GAGANGAYEN ti mapaspasamak ken Kari. Sigun iti maysa a mental-health charity iti United Kingdom, 1 iti kada 5 nga empleado a Briton ti nagkuna a nagsakitda gapu iti stress bayat ti panagtrabahoda, ken 1 iti kada 4 ti agsangit bayat ti trabaho gapu iti di makontrol nga stress. Iti panagsuek ti ekonomia idi 2009, nagdakkel ti immaduan dagiti naireseta nga antidepressants.

Ania ti pakais-stress-am?

• Danag—iti kuarta wenno dadduma pay

• Makabannog a rutina

• Di panagkakatunosan

• Nakalkaldaang a kapadasan

Ania ti epekto kenka ti stress?

• Saksakit

• Emosional a pannakabannog

• Problema iti pannaturog

• Depresion

• Madaddadael a relasion

 No ma-stress-ka, adda nakaskasdaaw a sistema ti bagim nga agresponde a dagus. Agparuar ti bagim iti hormones a mangpapardas iti panagangesmo, pitik ti pusom, ken mangpangato iti presion ti daram. Nagadu met a reserba a selula ti dara ken glucose ti mapan iti urat ti daram. Daytoy nga agsasaruno a reaksion isagananaka a mangkontrol iti pakais-stress-am. No awanen ti pakais-stress-am, agsublin iti normal ti bagim. Ngem no agtultuloy ti pakais-stress-am, agtalinaedka a madandanagan unay wenno tensionado a kas iti motorsiklo a napaspas latta ti tarayna. Gapuna, nagpateg a masursurom a sanguen ti stress tapno agtalinaed a nasalun-at ti bagim ken isipmo.

Saan met ketdi a kanayon a makadangran ti stress. Kuna ti American Psychological Association: “Ti epekto ti stress iti tao ket kas iti pannakabennat ti kuerdas ti biolin: no nakaluklukay, nakapuy ken banarbar ti musika; no nakair-irut, naalas ti musika wenno magsat pay ketdi ti kuerdas. Ti nakaro nga stress ket mabalin a pakatayan ngem no kalkalainganna, mabalin a mangpaganaygay iti biag. Ti ngarud napateg ket kontrolem dayta.”

Ti sabali pay nga aspeto ti stress nga usigentayo ket agduduma ti kababalin ken kasasaad ti salun-at ti tunggal tao. Ti makapa-stress iti maysa ket mabalin a saan iti dadduma. No kasta, mabalin a nakaron ti stress-mo no tensionadoka unay kadagiti regular a rutinam nga uray la dikan makapagrelaks wenno dimon maasikaso dagiti sagpaminsan nga emerhensia.

Dadduma ti aginum, agdroga, wenno agsigarilio tapno “mabang-aranda” kano iti nakaro nga stress. Adda met dagidiay abnormal ti pannanganda wenno agbuybuya lattan iti TV wenno agkomkompiuter—ugali a saan a mangsolbar iti talaga a problema no di ket mangpakaro laeng iti dayta. Kasanotayo ngarud a masursuro ti epektibo a panangkontrol iti stress?

Adu dagiti nagballigi a nangkontrol iti pakais-stress-anda iti biag gapu iti panangyaplikarda iti makatulong a balakad ti Biblia. Matulongannaka met kadi ti napaneknekanen nga epektibo a sirib ti Biblia? Usigem dayta a saludsod iti tulong ti 4 a gagangay a pagtataudan ti stress.

 1 DANAG

Awan kadatayo ti kanayon a natalged. Sigun iti Biblia, ‘ti tiempo ken ti di mapakpakadaan a pasamak mapagteng kadatayo amin.’ (Eclesiastes 9:11) Kasano a mabang-aranka iti danagmo? Padasem dagitoy a singasing.

• Makisaritaka iti mapagtalkam a kapamilia wenno gayyem. Sigun kadagiti panagadal, ti panangsuporta dagiti patpatgen ket kanayon a mangipapaay iti proteksion kadagiti sakit a nainaig iti stress. Kinapudnona, ti pudno a gayyem wenno “pudno a kadua agayat iti isuamin a tiempo, ken ti kabsat a mayanak no adda rigat.”—Proverbio 17:17.

• Dimo koma sangkapanunot dagiti pagarupem a kakaruan a mapasamak ta lalo laeng a kumapuy ti pakinakemmo. Nalabit saanto met a mapasamak ti pagdandanagam! Adda nasayaat a rason a kinuna ti Biblia: “Dikay pulos maringgoran maipapan iti sumaganad nga aldaw, ta ti sumaganad nga aldaw addaanto kadagiti bukodna a pakaringgoran.”—Mateo 6:34.

• Gundawayam ti bileg ti kararag. “Iyallatiwyo [iti Dios] ti isuamin a pakaringgoranyo, agsipud ta isu maseknan kadakayo,” kuna ti 1 Pedro 5:7. Ipakpakita ti Dios ti panagayatna babaen ti panangipaayna kadatayo iti natalna a panunot ken ti panangipasiguradona a dina “pulos baybay-an” dagidiay sipapasnek nga agkiddaw kenkuana iti bang-ar ken tulong no kasapulanda dayta.—Hebreo 13:5; Filipos 4:6, 7.

