DITAY unay kayat a pagsasaritaan ti maipapan iti seksual a panangabuso kadagiti ubbing. Mamagsidduker kadagiti nagannak uray laengen ti basta panangpanunot iti dayta! Talaga a nakaam-amak ken nakalkaldaang ti kasta a panangabuso, ngem dayta ket pudno a mapaspasamak iti kaaldawantayo ket makadidigra dagiti epektona kadagiti ubbing. Rumbeng kadi nga usigentayo ti maipapan iti dayta? Ala ket, kasano aya kapateg kadakayo ti kinatalged ti anakyo? Saan a taktak ti panangammotayo kadagiti nakalkaldaang a pasamak a nainaig iti panangabuso. Ti kasta a pannakaammo ket sigurado a makatulong iti kinatalgedda.

Nupay nasaknap ti panangabuso kadagiti ubbing, saanyo koma nga ipalubos a kumapuy ti pakinakemyo. Uray ipapanyo a limitado ti kabaelanyo, addaankay iti bileg nga awan kadagiti annakyo—dagiti abilidad a sada la magun-odan kalpasan ti adu a tawen, wenno dinekdekada pay ketdi. Iti panaglabas dagiti tawen, nakaurnongkayon iti adu a pannakaammo, kapadasan, ken sirib. Tapno agballigikayo, nasken a parang-ayen ken ipakatyo dagita nga abilidad tapno masalaknibanyo ti anakyo. Pagsasaritaantayo ti sumaganad a tallo a kangrunaan nga addang a mabalin nga aramiden ti tunggal nagannak: (1) Dakayo koma ti kangrunaan a mangsalaknib iti anakyo maibusor iti seksual a panangabuso, (2) ilawlawagyo iti anakyo ti maipapan iti seksual a panangabuso, ken (3) isuroyo iti anakyo dagiti napateg nga addang nga aramidenna tapno masalaknibanna ti bagina.

Imbes a makakaammo lattan dagiti annak a mangsalaknib iti bagbagida, dagiti nagannak ti kangrunaan a makinrebbeng a mangsalaknib kadakuada. Gapuna, sakbay a masursuruanda dagiti annakda, masapul a masursuruan nga umuna dagiti nagannak. No maysaka a nagannak, adda sumagmamano a masapul nga ammuem maipapan iti panangabuso kadagiti ubbing. Nasken nga ammuem no siasino dagiti posible a mangabuso ken no kasanoda nga ibanag ti dakes a panggepda. Masansan nga ipapan dagiti nagannak a  dagiti mangab-abuso kadagiti ubbing ket dagidiay estranghero a sililimed nga agsisiim, nga ipampamuspusanda ti mangkidnap ken mangrames kadagiti ubbing. Sabagay, talaga nga adda ti kakasta a kumaw. Masansan a maipadpadamag dagita. Nupay kasta, manmano dagita a pasamak. Iti agarup 90 a porsiento kadagiti ubbing a biktima ti seksual a panangabuso, ti nangabuso ket datin nga am-ammo ken taltalken ti ubing.

Natural laeng a kasla narigatyo a patien a ti anakyo ket garteman ti maysa a mannakigayyem a kaarruba, mannursuro, para aywan iti salun-at, coach, wenno kabagian. Kinapudnona, saan a kasta ti kaaduan a tattao. Ngarud, saan a nasayaat no pagsuspetsaanyo amin a tattao iti aglawlawyo. Kaskasdi, maigagayo ti anakyo no ammuenyo dagiti taktika nga us-usaren ti kaaduan a manangmolestia.—Kitaenyo ti  kahon iti panid 6.

No kabesadoyo dagita a taktika, ad-addanto a nakasaganakayo a nagannak nga agtignay kas kangrunaan a mangsalaknib. Kas pagarigan, ania ti aramidenyo no adda tao a mas interesado kadagiti ubbing ngem kadagiti nataengan, sa kasta unay ti panangasikaso ken panangregalona iti anakyo, wenno agboluntario nga agaw-awir wenno mangipasiar kenkuana a duduada laeng? Ipapanyo kadi a dagus a manangmolestia dayta a tao? Saan. Dikay agsuspetsa a dagus. Nalabit awan dakes a motibona. Kaskasdi, daytat’ mangpaalibtak koma kadakayo. Kuna ti Biblia: “Ti asinoman nga awanan kapadasan maaddaan pammati iti tunggal sao, ngem daydiay nasaldet utobenna dagiti addangna.”—Proverbio 14:15.

Laglagipenyo nga aniaman a diaya a sobra ti sayaatna ket mapagduaduaan. Usisaenyo a naimbag ti asinoman nga agboluntario a mangaywan wenno mangkadua iti anakyo bayat ti kaawanyo. Ibagayo iti dayta a tao nga aniaman nga oras ket umayyo kitaen ti anakyo. Da Melissa ken Brad, agkabannuag a nagannak ti tallo nga ubbing a lallaki, saanda a basta ibati ti anakda iti maysa nga adulto. Idi adda nangisuro iti musika iti maysa kadagiti annakna idiay balayda, imbaga ni Melissa iti dayta nga instruktor: “Pasaray umayak ditoy kabayatan ti kaaddam.” Kasla agparang a nalabes ti kasta a kinaridam, ngem nasaysayaat laengen ti agsakbay ngem ti agbabawi inton agangay.

