NA MVU 2015, bo yulaka bangiufula na bantu yina ke salaka na bansi nana. Bantu mingi tubaka nde yo kele mpasi na kulungisa mukumba na bo na kisalu mpi na nzo. Na kati ya mambu yina ke pusaka bo na kusala mingi, beto lenda tanga kukuma ti mikumba mingi na kisalu to na nzo, kukuma ti badepanse mingi, mpi kusala bangunga mingi. Mu mbandu, rapore mosi ke monisa nde na États-Unis, bantu ke salaka bangunga kiteso ya 47 konso mposo. Kiteso ya muntu 1 na kati ya bantu 5 tubaka nde yandi ke salaka bangunga 60 to kuluta konso mposo!

Na bangiufula ya nkaka yina bo yulaka bantu na bansi 36, muntu 1 na kati ya bantu 4 tubaka nde mbala mingi yandi ke salaka mambu nswalu ata na ntangu ya kupema! Bana mpi lenda kutana ti mambu yai kana bo kele ti mambu mingi kibeni ya kusala.

Kana ntangu yonso beto ke sala mambu mingi kibeni na ntangu fioti, beto lenda kuma ti basusi. Keti beto lenda sala mambu ti bukati-kati na luzingu na beto? Inki mutindu balukwikilu na beto, mambu ya beto ke ponaka, mpi balukanu na beto ke sadisaka beto? Beto tadila ntete bikuma iya ya ke pusaka bantu na kusala mingi kibeni.

Tata mosi zina na yandi Gary, ke tuba nde: “Mu vandaka kusala bilumbu nsambwadi konso mposo. Mu vandaka kusala yo sambu mu vandaka kuzola ntangu yonso kupesa bana na mu bima ya kitoko. Mu vandaka kuzola nde bo vanda ti bima yina mu vandaka ve ti yo.” Ata bo ke vandaka ti bikuma ya mbote, bibuti fwete tadila mambu yina bo ke tula na kisika ya ntete. Bansosa ya nkaka me monisaka nde bambuta ti bana yina ke tulaka dikebi ya mingi na mbongo mpi na bima ya kinsuni ke vandaka ve na kiese mingi, bo ke sepelaka ve na bima yina bo kele ti yo, mpi bo ke vandaka ve na mavimpi ya mbote kuluta bantu yina ke tulaka ve mambu ya kinsuni na kisika ya ntete.

Sambu na kusadisa bana na bo na kununga na bilumbu ke kwisa, bibuti ya nkaka ke pesaka bana na bo bisalu mingi kuluta mpi bo ke kudipesaka bisalu mingi kibeni. Mukanda mosi (Putting Family First) ke tuba nde bibuti yina ke salaka mambu mutindu yai, “ke niokwamaka, bana na bo mpi ke niokwamaka.”

Bantu yina ke salaka bapiblisite ke sosaka kundimisa beto nde beto ke kudipimisa bima ya mfunu kana beto ke sumba ve bima ya mpa yina bo ke basisa. Mukanda mosi (The Economist) ke tuba nde: “Sambu bima mingi ya mpa ke basika, yo ke pusa bantu na kumona nde bo kele ve ti ntangu ya kufwana,” sambu bantu ya ke sumbaka to ya ke talaka yo “ke kukaka ve kuzaba bima yina bo fwete sumba to yina bo fwete tala to yina bo fwete dia” kaka na ntangu fioti yina bo kele ti yo.

Na mvu 1930, muntu mosi ya ke talaka mambu ya mbongo tubaka nde kuyela ya mambu ya teknolozi ta bikila bantu ya kisalu ntangu mingi ya kupema. Yandi kudikusaka kibeni! Elizabeth Kolbert yina ke sonikaka bansangu na zulunalu mosi (New Yorker) tubaka nde, “na kisika ya kumanisa [kisalu] na ntangu ya mbote,” bantu “ke sosaka bima ya mpa yina bo fwete vanda ti mfunu na yo” mpi bima yango ke lombaka mbongo ti ntangu.

Bantu ya nkaka ke salaka bangunga mingi sambu na kusepedisa bamfumu na bo. Banduku ya kisalu mpi lenda pusa bankaka na kudiwa bonso nde bo me nata makambu kana bo sala ve bangunga mingi. Mpasi ya mbongo mpi lenda pusa bantu na kusala bangunga mingi to na kundima kusala konso ntangu yina bo ke binga bo.

Mutindu mosi, bibuti lenda kuma ti nzala ya kuzinga bonso mabuta ya nkaka. Kana bo  zinga ve mutindu yina, bo lenda kudiwa bonso nde bo ke “pimisa” bana na bo bima ya mfunu.

Tim, yina ke zingaka na États-Unis, ke tuba nde: “Mu vandaka kuzola kisalu na mu, mpi mu vandaka kusala ngolo kibeni. Mu vandaka kuyindula nde mu fwete monisa nde me zaba kisalu.”

Bonso Tim, bantu mingi ke yindulaka nde bo fwete wakanisa mutindu bo ke kudimonaka ti mutindu bo ke zingaka. Inki mbuma yo ke butaka? Elizabeth Kolbert, yina beto tubilaka dezia, ke tuba nde: “Kisalu me kumaka mfunu mingi na luzingu ya bantu. Kana nge kele ti mambu mingi ya kusala, yo ke monana nde nge kele mfunu mingi.”

