Nalaklakam itan a maammuan ti adu nga impormasion, a pakairamanan dagiti makatulong kenka tapno protektadoka ken nasalun-atka. Ngem no ag-search-ka, masapul nga agannadka kadagiti di umiso nga impormasion, kas iti:

•   Makaallilaw a damdamag

•   Saan nga agpayso a report

•    Naim-imbento a damag

 Kas pagarigan, bayat ti COVID-19 pandemic, nangpakdaar ti secretary-general ti United Nations maipapan kadagiti agwarwaras a saan nga agpayso a damag. “Bigla nga immadu dagiti balakad ken pamay-an ti panangagas a delikado iti salun-at,” imbagana. “Nakaad-adun dagiti saan nga agpayso a damag iti TV ken radio. Napno met ti Internet kadagiti naim-imbento a damag. Normalen a maibaga ti gura ken panangpadakes ken panangipababa iti dadduma a tattao ken grupo.”

 Siempre, uray idi, adda metten dagiti saan nga agpayso nga impormasion. Ngem impakpakauna ti Biblia nga iti panawentayo, ‘ad-adda pay a dumakes dagiti dakes ken impostor a tattao, a mangallilawda ken maallilawda.’ (2 Timoteo 3:1, 13) Gapu iti Internet, nalaklaka ken naparpartak itan ti makaawat ken di inggagara a makaiwaras kadagiti saan nga agpayso a damag. Isu a dagiti email, social media, ken news a mabasatayo kadagiti gadyettayo ket nabaliwan ken nalaokanen iti saan nga agpayso.

 Kasano a maprotektaram ti bagim kadagiti makaallilaw nga impormasion ken naim-imbento a damag? Kitaem dagiti makatulong a prinsipio ti Biblia.

•   Saanmo a patien ti amin a makitam wenno mangngegmo

   Ti kuna ti Biblia: “Patien ti awan ammona ti tunggal sao, ngem panunoten ti masirib ti tunggal addangna.”—Proverbio 14:15.

   Nalakatayo laeng a maallilaw no saantayo nga agannad. Usarentayo a pagarigan ti kapsion dagiti piktiur wenno ababa a video nga agwarwaras iti Internet, lalo iti social media. Maaw-awagan dagita iti memes, ken kaaduanna a mausar kas pagkakatawaan. Ngem dagiti piktiur ken video clip ket nalaka a masukatan wenno maikkat ti kontekstona isu a sabalinton ti mensahena. Mayaramidanda metten iti video ti maysa a tao uray saanna nga inaramid wenno imbaga dayta.

   “Kaaduan kadagiti di umiso nga impormasion a makitkita dagiti researcher iti social media ket dagiti piktiur ken video nga awan ti kontekstona, kas iti memes.”—Axios Media.

   Isaludsodmo iti bagim: ‘Agpaypayso kadi ti linaon ti damag wenno maysa laeng a memes?’

•   Ammuem ti naggapuan ken linaonna

   Ti kuna ti Biblia: “Siguraduenyo ti amin a banag.”—1 Tesalonica 5:21.

   Sakbay a patiem wenno ipasam ti maysa a damag, uray dagiti nag-viral wenno maulit-ulit a maipabuya iti news, siguraduem nga umiso dayta. Kasano?

   Panunotem no mapagtalkan ti naggapuanna. Mabalin nga ipresenta dagiti media company ken dadduma nga organisasion ti maysa nga estoria iti pamay-an a pabor kadakuada wenno mangsuporta iti politikal a patpatienda. Ikomparam ti naammuam a damag iti sabali a news media. No dadduma, mabalin a maipasa dagiti gagayyemtayo dagiti di umiso nga impormasion iti email wenno i-post-da iti social media. Isu a saanmo a patien ti maysa a damag agingga a saanmo a masigurado ti talaga a naggapuanna.

   Siguraduem nga umiso ken kabaruan ti linaonna. Kitaem ti petsa, dagiti detalye a masapul a makompirma, ken dagiti natibker nga ebidensia a mangsuporta iti damag. Lalo nga agannadka no napasimple unay ti komplikado nga impormasion wenno nadisenio ti report tapno laeng mangala iti atension.

   “Ti panangsigurado nga umiso ti impormasion ket kas kapategen iti panagbuggo iti ima.”—Sridhar Dharmapuri, maysa a Senior Food Safety ken Nutrition Officer iti U.N.

   Isaludsodmo iti bagim: ‘Iti daytoy a news, naipresenta kadi dagiti opinion kas umiso nga impormasion wenno maysa laeng nga anggulo ti estoria ti naipakita?’

•   Dagiti koma umiso nga impormasion ti mangimpluensia kenka, saan a no ania ti kayatmo

   Ti kuna ti Biblia: “Maag ti agtalek iti pusona.”—Proverbio 28:26.

   Masansan nga agtalektayo kadagiti impormasion a mangsuporta kadagiti kayattayo a patien. Ibagay dagiti Internet company dagiti agparang kadagiti news ken social media feeds-tayo wenno dagiti ipatulodda nga impormasion kadatayo base iti paginteresan ken ise-search-tayo iti Internet. Ngem kaaduanna, dagiti kayattayo a mangngeg ket saan nga isu ti kasapulantayo a mangngeg.

   “Adda abilidad dagiti tattao a manganalisar iti maysa nga impormasion, ngem dagiti kayat, namnamaen, pagbutbutngan, ken motibotayo ti mangimpluensia kadatayo isu a mabalin nga ibilangtayon a pudno dagiti impormasion a mangsuporta iti kayattayo a patien.”—Peter Ditto, maysa a social psychologist.

   Isaludsodmo iti bagim: ‘Patiek kadi daytoy nga impormasion gapu laeng ta daytoy ti kayatko a patien?’

•   Saanmo nga iwaras ti di umiso nga impormasion

   Ti kuna ti Biblia: “Dikay agiwaras iti saan nga agpaypayso a damag.”—Exodo 23:1.

   Laglagipem a dagiti impormasion nga ipasam iti dadduma impluensiaanna ti panunot ken ar-aramidenda. Uray no saanmo nga inggagara nga ipasa ti di umiso nga impormasion, saan latta a nasayaat ti epektona.

   “Ti umuna nga aramidem, agsardengka ken isaludsodmo iti bagim, ʻNo ipasak, siguradoak kadi nga agpaypayso daytoy?’ No kasta ti aramiden ti amin, sigurado a bumassit dagiti mabasatayo a di umiso nga impormasion online.”—Peter Adams, maysa a senior vice president iti News Literacy Project.

   Isaludsodmo iti bagim: ‘Ipasak kadi daytoy nga impormasion gapu ta siguradoak nga umiso?’