Ti Nagan ti Dios ken ti Umiso a Patarus ni Alfonso De Zamora

IDI tawen 1492, adda bilin da Ari Ferdinand ken Reyna Isabella ti Espania: “Amin a Judio . . . agraman dagiti annakda a lallaki ken babbai ken adipen a lallaki ken babbai ken amin a kameng ti sangakabbalayanda, natan-ok man wenno nanumo, aniaman ti edadda, ibilinmi nga iti agtapus ti Hulio daytoy a tawen, panawanda ti amin a paset ti pagarian ken sakupmi ket saanda koman nga agsubli.”

Iti daytoy a bilin a pannakapagtalaw, adda dua a pagpilian ti tunggal Judio a pamilia​—pumanaw iti Espania wenno tallikudanda ti relihionda. Inkeddeng ti maysa a rabbi nga agnagan Juan de Zamora a nasaysayaat no agpakomberteda iti Katolisismo ket agtalinaedda iti Espania, a nagnanaedan dagiti inapona. Tangay Judio ni Juan, mabalin a pinagadalna ti anakna a ni Alfonso iti nalatak a pagadalan iti Hebreo iti siudad ti Zamora. Idi agangay, nagbalin a nalaing ni Alfonso iti Latin, Griego, ken Aramaiko. Idi nagturposen, nangisuro iti Hebreo iti Unibersidad ti Salamanca. Di nagbayag kalpasanna, inaramatna ti paglainganna ket nagunggonaan dagiti eskolar ti Biblia iti intero a Europa.

Idi 1512, nadutokan ni Alfonso de Zamora a mangidaulo iti panagadal iti Hebreo iti Unibersidad ti Alcalá de Henares. Tangay maysa ni Zamora kadagiti mabigbigbig nga eskolar idi kaaldawanna, kiniddaw ti kardinal a ni Jiménez de Cisneros, ti nangbuangay iti unibersidad, a tumulong ni Zamora a mangisagana iti nagpateg a Complutensian Polyglot. Daytoy innem a tomo a Biblia ket naglaon iti sagrado a teksto iti Hebreo, Griego, ken Latin, kasta met ti sumagmamano nga Aramaiko. a

Maipapan itoy a proyekto, kuna ti eskolar ti Biblia a ni Mariano Revilla Rico: “Kadagiti tallo a Judio a komberte a nakiraman iti trabaho ni Cardinal [Cisneros], ni Alfonso de Zamora ti kalatakan, nalaing iti gramatika, pilosopo, ken eksperto iti Talmud, malaksid nga eskolar iti Latin, Griego, Hebreo, ken Aramaiko.” Nabigbig ni Zamora iti panagadalna a masapul a matarusanna a naimbag dagiti orihinal a lenguahe tapno makaaramid iti umiso a patarus ti Biblia. Kinapudnona, nagbalin a maysa kadagiti kangrunaan a nangitandudo iti panangadal manen iti Biblia sipud idi rugrugi ti maika-16 a siglo.

 Nupay kasta, nagbiag ni Zamora iti narigat a tiempo ken napeggad a lugar para kadagiti naanep nga eskolar ti Biblia. Kangitingitan idi ti Inkisision Espaniol, ket ti laeng patarus a Latin Vulgate ti bigbigen ti Simbaan Katoliko kas kakaisuna nga “autorisado” a bersion ti Biblia. Ngem sipud idi Edad Media, binigbig dagiti Katoliko nga eskolar nga adu ti kamali ti Latin a teksto ti Vulgate. Idi rugi ti maika-16 a siglo, ni Alfonso de Zamora ken ti dadduma pay inrugida a risuten dayta a parikut.

‘Masapul a Maipatarus ti Biblia Tapno Maisalakan Dagiti Tattao’

Kadagiti proyekto a nakiramanan ni Zamora, ti Hebreo nga edision a pagaammo kas Daan a Tulag ti kapatgan a naaramidanna agraman ti pannakaipatarus dayta iti Latin. Nalabit panggepna a daytoy ti kangrunaan a mausar iti pannakaisagana ti Complutensian Polyglot. Adda iti libraria ti El Escorial iti asideg ti Madrid, Espania ti maysa kadagiti manuskrito a gapuananna. Naawagan dayta kas G-I-4 ken naglaon iti kompleto a libro a Genesis iti lenguahe a Hebreo, agraman ti sao-por-sao a patarus iti Latin.

