•  Nĩna kĩtumi kĩseo kya kũola kĩlo?

•  Nĩ nzĩa yĩva nzeo ya kũola kĩlo?

•  Maũndũ ala ũtonya kwĩka

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 Andũ amwe ma mũika maasya kana nĩmekwenda kũola kĩlo. Ĩndĩ . . .

•   Andũ aingĩ ma mũika mathĩnĩkĩaa mũno wũmbo woo vandũ va ũima woo wa mwĩĩ. Amwe nĩmekaa maũndũ ala maĩkĩĩaa kana no matume maola kĩlo na mĩtũkĩ, ta kwĩkala mataĩte kana kũnywʼa ndawa sya kũola kĩlo. Mavinda maingĩ kũtũmĩa nzĩa ta isu kũitethasya na mavinda amwe kũtumaa maũmĩa mũno.

   “Eĩtu amwe mekalaa mataĩte nĩ kana maole kĩlo na mĩtũkĩ. Ĩndĩ vandũ va kũola kĩlo mwĩĩ woo ũkwatawa nĩ mathĩna, na nĩmekalaa ĩvinda yĩasa mayĩsa kũvoa.”—Hailey.

•   Andũ aingĩ ma mũika ala mathĩnĩkaa nũndũ wa kĩlo ila me nasyo mayaĩle kũthĩnĩka. No methĩwe mate na kĩlo mbingĩ mũno, ĩndĩ meesianĩsya na anyanyae kana andũ atheke ala monanawʼa mavisanĩ ma kũtangaasa syĩndũ nĩmatonya kwĩthĩwa mewʼaa me anou.

   “Yĩla naĩ na myaka 13, nĩneeyĩelekanasya na anyanyawa. Nasũanĩaa makambenda mũnango nekala tamo, na nĩ kana nĩke ũu, naaĩle kwĩthĩwa nĩ mũtheke mũno ta kamũtĩ.”—Paola.

 Kĩvathũkanyʼo na ũu, ve andũ amwe ma mũika methĩawa na kĩtumi kĩseo kya kũola kĩlo. Kwĩanana na livoti ya Ngwatanĩo ya Nthĩ Yonthe ya Ũiiti . . 

•   Ĩũlũ wa nthĩ yonthe ve andũ ma mũika milioni 340 me na ũkũũ wa katĩkatĩ wa myaka 5 na 19 methĩawa na kĩlo mbingĩ kũvĩtũka ũndũ vaĩle.

•   Mwakanĩ wa 1975, no kĩlungu kya 4 katĩ wa 100 kya andũ ma mũika ala me katĩkatĩ wa myaka 5-19 maĩ na kĩlo mbingĩ kũvĩtũka ũndũ vaĩle. Ĩndĩ kũvika mwaka wa 2016 ũtalo woo nĩwongelekile wavika kĩlungu kya 18 katĩ wa 100.

•   Kũndũ kwingĩ ĩũlũ wa nthĩ andũ ala me na kĩlo mbingĩ mũno nĩmo methĩawa me aingĩ kũvĩtũka ala me na kĩlo nini.

•   Thĩna wa andũ kwĩthĩwa na kĩlo mbingĩ mũno nĩwĩthĩawa nthĩ ila syĩ ũkwati mũnini, o na nthĩnĩ wa mĩsyĩ ĩla andũ mataĩsaa malĩu ala maĩlĩte wĩthĩaa ve o andũ me na kĩlo mbingĩ mũno.

 We ũtonya kũnyuva kũtũmĩa nzĩa yĩva?

1.   Kwĩkala ũtaĩte.

2.   Kwĩka masoesi o vamwe na kũya malĩu ala maĩle.

3.   Kũtũmĩa ndawa sya kũola kĩlo.

 Ũsũngĩo ũla wa wʼo: Nzĩa ya 2: Kwĩka masoesi o vamwe na kũya malĩu ala maĩle.

 Nĩwʼo no ũole kĩlo na mĩtũkĩ kwa kwĩkalaa ũtaĩte kana kwa kũlea kũya mĩthemba mĩna ya lĩu. Ĩndĩ nzĩa isu no syĩthĩwe ite nzeo kwa ũima waku wa mwĩĩ, na nĩvatonyeka ũkesa kwambĩĩa kwongela kĩlo ĩngĩ wasyokea kũya ũndũ ũnaĩsaa mbeenĩ.

