1, 2. (a) Nĩkĩ tũtonya kwasya nĩ ũndũ wa ũĩ kwĩthĩwa twĩ ngalĩ ya Yeova? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

NĨ ŨNDŨ wa ũĩ kwĩkalaa tũlũmanĩtye na Yeova. Vai mũndũ o na wĩva mũĩ, wĩ vinya, na ũtwendete ta Ngai waitũ! Vo ve mũndũ ũtenda kwĩthĩwa ngalĩ yake? (Sav. 96:4-6) Ĩndĩ ve athũkũmi amwe ma Yeova maemetwe nĩ kũlũmany’a nake vaumĩla ũndũ ũũmenda meke ũtwi.

² Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũũneenea ngelekany’o sya andũ amwe ma tene maasya me ngalĩ ya Yeova na ĩvindanĩ o yĩu meeka maũndũ matosanĩte na kwenda kwake. Ngewa syoo niũtũsomethya maũndũ ma vata matonya kũtũtetheesya tũendeee kwĩkala tũlũmanĩtye vyũ na Yeova.

3. Nĩkĩ Yeova wavangie kũneena na Kaini, na amwĩie ata?

³ Twambĩĩe na ngewa ya Kaini. Kaini nde ĩmwe waathaitha ngai ingĩ eka Yeova. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, Ngai ndaaĩtĩkĩla ũthaithi wake. Kĩtumi nũndũ ngoonĩ yake vaĩ na mbeũ ya naĩ yaendeee kũmea. (1 Yoa. 3:12) Yeova nĩwaneenie na Kaini amwĩa  atĩĩ: “Weeka nesa, ndwĩĩtĩkĩlwa? na ethĩwa ndwĩĩka nesa, naĩ yovesyaa mũomonĩ; na kwenda kwayo kũkeethĩwa kwaku; ĩndĩ naku ũmĩsumbĩke.” (Mwa. 4:6, 7) Kwa ndeto ingĩ Yeova nĩ ta weeaa Kaini atĩĩ: “Weelila na waalyũka ũũngame ngalĩ ĩ yakwa, o nakwa ngeethĩwa ngalĩ ĩ yaku.”

4. Kaini atũmĩie ata mwanya ũla waĩ naw’o wa kũũngama ngalĩ ya Yeova?

⁴ Keka Kaini nĩwaalyũlile mosũanĩo make, Yeova ethĩwa eetĩkĩlile ũthaithi wake. Ĩndĩ ndaaĩthukĩĩsya ũtao ũla wanengiwe. Mosũanĩo make mathũku vamwe na wendi mũthũku nĩsyatumie eka naĩ. (Yak. 1:14, 15) Kaini e wa mũika ndaĩ asũanĩa kana ve mũthenya ũkalea kũmwĩw’a Yeova. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda nĩweekie kĩndũ ũtaĩ asũanĩa nũndũ nĩwaleile kũmwĩw’a Ngai na ooaa mwana-a-inyia!

5. Nĩ mosũanĩo ma mũthemba wĩva matonya kũtuma Yeova alea ũthaithi witũ?

⁵ O na ũmũnthĩ Mũklĩsto no eke ta Kaini. Nũtonya kwĩthĩwa eyĩtaa mũthaithi wa Yeova ĩndĩ ũyĩthĩa no wĩkaa maũndũ matamwendeeasya. (Yuta 11) Kwa ngelekany’o, mũndũ wa mũthemba ũsu nũtonya kwĩtĩkĩlya mosũanĩo mavuku mekale ngoonĩ yake. O na nũtonya kwambĩĩa kũlikwa nĩ ĩtomo ngoonĩ yake, kana akambĩĩa kũmena mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa mũna. (1 Yoa. 2:15-17; 3:15) Mosũanĩo ma mũthemba ũsu nĩũlikya mũndũ naĩnĩ. Na mũndũ nũtonya kwĩthĩwa namo na ũyĩthĩa no ũkũtavany’a na ndatĩĩaa maũmbano. Ĩndĩ o na kau andũ ala angĩ nĩmatonya kũlea kũmanya mosũanĩo maitũ, Yeova nĩwĩthĩawa ene maũndũ onthe na ndalea kũmanya ethĩwa tũmũthũkũmaa na ngoo yonthe na ethĩwa twĩ ngalĩ ĩ yake.—Soma Yelemia 17:9, 10.

