1, 2. (a) Inki mambu ya nene ya kukonda lunungu Yozefi kutanaka na yo? (b) Inki mutindu Yehowa sungikaka yo?

YO KELE diambu mosi ya kukonda lunungu mpenza. Mwana-bakala mosi ya kitoko me sala ka yandi mbi ve, kansi bo me tula yandi na boloko sambu bo me kusila yandi nde yandi zolaka kuladisa nkento ya muntu na kingolo-ngolo. Kansi yo kele mbala ya ntete ve ya bo sadilaka yandi mambu kukonda lunungu. Mwana-bakala yango kele Yozefi; bamvula mingi na ntwala, ntangu yandi vandaka na bamvula 17, bampangi na yandi mosi zolaka kufwa yandi; kansi na nima, bo tekaka yandi na kimpika na banzenza. Kuna na nsi ya nzenza, nkento ya mfumu na yandi sosaka nde bo vukisa nitu ti yandi, kansi yandi buyaka. Nkento yango kusilaka yandi makambu. Yo yina Yozefi kele ntangu yai na boloko. Na mawa yonso yo ke monana nde yandi kele ve ata ti muntu ya kukotila yandi.

² Kansi, ‘Nzambi yina ke zolaka mambu ya mbote’ mpi ya lunungu vandaka kumona. (Nkunga 33:5) Yehowa sungikaka mambu yai ya kukonda lunungu, mpi salaka na mpila nde nsuka-nsuka Yozefi kubasika na boloko. Katula yo, Yozefi—muntu ya “boloko”—kumaka mbala mosi mfumu ya nene mpi na lukumu ya mingi mpenza. (Kuyantika 40:15; 41:41-43; Nkunga 105:17, 18) Nsuka-nsuka, mambu yina bo fundaka yandi monanaka ya luvunu; na nima, Yozefi sadilaka kimfumu na yandi ya nene sambu na kulungisa lukanu ya Nzambi.—Kuyantika 45:5-8.

3. Sambu na nki beto yonso ke zolaka nde bo sadila beto mambu na lunungu yonso?

³ Disolo yai ke simba mpenza ntima na beto, mpidina ve? Nani na kati na beto me monaka ntete ve nde bo ke sadila muntu to yandi mosi mambu kukonda lunungu? Ya kieleka, beto  yonso ke zolaka nde bo sadila beto mambu na lunungu yonso mpi kukonda kupona-pona. Yo ke mpidina sambu Yehowa me pesaka beto bikalulu yina yandi mosi ke vandaka na yo, mpi lunungu kele na kati ya bikalulu na yandi ya nene. (Kuyantika 1:27) Sambu na kuzaba Yehowa mbote, beto fwete bakisa kikalulu na yandi ya lunungu. Yo ta sadisa beto na kusepela ti mambu ya kitoko yina yandi ke salaka mpi kukwenda pene-pene na yandi.

4. Mbala mingi bantu ke yindulaka nde lunungu kele nki?

⁴ Mbala mingi bantu ke yindulaka nde lunungu ke tendula kuzitisa bansiku na mutindu ya me fwana. Mukanda mosi (Droit et raison — une éthique théorique et pratique) ke tuba nde: “Lunungu ke wakanaka ti nsiku, ti mambu yina bo fwete sala sambu na beto to yina beto fwete sala sambu na bankaka; yo ke zengaka mpi makambu kukonda kupona-pona mpi na mutindu ya me fwana.” Kansi, lunungu ya Yehowa ke tendula ve kuzitisa bansiku kaka sambu yo kele mukumba na beto to sambu bo me lomba beto na kuzitisa yo.

5, 6. (a) Bangogo ya Biblia yina bo me balulaka na “lunungu” ke tendulaka nki? (b) Kana bo tuba nde Nzambi kele lunungu, yo ke tendula nki?

⁵ Beto lenda bakisa mbote-mbote bunene ya lunungu ya Yehowa kana beto tadila bangogo ya kisina yina bantu sadilaka sambu na kusonika Biblia. Na Masonuku ya Kiebreo, bo sadilaka mingi-mingi bangogo tatu. Ngogo yina bo ke balulaka mbala mingi nde “lunungu,” bo lenda balula yo mpi nde ‘mambu ya mbote.’ (Kuyantika 18:25) Mbala mingi, bo ke balulaka bangogo zole yina ya nkaka nde “lunungu” to “masonga.” Na Masonuku ya Kigreki, ngogo yina bo ke balulaka nde “lunungu,” ke tendulaka mpi “kikalulu ya kusala mambu ya mbote to ya lunungu.” Yo ke monana pwelele nde, kuwakana kele na kati ya lunungu mpi kusala mambu ya mbote.—Amosi 5:24.