 Kĩvathũkanyʼo na ũu, yĩla watwʼa vyũ kũtata ũndũ ũtonya wĩthĩwe na ũima mũseo wa mwĩĩ, ũkeewʼaa wĩ mwĩanĩe na mwĩĩ waku ũkoonekaa wĩ mũseo. Ndakĩtalĩ ũmwe wĩtawa Michael Bradley aĩtye atĩĩ: ‘Nzĩa ĩla nzeo vyũ na ĩtonya kũtuma mũndũ ethĩwa na ũima mũseo wa mwĩĩ kwa ĩvinda yĩasa na ĩtatonya kũmũetee mathĩna, nĩ kũekana na imanyĩo imwe na ayambĩĩa kwĩkaa maũndũ matonya kũmũtetheesya kwĩthĩwa na ũima mũseo wa mwĩĩ.’ a We eendaa tũmanye ũndũ wĩva? Ethĩwa nũkwenda kũola kĩlo, ndũkasũanĩe o malĩu mana ala waĩle kũya kana ũtaĩle kũya, ĩndĩ sũanĩa ũndũ ũtonya kũvĩndũa maũndũ ala ũneekaa na ũyambĩĩa kwĩka maũndũ angĩ.

 Mbivilia ĩtwĩĩte twĩthĩwe na “wĩtingʼo maũndũnĩ onthe,” ala nĩ vamwe na kĩmanyĩo kitũ kya kũya. (1 Timotheo 3:11) O na ĩwetete ũtheinĩ vyũ kana andũ mayaĩle kũya mũno. (Nthimo 23:20; Luka 21:34) Ũlilikene myolooto ĩsu, tata wĩke maũndũ aa maatĩĩe nĩ kana maũtetheesye wĩkalae kwa nzĩa ĩtonya kũtuma wĩthĩwa na ũima wa mwĩĩ mũseango:

•   Manya malĩu ala mũndũ waĩle kũya nĩ kana ethĩwe na ũima mũseo wa mwĩĩ.

   Nĩ kana ũendeee kwĩthĩwa na kĩlo ila syaĩle, ti ũthũku kwĩthĩwa na ũmanyi mũnini ĩũlũ wa malĩu ala waĩle kũya. Ĩndĩ ndwaĩle kwasya ũkaĩsaa lĩu mũna na ũilũma vu. Kwawʼo, kũya lĩu ũla waĩle nĩ nzĩa ĩmwe katĩ wa ila itonya kũũtetheesya wĩthĩwe na kĩlo ila syaĩle.

•   Ĩkaa masoesi.

   Sũanĩa maũndũ ala ũtonya kwĩka kĩla mũthenya nĩ kana maũtetheesye ndũkethĩwe na kĩlo mbingĩ. Kwa ngelekanyʼo, vandũ va kũlĩsa ngolovanĩ na kĩlĩnĩ no ũthi na maaũ. O na ĩngĩ, no ũtwʼe kũthi vandũ na maaũ ũsembasembangĩte vandũ va kwĩkala nthĩ ũthaũke mathaũ ma vitio.

•   Vandũ va kũya tũlĩu twĩ na sukalĩ, mũnyũ kana mauta maingĩ, ĩsaa lĩu ũtonya kwaka mwĩĩ.

   Mwĩĩtu ũmwe wa mũika wĩtawa Sophia aĩtye atĩĩ: “Niaa tũtunda na tũlĩu tũngĩ tũuĩtwe na mboka vakuvĩ. Ũu ũtumaa neewʼa nzaa nĩya lĩu ũtonya kwaka mwĩĩ.”

•   Ya lĩu o kavola.

   Andũ amwe maĩsaa mekalaatĩte ũkethĩa o na mavũna maimanya. Kwoou wambĩĩa kũya, ya o kavola. Ũtanamba kwongela lĩu amba kweteela. Weeka ũu nũtonya kwĩthĩa nũvũnie o na kau wĩonaa ta ũtanavũna.

•   Ndũkaye lĩu wĩ na vinya mwingĩ (calories).

   Ũtanamba kũũa lĩu, amba kũmanya ũseũvĩtwʼe na syĩndũ syĩva. Kwa ngelekanyʼo, syĩndũ ta sota na tũlĩu tũngĩ tũvũthũ, no twĩthĩwe tũseũvĩtwʼe na syĩndũ syĩ na vinya mwingĩ (calories) na no itume mũndũ ongelanga kĩlo.

•   Ndũkeyĩkĩĩe mĩvaka ĩvĩtũkĩte.

   Mwĩĩtu ũngĩ wĩtawa Sara ũla wĩ na myaka 16 aĩtye: “Ve ĩvinda nasiasya mũno lĩu ũla ngũya ũndũ ũseũvĩtwʼe na syĩndũ syĩ na vinya wĩana!” Mwa ndũkenosye ta Sara. No ũye lĩu wĩ na mũsamo mũseo na wĩ mũyo o na ethĩwa wĩ na vinya mwingĩ.

 Ũndũ ũtonya kwĩka: Tavya ndakĩtalĩ waku ũndũ ũkwĩwʼa ĩũlũ wa kĩlo ila wĩ nasyo. Nũndũ nũkwĩsĩ nesa, no aũtetheesye ũmanye nesa vyũ kĩla waĩle kwĩka kĩkaũtethya.