6. Yeova atũtetheeasya ata ‘tũsumbĩke’ mawonzu maitũ yĩla twalũmany’a nake?

⁶ Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, Yeova ndatwĩkĩasya ngoo mĩtũkĩ. Eĩte ala moosa matambya mataĩle na mambĩĩa kwelelũka atĩĩ: “Nzyokeai, nakwa ngamũsyokea.” (Mal. 3:7) Yeova endaa twĩvathane na ũthũku, na mũno mũno yĩla tũendeee kũng’ang’ana na mawonzu maitũ. (Isa. 55:7) Twalũmany’a na Yeova nake akalũmanasya naitũ kwa kũtũnenga vinya ũla ũtwĩanĩĩe nĩ kana ‘tũsumbĩke’ mawonzu asu.—Mwa. 4:7.

7. Solomoni aanangie ngwatanĩo yake na Yeova ata?

⁷ Ngelekany’o ĩngĩ ĩtonya kũtũmanyĩsya nĩ ya Mũsumbĩ Solomoni. Solomoni e mũnini nĩwamwĩkwatasya Yeova amũtongoesye. Na Ngai nĩwamũnengie ũĩ na amũnenga kĩanda kya kwaka ĩkalũ ĩseo mũno Yelusaleme. Ĩndĩ Solomoni nĩwesie kwananga ngwatanĩo yake na Yeova. (1 Asu. 3:12; 11:1, 2) Mĩao ĩla Ngai wanengete Aisilaeli yaĩtye mũsumbĩ Mũevelania “ndakatwae aka aingĩ [nĩ kana] ngoo yake ndĩkathyũũwe.” (Kũt. 17:17) Ĩndĩ Solomoni ndaakwata mwĩao ũsu, na nĩwesie kũtwaa aka 700. Na kũthũkya ũvoo ongela iveti sya ndũsyo 300. (1 Asu. 11:3) Iveti syake mbingĩ syaĩ sya mbaĩ ingĩ na syathaithaa ngai sya mĩvw’anano. Kwoou, mwĩao ũngĩ ũla Solomoni watũlile nĩ ũla wavatĩte Aisilaeli kũtwaa aka ma mbaĩ ingĩ.—Kũt. 7:3, 4.

8. Solomoni amũvĩtĩisye Yeova mũno wĩana ata?

⁸ O na kau Solomoni ambĩĩe kwelelũka o kavola, mũtuo wake nĩwesie kũtuma eka naĩ ngito mũno. Solomoni nĩwaakie ithembeo kwondũ wa ngai nga yeetawa Asetalothi na ngai ĩngĩ yeetawa Kemosi. Na ĩndĩ ambĩĩa kũthaitha ngai isu e na iveti syake.  Ũndũ ũla wa kũsengy’a nĩ kana aakie ithembeo isu kĩĩmanĩ kyasyaanĩtye na Yelusaleme, o vala waakie ĩkalũ! (1 Asu. 11:5-8; 2 Asu. 23:13) Noĩthwa Solomoni eekengete ayasya Yeova no aeme kũtinda ayĩungana na naĩ syake nũndũ no waendeee kũmumĩsya nthembo ĩkalũnĩ.

9. Kweethĩiwe ata Solomoni avũthĩĩsya mokany’o ala wanengiwe nĩ Yeova?

⁹ Ĩndĩ Yeova ndalalasya akatw’ĩka ndanona naĩ yĩkĩtwe. Mbivilia yaĩtye: “Na Yeova amũthatĩa Solomoni, nũndũ ngoo yake nĩyathyũũiwe ĩmũeke Yeova, . . . ũla wamumĩlĩle kelĩ, na wamwĩaĩĩte ũndũnĩ ũsu, ndakaatĩĩe ngai ĩngĩ: ĩndĩ ndaasũvĩa ũla Yeova weaie.” Nũndũ wa ũu, Ngai nĩwaekie kũmũtetheesya na aeka kwĩtĩkĩla ũthaithi wake. Na ĩngĩ kĩu nĩkyatumie nzyawa sya Solomoni itasumbĩka mbaĩ syonthe sya Isilaeli, na ũsumbĩ ũsu wa nzyawa syake weethĩwa na mathĩna maito kwa myaka maana maingĩ.—1 Asu. 11:9-13.