⁶ Yo yina, ntangu Biblia ke zabisa beto nde Nzambi kele lunungu, yo ke tendula nde yandi ke salaka ntangu yonso mambu  yina kele mbote, kukonda kupona-pona. (Baroma 2:11) Yandi lenda sala ve ata fioti mambu ya mbi. Elihu, muntu ya kwikama, tubaka nde: “Nkwa-Ngolo Yonso lenda sala ve mambu ya kukonda lunungu!” (Yobi 34:10, NW) Ya kieleka, Yehowa lenda sala ve ata fioti “mambu ya kukonda lunungu.” Sambu na nki? Sambu na bikuma zole ya mfunu.

7, 8. (a) Sambu na nki Yehowa lenda sala ve ata fioti mambu ya kukonda lunungu? (b) Inki ke pusaka Yehowa na kusadila bantu ya nkaka mambu na lunungu yonso?

⁷ Ya ntete, yandi kele santu. Mutindu beto monaka yo na Kapu 3, Yehowa kele bunkete mingi kuluta, mpi ya kuzanguka mpenza. Yo yina, yandi lenda sala ve ata fioti mambu ya mbi to ya kukonda lunungu. Yo ke tendula nki sambu na beto? Busantu ya Tata na beto ya zulu ke pesa beto bikuma ya ngolo ya kutula ntima nde yandi ta niokula ve ata fioti bana na yandi. Yezu tudilaka Nzambi ntima ya mutindu yai. Na mpimpa ya nsuka ya luzingu na yandi awa na ntoto, yandi tubaka nde: “Tata ya Santu, tanina bo [balongoki] sambu na zina na nge.” (Yoane 17:11) Na Biblia, bo ke bingaka Yehowa mpamba nde “Tata ya Santu.” Yo kele mpidina sambu ata tata mosi ve awa na nsi-ntoto kele santu bonso Yandi. Yezu tulaka ntima ya mvimba nde balongoki na yandi ta vandaka na lutaninu mpenza na maboko ya Tata, sambu yandi kele bunkete mpenza mpi ya kukabwana ti bantu ya masumu.—Matayo 23:9.

⁸ Ya zole, zola ya kukonda bwimi kele kimuntu ya mvimba ya Nzambi. zola yina ke pusaka yandi na kusadila bantu ya nkaka mambu na lunungu yonso. Kansi mbala mingi lukasi ti bwimi, bikalulu yina me swaswana ti zola, ke basisaka mambu ya kukonda lunungu—mu mbandu kumenga bantu ya mpusu ya nitu ya nkaka mpi kukabula-kabula. Biblia ke tuba sambu na Yehowa Nzambi ya zola nde, yandi kele lunungu mpi ‘ke zolaka mambu ya mbote.’ (Nkunga 11:7) Yehowa ke tuba sambu na yandi mosi nde: “Mono, Yehowa, mono ke zolaka lunungu.” (Yezaya 61:8, NW) Kuzaba nde Nzambi na beto ke  zolaka kusala mambu ya mbote to ya lunungu ke pesa beto kikesa, mpidina ve?—Yeremia 9:24.

9-11. (a) Inki kuwakana kele na kati ya lunungu ya Yehowa mpi mawa na yandi? (b) Inki mutindu lunungu ti mawa ya Yehowa ke monanaka pwelele na bangwisana na yandi ti bantu ya masumu?

⁹ Lunungu ya Yehowa kele ya kukuka, kaka bonso bikalulu na yandi ya nkaka; yo me konda ve ata kima mosi. Moize sonikaka mambu yai sambu na kupesa Yehowa lukumu: ‘Nzambi kele ditadi ya nene. Yandi ke salaka kaka mbote. Yandi ke salaka mambu yonso ya yandi ke tubaka, yandi ke taka luvunu ve, yandi kele muntu ya kieleka mpenza.’ (Kulonga 32:3, 4) Mambu yonso ya lunungu ya yandi ke salaka me konda kifu—yandi ke monisaka ve mawa na mutindu ya mbi mpi ke vandaka ve ata fioti makambu ngolo.

¹⁰ Kuwakana ya ngolo kele na kati ya lunungu ya Yehowa mpi mawa na yandi. Nkunga 116:5 ke tuba nde, ‘Nzambi kele mawa mpi mbote [“lunungu,” NW]; Nzambi na beto ke wilaka bantu mawa.’ Ee, Yehowa kele lunungu mpi mawa. Bikalulu yai yonso zole ke wakanaka mbote. Kana yandi me wila muntu mawa, yo kele ve sambu na kulembika lunungu na yandi, bonso nde lunungu yango kele ya nku. Nkutu mbala mingi yandi ke monisaka bikalulu yai yonso zole na mbala mosi, ata ntangu yandi ke sala kima mosi. Beto tadila mbandu mosi.

