Ũvoo wĩ ĩvukunĩ ya Biblical Archaeology Review waisye kana, ve andũ “vakuvĩ 50” mawetetwe Maandĩkonĩ ma Kĩevelania, ala syĩndũ sya tene ila syenziwe nthĩ iĩkĩĩthĩtye kana maĩ kw’o. Amwe ma andũ asu nĩ asumbĩ 14 ma Yuta na Isilaeli. Katĩ wa asumbĩ asu mawetetwe ve amwe mesĩkĩe mũno ta Ndaviti na Esekia, o na ve angĩ matawetetwe mũno Mbivilianĩ ta Menaemu na Veka. O na ĩngĩ, ve asumbĩ 5 ma Misili na 19 ma Asuli, Mbaviloni, Moavi, Velisia, na Silia. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ti asumbĩ me oka mawetetwe nthĩnĩ wa Mbivilia na mavukunĩ ala maeleasya ĩũlũ wa syĩndũ ila syĩnzawa nthĩ. O na athembi anene, aandĩki, na andũ angĩ meethĩawa na ũkũmũ nĩmawetetwe.

Ũvoo ũsu wĩonany’a kana “asomi aingĩ nĩmetĩkĩlanaa vyũ” kana andũ asu onthe maĩ kw’o. Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto nĩmawetete andũ angĩ maĩ kw’o, na ve ũĩkĩĩthyo wa ũndũ ũsu umanĩte na syĩndũ ila syĩnzawa nthĩ. Ngelekany’o ya andũ asu nĩ: Elote, Vondio Vilato, Tivelio, Kaiava, na Selikio Vaulo.

O na kau nthĩnĩ wa ĩla yaĩ Nthĩ ya Watho kũiĩ mĩnyambũ ũmũnthĩ, ve Maandĩko ta 150 ala monanasya nesa kana aandĩki ma Mbivilia nĩmeesĩ mĩnyambũ. Kũndũ kwingĩ Mbivilianĩ mĩnyambũ ĩwetetwe kwa nzĩa ya ngelekany’o, ĩndĩ kwĩ maandĩko amwe monanĩtye andũ makomanie na mĩnyambũ. Kwa ngelekany’o, Samusoni, Ndaviti, na Mbenaia, nĩmoowaie mĩnyambũ. (Asili 14:5, 6; 1 Samueli 17:34, 35; 2 Samueli 23:20) O na ve andũ angĩ mooaiwe nĩ mĩnyambũ.—1 Asumbĩ 13:24; 2 Asumbĩ 17:25.

Ĩvinda ya tene, mũthemba wa mĩnyambũ yeetawa Asiatic (Panth­era leo persica) yeethĩawa nthĩ sya Asia Minor, na Greece nginya Palestine, Syria, Mesovotamia, na northwest India. Andũ nĩmakĩĩte mĩnyambũ na makamĩnenga ndaĩa, na mavinda maingĩ mavisa mayo nĩmeethĩawa mĩsolonĩ ya Near Eastern. O na nĩveethĩawa na mavisa ma mĩnyambũ menzĩtwe ũkũtanĩ wa nzĩa ĩla yakwatanĩtye makalũ ala meethĩawa taoni sya Mbaviloni, na nyũmba ya mũsumbĩ. Nzĩa ĩsu yeetawa Babylon’s Proces­sional Way.

Asikalĩ meetawa Crusaders matw’ĩkaa nĩmo mooaie mĩnyambũ nthĩ ya Palestine mũthyanĩ wa myaka ya 1100 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto. Nĩvatonyeka mĩnyambũ ĩkethĩwa yathelile kĩsionĩ kĩu mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1300. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, mĩnyambũ nĩyawetelawa Mesovotamia na Syria kũvika myaka ya 1800, na nthĩ ya Iran na Iraq myakanĩ ya 1900 ĩyambĩĩa.