Mwakanĩ wa 2012, andũ ala menzaa syĩndũ sya tene nthĩ nĩmakwatie ilĩo sya mbisũ yĩ na myaka 3,000 na ũndũ ũsu nĩwatanĩthisye asomi mũno. Nĩ kyaũ kyatumie asomi asu matana? Mayaatana nĩkwĩthĩwa nĩmoonie ilĩo syĩ na myaka mingĩ, ĩndĩ mendeeiw’e mũno nĩ kĩla kĩandĩkĩtwe ilĩonĩ isu.

Ĩla asomi asu makwatanisye ilĩo isu nĩmatonyie kũsoma ndeto syaandĩkĩtwe ĩ mbisũnĩ na kĩthyomo kya tene kya Akanaani. Mbisũ ĩsu yaandĩkĩtwe: “Esi-mbaali Mbeni [mwana wa] Mbeta.” Yĩĩ nĩyo ĩvinda ya mbee asomi kwona ĩsyĩtwa yĩu yĩandĩkĩtwe syĩndũnĩ sya tene.

Ve mũndũ ũngĩ weetawa Esi-mbaali ũwetetwe Mbivilianĩ, nake aĩ ũmwe wa ana ma Mũsumbĩ Saulo. (1 Mav. 8:33; 9:39) Vulovesa ũmwe wĩtawa Yosef Garfinkel, ũla nĩ ũmwe wa ala menzie mbisũ ĩsu, aeleetye ũũ: “Nĩ ũndũ wa kwendeesya kwona kana Mbivilia nĩwetete ĩsyĩtwa Esi-mbaali ĩvindanĩ ya Mũsumbĩ Ndaviti, na yu ĩsyĩtwa yĩu nĩyasyoka yooneka mbisũnĩ ya tene o ya ĩvinda yĩu.” Andũ amwe masũanĩaa kana ĩsyĩtwa yĩu yatũmĩawa o ĩvindanĩ yĩu tũ. Ũũ nĩ ũndũ ũngĩ ũkwonany’a ũndũ syĩndũ sya tene ila syĩnzĩtwe nthĩ ikwataa mbau kĩla kĩandĩkĩtwe Mbivilianĩ.

Kũndũ kũngĩ Mbivilianĩ Esi-mbaali etĩtwe Isi-vosethi. Kĩlungu kya ĩsyĩtwa yake, “mbaali,” kĩvĩndũĩtwe kĩkatw’ĩka “vosethi.” (2 Sam. 2:10) Nĩkĩ? Asomi maeleetye atĩĩ: “Nĩvatonyeka ĩsyĩtwa Esi-mbaali yĩkethĩwa yĩtaatũmĩwa ĩvukunĩ ya 2 Samueli, nũndũ yamalilikanasya ĩla ngai ya Akanaani ya kĩuutani yeetawa Mbaali . . . , ĩndĩ ĩsyĩtwa yĩu Esi-mbaali yĩyaavĩndũwa Ĩvukunĩ ya Mavinda.”