Kastoy ti kunaen ti introduksionna: “Masapul a maipatarus ti Nasantuan a Kasuratan iti sabali a lenguahe tapno maisalakan dagiti tattao. . . . Imbilangmi a . . . nakapatpateg a maaddaan dagiti matalek iti sao-por-sao a patarus ti Biblia, tapno tunggal Hebreo a sao adda katupagna a Latin.” Kas maysa nga eskolar iti Hebreo, kualipikado ni Alfonso de Zamora a mangaramid iti baro a Latin a patarus.

“Talaga a Naladingitanak”

Adda nagsayaatanna nga iti Espania ti nagtrabahuan dagiti eskolar a kas ken Zamora idi maika-16 a siglo. Bayat ngamin ti Edad Media, nagbalin ti Espania a sentro ti kultura dagiti Judio. Ilawlawag ti The Encyclopædia Britannica: “Adu ti Muslim ken Judio idiay Espania idi Edad Media ket dayta idi ti kakaisuna a pagilian iti makinlaud a Europa nga ayan ti nagduduma a puli ken relihion. Gapu itoy, rimmang-ay ti relihion, literatura, arte, ken arkitektura iti sibilisasion ti Espania idi arinunos ti Edad Media.”

Naruay idi idiay Espania ti manuskrito ti Hebreo a Biblia gapu ta adu ti Judio sadiay. Dagiti Judio nga eskriba iti adu a paset ti Espania pinagreggetanda a kinopia dagitoy a manuskrito tapno usarenda iti pannakaibasa ti Kasuratan kadagiti sinagoga. Kuna ni L. Goldschmidt iti librona a The Earliest Editions of the Hebrew Bible a “saan laeng a dagiti Espaniol-Portugues a kopia ti Pentateuko ti imbilang dagiti Judio nga Eskolar nga umiso, no di ket dagiti pay manuskrito a nakaadawan dagitoy ken dagiti patarus a naglaon iti nadumaduma a lenguahe [polyglot].”

Ngem mangrugrugi idin idiay Espania ti pannakabusor dagiti agtartarigagay a mangipatarus iti Biblia. Idi 1492, ti Katoliko nga armada ti Espania nasakupda ti maudi a komunidad dagiti Arabo idiay Espania. Kas nadakamaten, dayta a tawen nga imbilin da Ari Ferdinand ken Reyna Isabella a pumanaw manipud Espania dagiti mangan-annurot iti relihion dagiti Judio. Naibilin met nga agtalaw dagiti Muslim sangapulo a tawen kalpasanna. Sipud idin, Katoliko ti nagbalin a relihion ti Espania, ket saanen a mapalubosan ti aniaman a relihion.

Ania ti epekto daytoy iti pannakaipatarus ti Biblia? Makita dayta iti napasaran ni Alfonso de Zamora. Nupay maysan a Katoliko daytoy nga eskolar, kaskasdi a di maaklon dagiti natan-ok a tattao gapu ta isu ket Judio. Adda dagiti nangbabalaw ken Cardinal Cisneros ta inaramatna dagiti Judio a komberte a mangisagana iti Biblia a Complutensian Polyglot. Dagitoy ti nagladingitan ni Zamora. Kuna ni Zamora iti maysa a manuskrito a masarakan iti Unibersidad ti Madrid: “Pinanawan ken ginuradak  dagiti gagayyemko​—a nagbalin a kabkabusorko​—ket talaga a naladingitanak.”

Maysa kadagiti kangrunaan a kabusorna isu ni Juan Tavera, ti arsobispo ti Toledo, a nagbalin idi agangay a pangulo dagiti naulpit a managpalutpot. Naupay ni Zamora iti panangidadanes kenkuana ni Tavera ta uray la nagapelar iti papa. Kastoy ti kunaen ti suratna: “Kiddawen ken ipakpakaasimi a tulongannakami Apo a Nasantuan . . . ken ispalennakami iti kabusormi nga obispo ti Toledo, ni Don Juan Tavera. Kanayon a parparigatennakami. . . . Marigrigatankami, ta kaslakam la maparti nga animal iti imatangna. . . . No ipangagmo daytoy kiddawmi Apo a Nasantuan, ‘Agbalinto a salindegmo ni Yahweh ken saanto a matiliw dagita sakam.’ (Prov. 3:23)” b