10. Nĩ kyaũ kĩtonya kwananga ngwatanĩo yitũ na Yeova?

¹⁰ O ta Solomoni, athũkũmi ma Ngai ũmũnthĩ no manange ngwatanĩo yoo na Yeova nũndũ wa kũtindany’a na andũ matesĩ na matanengete ndaĩa myolooto ya Yeova. Amwe nĩmatonya kwĩthĩwa me o kĩkundinĩ ĩndĩ ũkethĩa mai na ngwatanĩo ndũmu na Yeova. Angĩ nĩmatonya kwĩthĩwa me andũ ma mũsyĩ, atũi, andũ tũthũkũmaa ĩmwe, kana o tũsomaa ĩmwe ĩndĩ ũyĩthĩa ti athaithi ma Yeova. Ĩndĩ o na matw’ĩke naaũ, nĩmatonya kwananga ngwatanĩo yitũ na Ngai ethĩwa mainengete ndaĩa mĩao yake.

11. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya kũmanya ethĩwa mũndũ nĩ kĩtindo kĩseo kana ti kĩseo?

¹¹ Soma 1 Akolintho 15:33. Andũ aingĩ nĩmethĩawa na nguma nzeo na aingĩ mai mĩkalĩle mĩthũku o na kau mo ti Ngũsĩ. Twasye anyanya maku mailyĩ ũu; we no ũmete kĩtindo kĩseo? Nũseo ũkekũlya kana anyanya maku meũtetheesya ũlũlũmĩlye ngwatanĩo yaku na Yeova kana metuma wĩka kũmyananga. Wasisya nũkwona matonya kũũtetheesya ũmwende Yeova mũnango? Nĩ kyaũ kĩ ngoonĩ syoo? Kwa ngelekany’o, mo matindĩaa kũneenea mbesa, ngũa ila syumie, syĩndũ ila syumie mĩtũkĩ, maũndũ ma kwĩtanĩthya, kana o maũndũ angĩ ta asu? Nĩmethĩwa mendete mũno kumany’a andũ kana kũvũa ngũĩ nthũku? Yesũ aisye atĩĩ: “Ũla wusũĩte ngoo nĩw’o kanyw’a ũneenaa.” (Mt. 12:34) Weethĩa kana anyanya maku mai ũndũ maũtetheesya wĩthĩwe na ngwatanĩo nzeo na Yeova, ũsu nĩw’o saa wa kũolanga ĩvinda yĩla ũtũmĩaa namo kana kũtila kĩtindo kyaku namo vyũ ethĩwa ve vata.—Nth. 13:20.

12. (a) Nĩ ũndũ wĩva Yeova watavisye Aisilaeli mauma Misili oou? (b) Aisilaeli meekie ata mamanya kana Yeova ndendaa ũthaithi wake ũivulanw’a na ũngĩ?

¹² No twĩmanyĩsye maũndũ angĩ ma vata twasũanĩa kĩla kyeekĩkie Aisilaeli mauma Misili. Ĩvinda yĩu andũ moombanĩĩte mbee wa Kĩĩma kya Sinai. Na vau Yeova nĩweekie maũndũ ma ũsengy’o nĩ kana emanyĩthye. Mbee vambie kumĩla ĩtu ĩtuku mũno. Na ĩndĩ Yeova asyoka atuma kũtunduma, na kwooneka ũtisi na syũki, na kweew’ĩka wasya mũnene ta wa soo. (Kuma 19:16-19) Ĩtina wa ũu, Yeova atavisye Aisilaeli kana we nĩ “Ngai wĩ kĩwĩu,” kana ũtendaa ũthaithi wake ũivulanw’a na ũngĩ. Na asyoka amaĩkĩĩthya kana akalũmanasya na ala mamwendete na makwataa mĩao yake. (Soma Kuma 20:1-6.) Kwa ndeto ingĩ Yeova nĩ ta wameaa atĩĩ: “Mwaũngama ngalĩ ĩ yakwa, nakwa ngeethĩwa ngalĩ ĩ yenyu.” We wĩka ata Yeova Ngai akakwatha kana akalũmanasya naku? Ndũema kwĩka ũndũ Aisilaeli meekie. Masũngĩie “na wasya ũmwe, na masya, Ndeto syonthe ila Yeova ũneenete tũkeeka.” (Kuma 24:3) Ĩndĩ o na matekalĩte, nĩvaumĩlile ũndũ wamatatie mũno. Mo nĩmaendeeie kũlũmany’a na Yeova?

