MABASAM kadi ti Biblia iti Hebreo? Siguro saan. Baka saanka pay ketdi nakakita iti Hebreo a Biblia. Ngem mabalin a mas maapresiarmo ti personal a kopiam iti Biblia no adalem ti maipapan ken Elias Hutter nga eskolar idi 1500’s ken ti dua nga edisionna a Hebreo a Biblia.

Nayanak ni Hutter idi 1553 idiay Görlitz, bassit nga ili ti Germany nga asideg iti Poland ken Czech Republic. Nagadal ni Hutter kadagiti lengguahe iti Middle East iti Lutheran University idiay Jena. Idi 24 ti tawenna, naapointaran kas mannursuro iti Hebreo a lengguahe idiay Leipzig. Kas maysa a nangyun-una iti panagbalbaliw iti edukasion, nangipatakder idi agangay iti eskuelaan idiay Nuremberg a mabalin a pakasursuruan dagiti estudiante iti Hebreo, Griego, Latin, ken German iti uppat a tawen. Imposible dayta idi iti sadinoman nga eskuelaan.

Idi 1587, nangaramid ni Hutter iti Hebreo nga edision ti pagaammo a Daan a Tulag. Napauluan daytoy iti Derekh ha-Kodesh, a naala iti Isaias 35:8 a kaipapananna “Dalan ti Kinasanto.” Gapu iti nagpaiduma nga estilo ti pannakaisuratna, adda nangikuna a “makita iti amin a pasetna ti kinapintas daytoy nga edision.” Ngem lallalo pay a nagbalin a napateg daytoy ta mausar dagiti estudiante kas epektibo a katulongan iti panagadalda iti Hebreo.

Tapno maawatam no apay a dakkel ti naitulong ti Hebreo a Biblia ni Hutter, kitaem ti dua a pakarigatan dagiti estudiante no basaenda ti Biblia iti Hebreo. Umuna, sabali ken saan a pamiliar ti Hebreo nga alpabeto, a mabasa manipud kannawan nga agpakannigid. Maikadua, adda dagiti nakasilpo a pauna (prefix) ken paudi (suffix) kadagiti sasao isu a narigat a mailasin ti puon a balikas (root word). Kas pagarigan, kitaem ti Hebreo a sao a ne’phesh (נפשׁ), kayatna a sawen, “kararua.” Iti Ezequiel 18:4, naisilpo iti dayta ti pauna a ha (ה), isu a mabukel ti sao a han·ne’phesh (הנפשׁ), wenno “ti kararua.” Ngem no saan nga eksperto ti agbasa, mabalin nga ipagarupna a naiduma la unay dayta iti ne’phesh (נפשׁ).

Tapno matulongan dagiti estudiantena, nangusar ni Hutter iti baro a pamay-an ti panagimprenta. Nangdisenio kadagiti Hebreo a letra nga addaan iti dua a porma—napuskol ken kawaw (hollow). Napuskol ti panangyimprentana kadagiti puon a  balikas, sa kawaw a letra met kadagiti pauna ken paudi. Babaen iti daytoy, nalaklaka a mailasin dagiti estudiante ti Hebreo a puon a balikas ket makatulong dayta iti panagsursuroda iti Hebreo. Kasta met laeng ti inaramid ti New World Translation of the Holy Scriptures—With References kadagiti footnote-na. * Napuskol ti pannakaisurat dagiti puon a balikas a letra-por-letra a naipatarus. Ngem gagangay laeng ti pannakaisurat dagiti pauna ken paudi. Kadagiti ladawan iti ngato, makita ti estilo ti letra a nausar iti Hebreo a Biblia ni Hutter iti Ezequiel 18:4, ken ti nausar iti Reference Bible iti footnote ti isu met la a bersikulo.

Inyimprenta met ni Hutter iti 12 a lengguahe ti Kristiano a Griego a Kasuratan a pagaammo a Baro a Tulag. Naipablaak daytoy idiay Nuremberg idi 1599 ken masansan a maaw-awagan iti Nuremberg Polyglot. Kayat idi nga iraman ni Hutter ti maysa a patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Hebreo a lengguahe. Ngem imbagana nga uray no “kayatna ti gumasto iti dakkel” para iti dayta a Hebreo a patarus, baka awanto met la serserbina. * Isu a nagdesision nga isun ti mangipatarus iti Baro a Tulag iti Hebreo manipud Griego. Nagpokus ni Hutter iti dayta isu a nalpasna ti intero a Baro a Tulag iti maysa laeng a tawen!

Kasano kasayaat ti Baro a Tulag a patarus ni Hutter? Insurat ti pagaammo nga eskolar idi 1891 a ni Franz Delitzsch: “Ipakita ti Hebreo a patarusna ti kinalaingna iti dayta a lengguahe a saan a gagangay kadagiti Kristiano, ken nagsayaat latta nga usaren ta napuntaanna dagiti eksakto a patarus ti sasao.”

Saan a bimmaknang ni Hutter iti trabahona a panagipatarus. Agparang a bassit ti gimmatang kadagiti bersionna. Ngem nagpateg ken agpaut ti epekto dagita. Kas pagarigan, ti Hebreo a patarusna iti Baro a Tulag ket rinebisar ken inyimprenta manen ni William Robertson idi 1661, ken ni Richard Caddick idi 1798. Idi impatarus ni Hutter ti Griego a Baro a Tulag, apagisu la unay nga impatarusna ti Kyʹri·os (Apo) ken The·osʹ (Dios) kas “Jehova” (יהוה, JHVH) kadagiti bersikulo a naadaw iti Hebreo a Kasuratan wenno kadagiti gundaway a panagkunana a tumukoy ken Jehova. Makapainteres daytoy ta uray adu a bersion ti Baro a Tulag ti saan a nangusar iti personal a nagan ti Dios, inusar dayta ni Hutter iti patarusna. Mangted dayta iti kanayonan nga ebidensia iti pannakaisubli ti nagan ti Dios iti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Inton sumaruno a makitam ti nagan ti Dios a Jehova iti Kristiano a Griego a Kasuratan wenno kumitaka iti footnote iti Reference Bible, laglagipem ti aramid ni Elias Hutter ken dagiti nagpaiduma a Hebreo a Bibliana.