Gapuanan ni Alfonso de Zamora

Iti laksid dagitoy a pammarigat, nagtultuloy ken nagballigi ti trabaho ni Zamora ket nakatulong dayta iti adu nga estudiante ti Biblia. Nupay dina pulos impatarus ti Kasuratan kadagiti lokal a pagsasao idi kaaldawanna, dakkel ti naitulongna iti dadduma nga agipatpatarus. Tapno maapresiartayo ti nagapuananna, laglagipentayo a kasapulan ti dua a kita ti eskolar tapno maipatarus ti Biblia. Umuna, masapul nga adda eskolar a mangadal kadagiti kopia ti sagrado a teksto iti orihinal a pagsasao​—Hebreo, Aramaiko, ken Griego​—tapno mapataud ti nasayaat ken umiso a teksto kadagitoy a lenguahe. Kalpasanna, daytoy ti usaren ti agipatpatarus para iti dadduma a lenguahe.

Ni Alfonso de Zamora ti kangrunaan nga eskolar a nangisagana ken nangpasayaat iti Hebreo a teksto a naipablaak iti Complutensian Polyglot idi 1522. (Ti Hebreo-Latin a bokabulariona ken ti inaramatna a Hebreo a gramatika ket dakkel met ti naitulongna kadagiti agipatpatarus.) Ti kapanawenna a ni Erasmus impatarusna met ti Kristiano a Griego a Kasuratan, a pagaammo kas Baro a Tulag. Idi naipablaaken dagitoy a napasayaat a Hebreo ken Griego a teksto, mabalinen nga ipatarus ti Biblia iti lenguahe a maawatan dagiti tattao. Ni William Tyndale ti maysa kadagiti kaunaan a nangusar iti Hebreo a teksto ti Complutensian Polyglot. Inusarna dayta idi impatarusna ti Biblia iti Ingles.

Ti nasaknap a pannakaiwaras ita ti Biblia ti resulta ti adu a bambannog dagiti lallaki a kas ken Zamora. Nagsakripisio dagitoy a lallaki tapno mapasayaat ti pannakatarustayo iti Kasuratan. Nabigbig ni Zamora a maisalakan laeng dagiti tattao no matarusan ken tungpalenda ti Sao ti Dios. (Juan 17:3) Masapul ngarud a maipatarus ti Biblia kadagiti lenguahe a maawatan ti minilion a tattao tapno sumalput iti isip ken pusoda ti napateg a mensahe ti Biblia.

[Footnotes]

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 19]

Panangipatarus iti Nagan ti Dios

Makapainteres ta ti nagan ti Dios ket letra-por-letra nga impatarus ni Alfonso de Zamora a nalaing iti Hebreo a lenguahe. Kas makita iti ladawan, ti komento iti margin iti Hebreo-Latin a sao-por-sao a patarusna iti Genesis ket aglaon iti nagan ti Dios a naisurat kas “jehovah.”

Nalawag nga inawat ni Zamora ti kastoy a patarus ti nagan ti Dios iti Latin. Bayat ti maika-16 a siglo, idi naipatarus ti Biblia kadagiti kangrunaan a lenguahe iti Europa, daytoy nga ispeling wenno ti kaaspingna ti inaramat ti adu nga agipatpatarus iti Biblia, a pakairamanan da William Tyndale (Ingles, 1530), Sebastian Münster (Latin, 1534), Pierre-Robert Olivétan (Pranses, 1535) ken Casiodoro de Reina (Espaniol, 1569).

Maysa ngarud ni Zamora kadagiti kaunaan nga eskolar ti Biblia idi maika-16 a siglo a nakatulong a nangipakaammo iti nagan ti Dios. Gapu iti patpatien dagiti Judio a saan a rumbeng a baliksen dayta a nagan, adu ti saan a makaammo iti nagan ti Dios. Gapu itoy a patpatien, dagiti agipatpatarus iti Biblia iti Kakristianuan​—kas ken Jerome, a nagipatarus iti Latin Vulgate​—sinuktanda ti nagan ti Dios iti termino kas iti “Apo” wenno “Dios.”

[Ladawan]

Naipadakkel a Hebreo a Tetragrammaton nga impatarus ni Zamora kas “jehovah”

[Ladawan iti panid 18]

Bilin ti ari ken reyna ti Espania, 1492

[Credit Line]

Makinngato a ladawan: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[Ladawan iti panid 18]

Unibersidad ti Alcalá de Henares

[Ladawan iti panid 21]

Pakauna ti sao-por-sao a patarus ni Zamora