Matakĩtalĩ ala mathĩnzaa andũ nĩmonete vata wa kwĩthĩwa na ngamu ya kũvaka matonya kũtũmĩa maithĩnza andũ kana yĩla mekũiita andũ itau. Ngamu mbingĩ ila itũmĩawa yu tũĩ, iitonya kũvakwa mwĩĩnĩ nthĩnĩ. Ngamu isu syĩthĩawa itonya kwananga vala syavakwa, nĩsyũmĩlanĩlaa syavakwa, na iitonya kũkwata vandũ vathithĩanĩu. Ĩndĩ andũ ma saenzi meeka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa kĩmia kya ĩnyonga ĩna ĩtethĩawa na ĩkoi, a nĩmethĩĩte kana no maseũvye ngamu nzeango.

 Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Yĩla ĩnyonga yĩu yatelemwʼa, nĩyumasya kĩmia kĩ na ngamu. Ngamu ĩsu yĩthĩawa yĩ ndũmu ũkethĩa no ĩyĩtetheesye yĩkekwatĩla yĩkalũma o na ĩtũnĩ yĩ na kĩwʼũ. Kĩmia kĩu nĩkĩtumaa yĩlũma nesa vala yĩĩ. Ĩndĩ o na vailye ũu, no yĩthĩawa yĩtonya kũnyaunyia.

 Asomi nĩmekĩte ũkunĩkĩli na makamanya maũndũ mana ala matumaa kĩmia kĩu kĩthĩwa kĩ ngamu nzeo. Ngamu ĩla yĩthĩawa kĩmianĩ kĩu nĩyĩthĩawa na ũtonyi wa kwĩkwatĩla kwa nzĩa ilĩ. Nĩyĩkwatĩlaa o tondũ ngamu ya kũvakwa yĩkwatĩlaa syĩndũ, na o tondũ sivaki (magnet) yĩkwatĩlaa syũmanĩ. Nĩnyusaa ĩkalikana na vala ĩnyonga yĩu yĩkwatĩlĩte, na yĩthĩawa ĩtonya kũnonooka yĩla ĩnyonga yĩu yanyaunyia. Asomi maatĩĩe ngelekanyʼo ya kĩmia kya ĩnyonga, nĩmaseũvĩtye ngamu nzeango kwĩ ila itũmĩawa nĩ matakĩtalĩ ũmũnthĩ na o na ĩtonya kũlũma nyamanĩ ya kĩndũ kĩ thayũ. Ngamu ĩsu ĩtwʼĩkaa no ĩkwatanyʼe “mamutha ma mwĩĩ o tondũ makono makwatanasya mavĩndĩ.”

 Asomi maĩkĩĩaa kana ĩvindanĩ yũkĩte matakĩtalĩ ala mathĩnzanaa makeethĩwa matonya kũtũmĩaa ngamu ĩno yĩla meũthĩnza awau, vandũ va kũmatuma na ndii kana tũvĩnĩ (staples). Ngamu ĩsu no ĩtũmĩwe kũtũngĩĩa makono yĩla maanangĩka, na ĩkeethĩawa ĩtonya kũtũmĩwa kũkwatĩlĩĩlya syĩndũ sya ũiiti ila ikwenda kwĩkĩwa mwĩĩnĩ yĩla mũndũ ũkũiitwa. Nĩmatũmĩĩte ngamu ĩsu kũlia ĩima yĩ ngoonĩ ya ngũlũe na makamĩtũmĩa kũlia maima me matemanĩ ma tũvĩla na makona ĩithũkũma.

 Mavinda maingĩ andũ ma saenzi meeka ũkunĩkĩli syĩndũnĩ ila itũthyũlũlũkĩte, nĩmamanyaa ũndũ matonya kũthĩnĩkĩa mathĩna amwe tũkothaa kwĩthĩwa namo. Donald Ingber, ũla ũũngamĩe sukulu ĩla ĩseũvĩtye ngamu ĩsu, aĩtye atĩĩ: “Kĩla kyendekaa no kũmanya kĩla ũũsisya na ũyĩmanyĩsya ũndũ wa vata kĩndũnĩ kĩu.”

 We wĩona ata? Yo kĩmia kya ĩnyonga kĩla kĩthĩawa na ngamu ĩseũvĩte ũu, kyeekie kwĩyumĩlya-ĩ kana kyeekie kũmbwa?