“SAAN nga aglibak ti historia.” Dayta ti nalatak a pagsasao idiay Estonia ken adda met ti umasping a pagsasao iti dadduma a pagilian. Wen, ditay mabaliwan ti napalabas, ngem sigurado nga adda masursurotayo iti dayta. Kuna ti masirib nga Ari Solomon iti nagkauna nga Israel: “Nakitak amin daytoy idi am-amirisek ti kaipapanan ti amin a mapaspasamak ditoy lubong; wen ditoy lubong a pagnaedan ti sumagmamano a tattao nga adda pannakabalinna ket masapul nga agsagaba dagiti dadduma iti babaenda.”​—Eclesiastes 8:9, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

Napaneknekan nga umiso ti kinuna ti Biblia idiay Estonia, sumagmamano a dekadan ti napalabas, kasta met iti adu pay a paset ti Makindaya a Europa. Ti panagturay ti tao nangyeg ti adu a panagsagaba ti inosente a tattao a naipan kadagiti adayo a lugar tapno agnaed wenno maibalud kadagiti kampo a pagtrabahuan.

Sigun iti maysa a historiador, nasurok a 46,000 a sibilian ti naipanaw iti daytoy bassit a pagilian manipud 1941 agingga 1951. Kaaduan a naipanaw ket gapu iti politika, puli wenno kasasaadda iti kagimongan. Ngem dagiti laeng Saksi ni Jehova ti napapanaw gapu iti relihionda.

Iti maysa a panagadal a naipablaak iti Tartu University Press idi 2004, kuna ti historiador a ni Aigi Rahi-Tamm: “Manipud 1948 agingga 1951, adda 72 a Saksi ni Jehova ti naaresto, a pakairamanan dagiti pamilia ken gagayyemda. Ngem ti nasaksaknap a pannakaipanawda ket naiplano ken naipatungpal iti rabii ti Abril 1, 1951. Saan laeng nga iti Baltic States no di ket iti pay Moldova, makinlaud a Ukraine, ken Belorussia.”

Sakbay ti 1951, naaresto, napangtaan, napalutpot, ken naibalud dagiti Saksi ni Jehova idiay Estonia. Daytoy baro a plano a pannakaipanaw ket nalawag a panangpukaw kadagiti Saksi ni Jehova iti intero nga Estonia.

Ti petsa nga Abril 1, 1951 ket agparang iti selio a nadakamat iti ngato. Ti numero a 382 iti selio tumukoy iti bilang dagiti Saksi ken dagiti annakda a naipanaw iti dayta nga aldaw. Karaman iti daytoy a bilang ti dadduma a kabagian ken kaarrubada a saan a Saksi. Iti dayta nga aldaw, naaresto dagiti Saksi iti intero a pagilian.  Iti dayta a rabii, dagidiay naaresto​—ubbing ken nataengan​—ket nailugan iti bagon ti tren a pagkargaan iti animal tapno maibiaheda nga agpa-Siberia.

Agtawen idi iti 25 ni Ella Toom, * a maysa kadagiti Saksi ni Jehova. Malagipna pay ti gagangay a panangpalutpotda, kinunana: “Binutbutengnak ti maysa a polis ken imbagana nga isardengkon ti mangasaba. Naminsan, sinaludsodna: ‘Kayatmo kadi ti agbiag? Wenno kayatmo ti matay a kadua ti Diosmo iti aw-away ti Siberia?’” Ngem saan a nagbuteng ni Ella, imbes ketdi intultuloyna nga inkasaba ti naimbag a damag. Naipan idiay Siberia ken nayakar-akar iti nagduduma a kampo a pagtrabahuan iti nasurok nga innem a tawen.

Karaman iti ginasut nga indibidual a naipanaw a saan man la a nabista ket ti Saksi nga agkabannuag a babai a ni Hiisi Lember. Maipapan iti pasamak idi Abril 1, 1951, kinunana: “Naklaatkami idi immayda iti rabii ket imbilinda: ‘Adda kagudua nga orasyo a mangempake kadagiti gargaretyo!’” Iti dayta a rabii, naipan iti estasion ti tren ni Hiisi ken ti innem ti tawenna a balasitangna. Nagbiahe ti daan a tren manipud nagduduma nga estasion tapno iluganna ti ad-adu pay a Saksi. “Nailugankami iti bagon dagiti animal. Imbag laengen ta timmangken dagiti iblengda; ta no saan, dimi koma maibturan dayta. Kaskam la sardinas iti uneg ti lata.”