Biblia ke siamisaka bantu na kusala ngolo. (Bingana 13:4) Kansi yo ke siamisaka mpi bukati-kati. Longi 4:6 ke tuba nde: “Kupema mwa fioti kele mbote kuluta kisalu ya ngolo mpi kulanda mupepe.”

Kusala mambu ti bukati-kati na luzingu kele mbote sambu na mavimpi na beto ya mabanza mpi ya nitu. Keti beto lenda yambula mambu ya nkaka to kulembisa maboko mwa fioti? Ee. Beto tadila bangindu iya:

Yo kele mbi ve na kuzola kuvanda ti mwa mbongo. Kansi, yo ke lomba kuvanda ti mbongo ikwa? Sambu na kununga, muntu fwete vanda ti inki? Keti yandi fwete vanda ti mbongo to bima mingi? Na ndambu ya nkaka, kupema mingi kuluta to kulutisa ntangu mingi kibeni na bansaka lenda sala nde muntu kukuma ti basusi mingi.

Tim, yina beto tubilaka dezia, ke tuba nde: “Mono ti nkento na mono, beto tadilaka mbote-mbote luzingu na beto mpi beto bakaka lukanu ya kukumisa yo pete. Beto salaka tablo mosi mpi beto sonikaka mutindu beto vandaka kuzinga ntangu yina mpi balukanu na beto ya mpa. Beto tubilaka malanda ya badesizio na beto ya ntama mpi mambu yina beto fwete sala sambu beto lungisa balukanu na beto.”

Biblia ke longisila beto na kuyala “nzala ya meso.” (1 Yoane 2:15-17) Piblisite lenda kumisa nzala yina ngolo mpi kupusa muntu na kusala bangunga mingi to na kudipesa na bansaka kuluta ndilu to na bansaka yina ke lombaka mbongo mingi. Ya kieleka, nge ta kuka ve kutina bapiblisite yonso. Kansi nge lenda fiotuna kiteso ya ntangu yina nge ke landaka yo. Nge lenda tadila mpi na dikebi yonso mambu yina nge kele na yo mfunu.

Kuvila mpi ve bupusi yina banduku na nge lenda vanda ti yo na luzingu na nge. Kana bo ke sosaka bima ya kinsuni ti nzala ya ngolo to kana bo ke yindulaka nde sambu na kununga nge fwete vanda ti bima mingi, yo ta vanda mbote nde nge sosa banduku yina ke tulaka mambu ya mbote na kisika ya ntete. Biblia ke tuba nde: “Muntu yina ke tambulaka ti bantu ya mayele ta kuma mayele.”—Bingana 13:20.

Solula ti mfumu na nge mambu ya me tala kisalu na nge mpi mambu ya nge ke tulaka na kisika ya ntete. Mpi kumona ve nde nge me sala mbi kana luzingu na nge ke suka ve kaka na kisalu. Mukanda mosi (Work to Live) ke tuba nde: “Bantu yina ke tulaka bandilu na kati ya kisalu na bo mpi luzingu ya dibuta to kubaka bakonzie ke bakisaka diambu yai: Kisalu ke fwaka ve kana beto kele ve.”

Gary, yina beto tubilaka dezia, vandaka ti mbongo mingi, yo yina yandi bakaka lukanu ya kufiotuna ntalu ya bangunga yina yandi ke lutisaka na kisalu. Yandi ke tuba nde: “Mu solulaka ti dibuta na mu mpi mu songaka bo nde beto lenda kumisa luzingu na beto pete. Ebuna beto yantikaka kusala yo malembe-malembe. Mu solulaka mpi ti mfumu na mu mpi mu songaka yandi nde mu ta salaka bilumbu fioti konso mposo, mpi yandi ndimaka.”

Bankwelani fwete lutisaka ntangu kumosi, mpi bana fwete lutisaka ntangu ti bibuti na bo. Yo yina, beno fwete sosa ve kusala mambu bonso mabuta ya nkaka yina ke vandaka ntangu yonso ti mambu mingi kibeni ya kusala. Gary ke pesa dibanza yai: “Beno bumba ntangu sambu na kupema mpi kubaka mupepe mpi beno sala ve mambu yina kele mfunu mingi ve.”

Kana dibuta na beno kele kumosi, beno bika ve nde televizio, batelefone, to ba apareyi ya nkaka kukabula beno. Beno dia kumosi mbala mosi konso kilumbu, mpi beno sadila ntangu yina sambu na kusolula na dibuta. Kana bibuti ke zitisa ndongisila yai ya pete, bana na bo ta vanda ti mavimpi ya mbote mpi bo ta nunga na nzo-nkanda.

Sambu na kusukisa, kudiyula nde: ‘Inki mu ke na yo mfunu na luzingu? Inki mu ke zodila dibuta na mono?’ Kana nge ke zola kuvanda ti luzingu ya kiese mpi ya kele na mfunu mingi, mambu ya nge ke tula na kisika ya ntete fwete monisa nde nge ke sadila mayele yina kele na Biblia.