2 MAKABANNOG A RUTINA

Kanayon a makapa-stress ti maulit-ulit a rutina ti panagbiahe, panagtrabaho, panageskuela, wenno panangaywan kadagiti annak wenno nataenganen a nagannak. Saan met ngarud a mabalin nga isardeng ti dadduma kadagita. (1 Timoteo 5:8) No kasta, ania ti makatulong kenka?

• Agrelakska sagpaminsan ken aginanaka iti umdas. Kuna ti Biblia: “Nasaysayaat ti sangarakem nga inana ngem iti dua a rakem a napinget a panagtrabaho ken panangkamkamat iti angin.”—Eclesiastes 4:6.

• Mangaramidka kadagiti nasayaat a prioridad, ken pasimpliem ti panagbiagmo. (Filipos 1:10) Nalabit kissayam ti gasgastuem wenno tiempom iti trabaho.—Lucas 21:34, 35.

Ti nadakamaten a ni Kari sinukimatna manen ti biagna. “Naamirisko a ti la bagik ti pampanunotek idi,” insuratna. Inlakona ti negosiona sa simrek iti trabaho a nangted kenkuana iti ad-adu nga oras iti pamiliana. “Medio bimmassit ti makukuartami,” kinunana, “ngem saankamin a kanayon a mais-stress ken baketko, ken ad-adun ti tiempomi iti pamilia ken gagayyemmi. Diak pulos isukat ti natalna a panunotko ita iti aniaman a pagbaknangan.”

 3 DI PANAGKAKATUNOSAN

Talaga a makapa-stress ti di panagkakatunosan, nangruna iti pagtrabahuan. No mapaspasaram dayta, adda dagiti mabalin a makatulong kenka.

• No adda mamagsiudot kenka, agkalmaka laeng. Dimo patulan. “Ti maysa a sungbat, no naalumamay, pagbaw-ingenna ti pungtot, ngem ti sao a makapasakit parnuayenna ti unget,” kuna ti Proverbio 15:1.

• Ikagumaam a risuten ti di panagkakatunosan iti pribado ken nadayaw a pamay-an tapno maipakitam ti panagraemmo iti dayta a tao.—Mateo 5:23-25.

• Ikagumaam a tarusan ti rikna ken kapanunotanna. Dayta ti ‘mangpabannayat iti ungettayo’ ta ikabkabiltayo ti bagitayo iti sasaadenna. (Proverbio 19:11) Matulongannatayo met dayta a mangkita iti bagitayo sigun iti panangmatmat kadatayo ti sabali.

• Ikagumaam ti mamakawan. Saan la a nasayaat ti mamakawan. Makaagas pay dayta. Kas iti report iti maysa a panagadal idi 2001, “dagidiay saan a mamakawan” ket “nakadkadlaw” a nangatngato ti presion ti darada ken naparpartak ti pitik ti pusoda, idinto ta no manangpakawan ti maysa, maksayan ti stress-na.—Colosas 3:13.

4 NAKALKALDAANG A KAPADASAN

Agsasaruno a trahedia ti napasaran ni Nieng a taga-Cambodia. Idi 1974, nadangran idi adda bomba a bimtak iti maysa nga airport. Iti simmaruno a tawen, natay ti dua nga annakna, ni nanangna, ken ni lakayna. Idi 2000, napuoran ti balay ken dadduma pay a sanikuana. Tallo a tawen kalpasanna, natay ti maikadua nga asawana. Kayatna idin a gibusan ti biagna.

Ngem nakasarak ni Nieng iti pamay-an tapno mabang-aran. Kas ken Kari, sinukimatna ti Biblia ket nagdakkel ti naitulong kenkuana dagiti naadalna. Gapu iti dayta, adu a tiempo ti us-usarenna a tumulong iti dadduma tapno magunggonaanda met a kas kenkuana. Ti pakasaritaanna ti mangipalagip iti maysa a panagadal dagiti Briton a managsirarak idi 2008. Natakuatanda a ti maysa a pamay-an tapno mapatanor ti “kinaandur a mangsango iti stress” ket “mangtedka iti aniaman a pamay-an”—balakad a nabayagen nga isursuro ti Biblia.—Aramid 20:35.

Naaddaan met ni Nieng iti sigurado a namnama para iti nasaysayaat a masakbayan, inton awanen ti amin a problema a mangap-apektar iti sangatauan. Addanton “kinaruay ti talna” iti intero a daga.—Salmo 72:7, 8.

Ti pudno a namnama ken sirib a makatulong iti panangsango iti adu a pakais-stress-an iti biag ket agpadpada a nakapatpateg ken masarakan iti Biblia. Minilion ti matultulonganen daytoy nakaskasdaaw ken naisangsangayan a libro. Mabalin a matulongannaka met.