¹¹ Bantu yonso ke butukaka ti masumu mpi yo ke lomba nde bo baka ndola ya disumu, disongidila lufwa. (Baroma 5:12) Kansi Yehowa ke sepelaka ve ata fioti na lufwa ya bantu ya masumu. Yandi kele ‘Nzambi yina ke wilaka bantu mawa; mawa mingi.’ (Nehemia 9:17) Ata mpidina, yandi lenda yambula ve mambu ya kukonda lunungu, sambu yandi kele santu. Ntangu yai, nki mutindu yandi lenda monisa mawa na yandi na bantu yina ke butukaka na masumu? Mvutu kele na dilongi mosi ya mfunu mingi mpenza, yina kele na Ndinga na yandi: Yehowa pesaka nkudulu sambu na kugulusa bantu. Na Kapu 14, beto ta longuka mambu mingi ya me tala ngidika yai ya zola. Yo kele ngidika mosi ya ke monisa lunungu ya nene  mpi mawa ya mingi kibeni. Na nsadisa ya ngidika yai, Yehowa lenda monisa mawa na yandi na bansumuki yina ke balula ntima, kukonda kufwa minsiku na yandi ya lunungu ya kukuka.—Baroma 3:21-26.

12, 13. (a) Sambu na nki lunungu ya Yehowa ke bendaka beto na yandi? (b) Davidi tubaka nki na yina me tala lunungu ya Yehowa, mpi nki mutindu yo lenda pesa beto kikesa?

¹² Lunungu ya Yehowa ke bendaka beto na yandi, sambu yo kele ve kikalulu mosi ya mbi yina lenda tinisa beto. Biblia ke monisa pwelele nde Yehowa ke sadilaka lunungu na yandi na mawa yonso. Bika beto tadila mwa mitindu ya ke pesa kiese yina Yehowa ke monisaka mawa na yandi.

¹³ Lunungu ya kukuka ya Yehowa ke pusaka yandi na kuvanda ya kwikama ti bansadi na yandi. Muyimbi-bankunga Davidi monaka diambu yai na luzingu na yandi, mpi yandi bakisaka mbalu ya lunungu ya Yehowa. Na nima ya kulonguka mutindu Nzambi ke salaka mambu, yandi tubaka nde: “Yehowa ke zolaka lunungu, mpi yandi ta yambula ve bantu na yandi ya kwikama. Yandi ta kebaka bo mvula na mvula.” (Nkunga 37:28, NW) Mambu yai ke pesa mpenza kikesa! Nzambi na beto ta yambula ve ata mbala mosi bantu na yandi ya kwikama. Yo yina beto lenda tula ntima nde yandi ta vandaka na lweka na beto mpi ta taninaka beto na zola yonso. Lunungu na yandi ke ndimisa beto diambu yai!—Bingana 2:7, 8.

14. Inki mutindu Nsiku yina Yehowa pesaka bantu ya Izraele ke monisa pwelele nde yandi ke kudibanzaka sambu na bantu yina kele na mpasi?

¹⁴ Lunungu ya Nzambi ke pusaka yandi na kutudila bantu yina ke niokwama dikebi mpi kulungisa bampusa na bo. Nsiku yina yandi pesaka bantu ya Izraele ke monisa yo pwelele. Mu mbandu, yandi bakaka bangidika sambu na kusadisa bana-nsiona ti mifwidi ya bankento. (Kulonga 24:17-21) Sambu Yehowa me zaba bampasi ya bantu ya mutindu yai, yandi mosi kumaka Zuzi mpi Ntanini na bo, muntu yina ‘ke talaka mbote mambu ya bana-nsiona ti mifwidi ya bankento.’ (Kulonga 10:18; Nkunga 68:5) Yehowa kebisaka bantu ya  Izraele nde, kana bo niokula bankento ti bana yai ya me konda muntu ya kutanina bo, yandi ta wa mpenza kudila na bo. Yandi tubaka nde: “Mono ta wa makasi mingi.” (Kubasika 22:22-24) Ata makasi kele ve kikalulu ya nene ya Yehowa, lunungu ke pusaka yandi na kuwa makasi kana yandi me mona bantu ke sala mambu ya kukonda lunungu na nku yonso, mingi-mingi ntangu bo ke sala yo na bantu ya mpamba mpi yina me konda muntu ya kusadisa bo.—Nkunga 103:6.