13. Nĩ kyaũ kyatatie ũĩkĩĩku wa Aisilaeli?

¹³ Aisilaeli moona yĩla ĩtu vamwe na ũtisi na maũndũ angĩ ma ũsengy’a ala meekĩkie, matelemile mũno. Makũlilye Mose ambate Kĩĩmanĩ kya Sinai aneene na Yeova kwondũ woo na eetĩkĩla. (Kuma 20:18-21) Ĩndĩ Mose athi kĩĩmanĩ ekala mũno. Andũ moonie ta makwamĩa weũnĩ nũndũ yu mũtongoi woo nde vo. Veonekana meew’aa me na mũĩkĩĩo yĩla Mose wĩ vakuvĩ. Mavũavũanie na meea Aluni atĩĩ: “Tũseũvĩsye ngai, ila ikatũtongoesya, nĩkwĩthĩwa ũndũ wa Mose ũsu, ũla mũndũ watumisye nthĩ ya Misili, tũtyĩsĩ ũndũ ũmũkwatĩte.”—Kuma 32:1, 2.

14. Aisilaeli meekengie ata, na Yeova eekie ata?

¹⁴ Andũ asu nĩmeesĩ nesa kana kũthaitha ngai sya mĩvw’anano nĩ kũmũvĩtĩsya Yeova. (Kuma 20:3-5) Ĩndĩ o na matekalĩte, nĩmambĩĩe kũthaitha kasaũ ka thaavu! Na o na kũtw’ĩka nĩmeesĩ meĩka kĩla kĩtaĩle, meekengaa kana Yeova e o vamwe namo. O na ũndũ wa ũsengy’o nĩ kana Aluni aisye kũthaitha kasaũ kau kwaĩ “mboka kwondũ wa Yeova”! Yeova eekie ata? Eewie aũmĩa mũno. Yeova eeie Mose kana andũ asu “nĩmethũkĩtye” na “nĩmathũkĩte mĩtũkĩ nzĩanĩ ĩla [wameaĩe].” Nĩkyo kĩtumi ‘ũthilĩku wake wakanie’ na asũanĩa kũtuta vyũ mbaĩ ĩsu ya Isilaeli yaĩ ĩnambĩĩw’a.—Kuma 32:5-10.

15, 16. Mose na Aluni moonanisye ata kana nĩmalũmanĩtye na Yeova vyũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 17.)

¹⁵ Yeova atwie ndeananga Aisilaeli. Tei ũsu wake wanengie ala malũmanĩtye nake mwanya wa kũũngama ngalĩ ĩ yake. (Kuma 32:14) Mose oona ũndũ andũ mainaa na makasũnga makayanĩtye mbee wa mũvw’anano ũsu matekwenda kũmanya, nĩwoosie kasaũ kau ka thaavu na akathia katw’ĩka mũtu. Ĩtina wa ũu aneena na wasya mũnene asya: “O ũla wĩ ngalĩ ya Yeova, nĩoke va nĩĩ.” Yĩla meewie ũu, “ana onthe ma Livai meeyũmbanĩsya vala ũĩ.”—Kuma 32:17-20, 26.

¹⁶ O na kau Aluni nĩwe waseũvĩtye mũvw’anano ũsu, nĩweelilile na aũngama ngalĩ ya Yeova vamwe na Alivai ala angĩ. Ĩtambya yĩla Alivai asu moosie yoonanisye kana, o vamwe na kũũngama ngalĩ ĩ ya Yeova, nĩmeevathie vyũ na eki asu ma naĩ. Ũsu waĩ ũndũ wa ũĩ nũndũ mũthenya ũsu andũ ngili mbingĩ nĩmooaiwe nũndũ wa  kũthaitha mũvw’anano. Ĩndĩ ala maũngamie ngalĩ ya Yeova nĩmathiwe moathimo maingĩ.—Kuma 32:27-29.

17. Ndeto ila Vaulo wawetie aineenea mũthenya ũla Aisilaeli mathaithie kasaũ ka thaavu syĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹⁷ Mũtũmwa Vaulo aineenea kĩla kyeekĩkie mũthenya ũsu Aisilaeli mathaithie kasaũ ka thaavu aumisye ũkany’o ũũ: “Maũndũ asu maĩ ngelekan’yo kwitũ, nĩ kana . . . mũikethĩwe athaithi ma mĩvw’anano, o ta amwe moo. Maũndũ asu mamakĩtĩkĩe methĩwe ngelekan’yo; na maandĩkiwe kwondũ wa ũtũtaa ithyĩ, ala tũvikĩwe nĩ mũminũkĩlyo wa mavĩnda. Kwondũ wa ũu ũla ũnũkwona e mũũngamu, nĩesũvĩe ndakavalũke.” (1 Ako. 10:6, 7, 11, 12) O tondũ Vaulo wawetie, nĩ ũndũ ũtonyeka athaithi ma w’o makethĩwa na imanyĩo nthũku. Ala matatĩka kwĩka ũu no mekenge kana me na ngwatanĩo nzeo na Yeova. Ĩndĩ o kwĩw’a ta wĩ mũnyanya wa Yeova kana kwasya nũlũmanĩtye nake ti kw’o kũtonya kũtuma Yeova etĩkĩla ũthaithi waku.—1 Ako. 10:1-5.

18. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma twelelũka tũkathi vaasa na Yeova, na ũndũ ũsu ũtonya kũtuma twĩsa kwĩka ata?

¹⁸ Aisilaeli mavũavũanie moona Mose ekala mũno Kĩĩmanĩ kya Sinai. O namo Aklĩsto ũmũnthĩ no mambĩĩe kũthĩnĩka mayĩw’a mũthenya wa sila wa Yeova ta wĩkalĩte mũno na nthĩ nzaũ ta yĩ vaasa. No twambĩĩe kwona mawatho asu ta me vaasa mũno kana tũkambĩĩa kũmona ta maũndũ matesa kũtonyeka. Tũkaema kwosa ĩtambya, mosũanĩo asu nĩũtuma tũvĩtya maũndũ ma kĩ-mwĩĩ mbee wa maũndũ ma kĩ-veva. Na twaendeea ũu nĩkwĩsa kwĩthĩa twelelũkile twathi vaasa na Yeova, na mũthya tũyĩsa kwĩthĩwa na imanyĩo tũtaĩ tũsũanĩa kana no twĩthĩwe nasyo yĩla twaĩ alũmu kĩ-veva.

19. Nĩ ũndũ wĩva wa vata tũtaĩle kũlwa nĩw’o, na nĩkĩ?

¹⁹ Nũseo tũkalilikanaa kĩla ĩvinda kana Yeova endaa tũmwĩw’e na tũimwĩyumĩsya we e weka. (Kuma 20:5) Yĩla mũndũ wambĩĩa kwelelũka atie ũthaithi wa Yeova ethĩawa ayĩka kwenda kwa Satani, na mũthya esaa kwĩyĩthĩa mũisyonĩ mũnene. Nĩkyo kĩtumi Vaulo ũtwĩĩte atĩĩ: “Mũtitonya kũnyw’a kĩkombe kya Mwĩaĩi, na kĩkombe kya ndaimoni: mũtitonya kũĩsanĩa mesanĩ ya Mwĩaĩi, na mesanĩ ya ndaimoni.”—1 Ako. 10:21.

20. Yeova atũtetheeasya ata o na yĩla twoosa ĩtambya yĩtaĩle?

²⁰ Nĩtwaneenea ngewa ya Kaini, ya Solomoni, na ya Aisilaeli me Kĩĩmanĩ kya Sinai. Ngewa isu nĩvw’anene ũndũnĩ ũmwe wa vata. Onthe nĩmanengiwe mwanya wa ‘kũalyũla ngoo, na mayĩthyũũa.’ (Meko 3:19) Kĩu kĩonany’a nesa kana Yeova ndekĩasya mũndũ ngoo mĩtũkĩ oosa ĩtambya yĩtaĩle. Aluni nĩwaekeiwe nĩ Yeova. Ũmũnthĩ Yeova no atũkany’e atũmĩĩte ngewa yĩ Mbivilianĩ, mavuku maitũ, kana o Mũklĩsto ũngĩ. Tweew’a ũkany’o, nake Yeova ndalea kũtwĩw’ĩa tei.

21. Twaĩle kwĩka ata yĩla twakomana na ũndũ ũũtuma twĩw’a ve vinya kũlũmany’a na Yeova?

²¹ Yeova atwonetye ũseo wake mwingĩ e na kĩtumi. (2 Ako. 6:1) Ũseo ũsu ũtũnengae mwanya wa “[kũlea] maũndũ onthe mate ma kũmũkĩa Ngai na mawendi onthe ma nthĩ.” (Soma Tito 2:11-14.) “Ĩvindanĩ yĩĩ tũĩ,” tũilea kũkomana na maũndũ matonya kũtuma twĩw’a ve vinya kũmwĩyumĩsya Yeova na ngoo yonthe. Nũndũ wa ũu, ekai ithyonthe twĩthĩwe twĩyũmbanĩtye kĩla ĩndĩ kũũngama ngalĩ ya Yeova na tũilũmany’a nake. ‘Tũmũkĩe Yeova Ngai waitũ; tũmũthũkũme we; na tuilũmany’a nake’!—Kũt. 10:20.