ta tuba nde bisalu na yandi yonso awa na ntoto kele “mbote mpenza,” kaka mutindu yandi salaka na nsuka ya bilumbu sambanu ya kuganga. (Kuyantika 1:31) Beto ke zaba ve mutindu yandi ta sadila ngolo na yandi ya kuganga yina kele ve na nsuka. Kansi beto ke tula ntima nde Yehowa ta landa na kuyitukisa beto na mutindu yandi ta sadilaka ngolo na yandi ya kuganga. Na nsadisa ya bigangwa na yandi, beto ta longukaka mvula na mvula mambu mingi ya me tala Yehowa. (Longi 3:11) Ntangu beto ke longuka mambu mingi ya me tala Yehowa, beto ta kuma kuwa yandi boma mpenza mpi kuzitisa yandi mingi—mpi beto ta kwenda mpenza pene-pene ya Ngangi na beto ya nene.