15, 16. Inki ke monisa pwelele nde Yehowa ke pona-ponaka ve?

¹⁵ Yehowa ke zabisa beto mpi nde, “yandi ke talaka bantu yonso kiteso mosi, yandi ke ndimaka avoka mpi ve.” (Kulonga 10:17) Yehowa me swaswana mpenza ti bantu ya kukonda kukuka yina kele ti kiyeka to ngolo, sambu yandi ke talaka ve kimvwama ya muntu to mutindu yandi kele. Yandi ke yindudilaka bantu mbi ve mpi ke pona-ponaka ve ata fioti. Tadila diambu yai ya kuyituka, ya ke monisa pwelele nde yandi ke pona-ponaka ve: Yandi me ponaka ve kaka kimvuka mosi buna ya fioti sambu na kukuma bansadi na yandi mpi kubaka luzingu ya mvula na mvula. Kansi na “konso dikanda yandi ke ndimaka muntu yina ke tinaka yandi boma mpi ke salaka mambu ya mbote.” (Bisalu 10:34, 35) Nzambi me pesaka dibaku yai ya kitoko na bantu yonso, kukonda kutala lukumu ya muntu, mpusu na yandi ya nitu, to bwala na yandi. Keti yai kele ve lunungu mosi ya kuluta nene?

¹⁶ Mutindu Yehowa ke sadilaka bantu yina me fwa minsiku na yandi ya lunungu mambu, ke monisaka mpi lunungu na yandi ya kukuka, yina beto fwete tadila mpi kubaka na mbalu.

17. Sambu na nki mambu ya kukonda lunungu, ya me fuluka bubu na nsi-ntoto, ke monisa ve nde Yehowa me konda lunungu?

¹⁷ Muntu ya nkaka lenda kudiyula nde: ‘Kana Yehowa ke ndimaka ve mambu ya kukonda lunungu, sambu na nki bubu yai bantu ke niokwama ata bo me sala kima ve mpi mambi me kuma mingi?’ Mambu yai ya kukonda lunungu ke monisa ve nde Yehowa me konda lunungu. Mambu yango me katukaka  na disumu yina Adami me bikilaka bantu. Mambu ya kukonda lunungu fwete vanda kaka mingi na nsi-ntoto yai ya bantu ya kukonda kukuka me ponaka na kulanda banzila na bo ya masumu. Kansi yo ta mana ntama mingi ve.—Kulonga 32:5.

18, 19. Inki ke monisa nde Yehowa ta yambula ve kimakulu bantu yina ke fwaka na nku minsiku na yandi ya lunungu?

¹⁸ Ata Yehowa ke monisaka mawa ya mingi na bantu yina ke kwendaka pene-pene na yandi na masonga yonso, yandi ta yambula ve kimakulu mambu yina ke fingisa zina na yandi ya santu. (Nkunga 74:10, 22, 23) Bo ke sekaka ve Nzambi ya lunungu; yandi ta tanina ve bantu yina ke salaka masumu na nku, mpi bo ta baka ndola sambu na mambu na bo ya mbi. Yehowa kele “Nzambi yina ke wilaka bantu mawa mpi ke fwilaka bo nkenda, yina ke waka makasi nswalu ve mpi yina kele ya kufuluka na zola ya kwikama mpi kieleka, . . . kansi yandi ta pesa kibeni ndola.” (Kubasika 34:6, 7, NW) Na kuwakana ti mambu yai, bantangu ya nkaka Yehowa monaka nde yo kele mfunu na kupesa ndola na bantu yina ke fwaka bansiku na yandi ya lunungu na nku yonso.

¹⁹ Mu mbandu, beto tadila mambu yina Nzambi salaka bantu ya Izraele ya ntama. Ata ntangu bo kumaka na Ntoto ya Lusilu, bo vandaka mbala na mbala kusala mambu ya mbi. Kansi Yehowa losaka bo ve mbala mosi ata bikalulu na bo ya mbi ‘vandaka kupesa yandi mawa.’ (Nkunga 78:38-41) Nkutu na mawa na yandi, yandi pesaka bo mabaku ya kuyidika bikalulu na bo. Yandi bondilaka bo nde: “Keti mono lenda vanda kiese na kumona muntu ya mbi ke fwa? Ikele ve, mono ke zolaka mingi nde yandi bika kusala mbi, mpidina yandi lenda zinga. Beno bantu ya Israele, beno bika kusala mbi. Sambu na nki beno ke zola kufwa?” (Ezekiele 33:11) Sambu Yehowa ke bakaka luzingu na mbalu, yandi tindaka baprofete na yandi mbala na mbala sambu na kusadisa bantu ya Izraele na kubika kusala mbi. Kansi, mingi na kati bo vandaka ntu ngolo mpi buyaka kubalula ntima. Nsuka-nsuka, sambu na zina na yandi ya santu mpi mambu yonso yina yo ke monisa, Yehowa pesaka bo na maboko ya bambeni na bo.—Nehemia 9:26-30.