Nakarigrigat ti makabannog a dua a lawas a panagbiahe iti tren. Napusek ken narugit dagiti bagon. Napalalo ti pannakaibabain dagiti ubbing ken nataengan. Dadduma ti nagsangit ken saanen a nangan. Ngem nagpipinnaregta ken nagtitinnulong dagiti Saksi babaen ti panagkantada iti kanta ti panagdaydayaw, ken nagraranudanda ti aniaman a taraon nga adda kadakuada. Naipanda iti “permanente a pagnaedan” ken naibaga kadakuada a saandan a makasubli.

Malagip ni Hiisi ti makaparegta a tulong dagiti kapammatianna: “Iti maysa nga estasion, nagsardeng ti tren a naglugananmi iti abay ti sabali pay a tren manipud Moldova. Babaen ti abut iti diding ti bagon, nangngegmi a sinaludsod ti maysa a lalaki no siasinokami ken papananmi. Imbagami a dimi ammo ti papananmi ken dakami dagiti Saksi ni Jehova a naggapu iti Estonia. Nangngeg dagiti padami a Saksi manipud Moldova ti pannakisaritami. Iti maysa nga abut ti bagon, nangipuruakda kadakami ti dakkel a tinapay ken sumagmamano a prunes.” Kinunana pay: “Idin natarusanmi nga iti gayam intero a republika ti Soviet Union ti kasaknap ti panangpapanawda kadagiti Saksi ni Jehova!”

Dua a babbalasitang a Saksi, da Corinna ken ti adingna a ni Ene, ti naisina manipud ken nanangda iti nasurok nga innem a tawen. Immun-una a naaresto ni nanangda a maysa met a Saksi ni Jehova ken naipan iti kampo a pagtrabahuan. Kalpasanna, iti dayta a rabii ti Abril, naipanaw met dagiti dua a babbalasitang ken nailugan iti bagon. Malagip ni Corinna nga addaan panagyaman, “Iti dayta a tren, imbaga ti maysa a Saksi a dua ti annakna nga aywanannakami ken agkakaduakami kas maysa a pamilia.”

Ania ti napasamak iti destinasionda? Maysa nga aldaw kalpasan a simmangpetkami iti let-ang ti Siberia, nangrugi ti nakababain a “panaglako kadagiti adipen.” Immay dagiti lallaki manipud iti kabangibang a talon tapno agpili  kadagiti trabahador iti talonda. Kuna ni Corinna: “Nangngegmi ida nga agririri a kunkunada: ‘Adda la ngaruden draybermo iti traktor. Kukuak met daytoyen a,’ wenno, ‘Innalak la ngaruden ti dua a lakay, mangalaka met a iti lakay.’”

Natured a babbai da Corinna ken Ene. Kinunada idi agangay: “Mailiwkami unayen iti nabara nga arakup ni nanangmi!” Nupay kasta, nagtalinaed a nabileg ti pammatida ken kinamanagpakatawada. Innayon pay ni Corinna: “Adda met pagimbaganna a saannakami a nakita ni Nanang ta no dadduma agtrabahokami iti ruar a nakalamlammiis nga awan ti naimeng a kawesmi.”

Sigurado nga adda met dagiti inosente a tattao iti Estonia ken iti dadduma pay a lugar a nagsagaba iti pannakairurumen ken nairaman kadagita dagiti Saksi ni Jehova. (Kitaem ti kahon a “Di Mailadawan a ‘Nakaro a Panangparigat.’”) Nupay nairurumen ken nagsagabada iti napalabas, aktibo pay laeng ken naragsak a tattao dagiti Saksi ni Jehova idiay Estonia.

Impanamnama ti Biblia a kagura ni Jehova a Dios ti panangirurumen. Kunaenna: “Ti isuamin nga agar-aramid kadagitoy a banag, tunggal managaramid iti di kinahustisia, nakarimrimon ken Jehova a Diosmo.” (Deuteronomio 25:16) Nupay ti Dios impalubosna ti kinadakes iti napalabas, dumtengto ti tiempo a pagpatinggaenna ti panangirurumen ken kinadakes. “Iti apagbiit laengen a kanito,” kuna ti salmista, “ket daydiay nadangkes awanton; ket pudno unay nga imutektekamto ti lugarna, ket isu awanton. Ngem dagidiay naemma tagikuaendanto ti daga, ket pudno a maragsakandanto iti napalalo iti kinaruay ti talna.”​—Salmo 37:10, 11.

Wen, adda naraniag a masanguanan nga agur-uray kadatayo! Nupay ditay mabaliwan ti napalabas, adda maaramidantayo tapno maaddaantayo iti naragsak a masanguanan. Umadanika iti Dios ken kitaem no kasanoka nga agbalin a paset ti nagsayaat a masanguanan inton agari ti pudno a kinalinteg.​—Isaias 11:9.