Kilumbu mosi, ntangu Yezu vandaka na nganda ya Izraele, na Roma, na provense ya Siria, nkento mosi ya Mugreki lombaka Yezu na kusadisa yandi. Sambu na kupesa mvutu, Yezu sadilaka mbandu mosi yina yandi fwanisaka bantu yina vandaka ve Bayuda ti “bana ya bambwa.” Na nsi ya Nsiku ya Moize, bantu vandaka kutadila bambwa bonso bambisi ya mvindu. (Levi 11:27) Keti Yezu zolaka kufinga nkento yina ya Mugreki mpi bantu yina vandaka ve Bayuda?

Ata fioti ve. Mutindu Yezu tendudilaka balongoki na yandi, ngindu na yandi vandaka yai: na ntangu yina, kisalu na yandi vandaka ntete-ntete ya kusadisa Bayuda. Yo yina, yandi sadilaka mbandu yai mpi songaka nkento yina ya Mugreki nde: “Yo kele mbote ve na kubaka mampa ya bana mpi kulosila yo bana ya bambwa.” (Matayo 15:21-26; Marko 7:26) Sambu na bantu ya Greki ti bantu ya Roma, mbwa vandaka mbisi yina bo vandaka kuzola mingi, yina vandaka kuzinga ti bo na nzo, mpi yina vandaka kusakana ti bana. Ziku bangogo “bana ya bambwa” yibusaka nkento yina mambu ya kitoko kibeni. Yo yina yandi vutudilaka Yezu nde: “Ee Mfumu, kansi bana ya bambwa ke diaka bitini ya mampa yina ke bwaka na nsi ya mesa ya bamfumu na bo.” Yezu sikisaka lukwikilu ya nkento yina mpi belulaka mwana na yandi ya nkento.—Matayo 15:27, 28.

Maswa yina vandaka kunata Polo na Italie vandaka kunwana ti mupepe yina vandaka kukatuka na ndambu yina bo vandaka kukwenda. Ntangu bo telamaka na kisika mosi, ntumwa Polo longisilaka bo na kusala ve nzietelo na nsungi yina. (Bisalu 27:9-12) Inki pusaka Polo na kupesa ndongisila ya mutindu yai?

Na ntangu ya ntama, bantu ya maswa vandaka kuzaba mbote nde yo vandaka kigonsa na kutambula na Nzadi-Mungwa ya Mediterane na nsungi ya madidi. Yantika kati-kati ya Novembri tii na kati-kati ya Marsi, nzadi-mungwa vandaka mbote ve sambu na kusala nzietelo. Kansi nzietelo yina Polo tubilaka zolaka kusalama na Septembri to na Oktobri. Na mukanda na yandi (Epitome of Military Science), Vegetius, nsoniki mosi ya Roma ya mvu-nkama ya iya ya ntangu na beto, ke tubila kutambula na nzadi-mungwa yina; yandi ke tuba nde: “Bangonda ya nkaka ke vandaka mbote, ya nkaka ke vandaka kigonsa mpi ya nkaka ke vandaka mpasi kibeni.” Vegetius tubaka nde kusala nzietelo ke vandaka mbote yantika na Mayi 27 tii na Septembri 14, kansi yo ke vandaka kigonsa na nsungi yina ke yantika na Septembri 15 tii na Novembri 11 mpi yantika na Marsi 11 tii na Mayi 26. Ntembe kele ve nde Polo, yina zabaka mbote mambu ya banzietelo, zabaka mambu yai. Ziku Kapitene ti munkwa-maswa zabaka mpi mambu yina, ata mpidina bo buyaka kulanda ndongisila ya Polo. Nsuka-nsuka, maswa dindaka.—Bisalu 27:13-44.