20. (a) Mutindu Yehowa sadilaka bantu ya Izraele mambu ke longa beto nki sambu na yandi? (b) Sambu na nki kidimbu ya ntambu me fwana mpenza sambu na kutubila lunungu ya Yehowa?

 ²⁰ Mutindu Yehowa sadilaka bantu ya Izraele mambu ke longa beto mambu mingi sambu na yandi. Beto me longuka nde meso na yandi ya ke talaka mambu yonso ke monaka mambu ya kukonda lunungu mpi yo ke pesaka yandi mpasi mingi na ntima. (Bingana 15:3) Yo ke pesa mpi kikesa na kuzaba nde yandi ke sosaka kumonisa mawa na yandi, kana yo kele ti bikuma ya kusala mpidina. Beto me longuka mpi nde yandi ke nwaninaka ve na kupesa ndola. Sambu Yehowa kele ntima-nda, bantu mingi ke yindulaka nde yandi ta pesa ve bantu ya mbi ndola. Kansi bo ke kudikusa; sambu mambu yina yandi salaka bantu ya Izraele ke longa beto mpi nde ntima-nda na yandi kele ti nsuka. Yehowa ke yambulaka ve lunungu. Mbala mingi boma ke kangaka bantu nzila ya kusala mambu na lunungu; kansi Yehowa ke vandaka ti kikesa ya kusala mambu yina kele mbote. Yo yina kidimbu ya ntambu ke vandaka na kisika Nzambi kele mpi na kiti na yandi ya Kimfumu, sambu na kumonisa lunungu yina ke lombaka kikesa. *  (Ezekiele 1:10; Kusonga 4:7) Yo yina, beto lenda tula ntima nde yandi ta katula mambu yonso ya kukonda lunungu na ntoto. Na bunkufi, Yehowa ke sambisaka mutindu yai: Yandi ke pesaka ndola ya ngolo, kana yo ke lomba kusala mpidina, mpi yandi ke monisaka mawa kana yo kele ti bikuma ya kusala mpidina.—2 Piere 3:9.

21. Ntangu beto ke yindulula mutindu Yehowa ke sadilaka lunungu, nki mutindu beto fwete tadila yandi, mpi sambu na nki?

²¹ Ntangu beto ke yindulula mutindu Yehowa ke sadilaka lunungu na yandi, beto fwete mona yandi ve bonso zuzi mosi ya kukonda mawa to ya makambu ngolo, yina ke sosaka kaka kupesa bantu ya mbi ndola. Ve, beto fwete mona yandi bonso Tata mosi ya zola, kansi ya ke bakaka mpi badesizio ya ngolo; Tata yina ke sadilaka bana na yandi ntangu yonso mambu na mutindu ya kuluta mbote. Sambu Yehowa kele Tata mosi ya lunungu, yandi ke vandaka na bukati-kati; yandi ke salaka nde kwikama na yandi sambu na lunungu kuwakana ti mawa na yandi sambu na bana na yandi ya kele na ntoto, yina kele na mfunu ya lusadisu mpi ya ndolula na yandi.—Nkunga 103:10, 13.

22. Lunungu ya Yehowa me pusaka yandi na kupesa beto nki kivuvu, mpi sambu na nki yandi ke sadilaka beto mambu mutindu yina?

²² Beto kele na ntonda kibeni mutindu beto me zaba nde lunungu ya Nzambi ke sukaka kaka ve na kupesa bantu ya mbi ndola! Lunungu ya Yehowa me pusaka yandi na kupesa beto kivuvu mosi ya kiese mpenza—luzingu ya kukuka mpi ya kukonda nsuka na nsi-ntoto yina “lunungu ta vanda.” (2 Piere 3:13) Yehowa ke sadilaka beto mambu mutindu yina sambu lunungu na yandi ke sosaka mutindu ya kugulusa, kansi ve ya kupesa ndola. Ya kieleka, kubakisa mbote bunene ya lunungu ya Yehowa ke pusa beto na kukwenda pene-pene na yandi! Na bakapu yina ke landa, beto ta mona mutindu Yehowa ke sadilaka kikalulu yai ya kitoko.