Kanayon nga ammuenyo ti ar-aramiden ti anakyo, agraman dagiti gagayyemna ken uray dagiti ad-adalenna idiay eskuelaan. Ammuenyo amin a detalye dagiti naiplano a panagpasiarna. Sigun iti maysa nga espesialista iti sakit ti isip a 33 a tawenen a mangad-adal  kadagiti kaso ti seksual a panangabuso, adu kadagita a panangabuso ti naliklikan koma no nagsakbay dagiti nagannak. Inadawna ti sinao ti maysa a nasentensiaan a manangabuso: “Basta italek latta ngaminen dagiti nagannak ti annakda kadakami. . . . Dayta ti nangted kaniak iti gundaway a mangaramid iti kaykayatko.” Laglagipenyo a ti puntiria ti kaaduan a manangabuso ket dagidiay ubbing a nalaka a mabiktima. Narigrigat a mabiktima dagiti ubbing no kanayon nga ammo dagiti nagannak no ania ti ar-aramiden dagiti annakda.

Ti panangimdengyo a naimbag ti sabali pay a pamay-an a makapagtignaykayo kas kangrunaan a salaknib. Manmano nga agipulong dagiti naabuso nga ubbing. Ngamin, mabain ken madanaganda unay iti reaksion ti siasinoman a pangibagaanda. Isu nga imdenganyo a naimbag uray dagiti kabassitan a pangripiripan. * No adda nasao ti anakyo a nakaburiboranyo, sitatanang a saludsodanyo. No kunana a dina kayaten daydiay mangay-aywan kenkuana, damagenyo no apay. No ibagana a ti la ipapaay-ayam ti maysa a tao kenkuana, damagenyo: “Ania ti ipapaay-ayamna? Ania ti ar-aramidenna kenka?” No agreklamo nga adda tao a nangkilikili kenkuana, damagenyo, “Ania a paset ti bagim ti kinilikilina?” Saanyo a dagus a tagilag-anen dagiti sungbat ti anakyo. Dagiti manangabuso ibagada iti ubing nga awan ti mamati no agipulong isuna; ket nakalkaldaang ta masansan a pudno dayta. Ket no bilang ta naabuso ti maysa nga ubing, nalaklakanto a mailiwliwagna ti riknana no isu ket patien ken suportaran dagiti nagannakna.

Sigun iti libro maipapan iti pannakaabuso dagiti ubbing, kastoy ti kinuna ti maysa a naibalud a manangabuso: “Nakalaklaka nga isarunok a biktimaen ti maysa nga ubing nga ignorante maipapan iti sekso.” Dagita a makapasidduker a sasao ket napateg a palagip kadagiti nagannak. Dagiti ubbing nga ignorante maipapan iti sekso ket nalaklaka nga amang nga allilawen dagiti manangabuso. Kuna ti Biblia a ti pannakaammo ken sirib ispalennatayo “manipud iti tao nga agsasao iti balusingsing a bambanag.” (Proverbio 2:10-12) Saan  aya a kasta ti kayatyo para iti anakyo? No kasta, kas maikadua nga addang tapno masalaknibanyo ti anakyo, dikay koma mabain a mangisuro kenkuana iti maipapan iti daytoy napateg a tema.

Ngem kasanoyo nga aramiden dayta? Maalumiim ti adu a nagannak a makisarita kadagiti annakda maipapan iti sekso. Nalabit ad-adda pay nga alusiisen ti anakyo a mangiruangan iti dayta a saritaan. Isu a dakayo ti mangyun-una. Kuna ni Melissa: “Nasapami ida nga insuro. Imbagami ti nagan dagiti paset ti bagida. Tapno maawatanda a saan a karkarna wenno nakababain ti aniaman a paset ti bagida, inusarmi ti pudpudno a nagan dagita imbes a dagiti sasao a maus-usar para kadagiti ubbing.” Kalpasan dayta, nalaklakayonton nga ilawlawag ti maipapan iti panangabuso. Para iti adu a nagannak, umdasen ti panangibagada kadagiti annakda a dagiti paset ti bagi a maabbongan iti kawes a pagdigus wenno bathing suit ket espesial ken awan ti rumbeng a mangsagid kadagita.

Kinuna ni Heather, a nadakamat iti immun-una nga artikulo: “Imbagami iti anakmi a lalaki a ti mabagbagina ket saan a rumbeng a sagiden ti asinoman ken saan nga abalbalay dayta. Saan a mabalin nga ay-ayamen ti asinoman, uray dakami a Nanang ken Tatangna, agraman ti doktor. No ipadoktormi ti anakmi, ilawlawagko a no sagiden man ti doktor dayta a paset ti bagina, dayta ket tapno maeksamen laeng. Iti kasta, masigurado nga awan ti problema iti salun-atna.” Pasaray aramiden koma ti ama wenno ina ti kasta a pannakisarita, ket ipanamnamada iti anakda a mabalinna ti kanayon nga agkamang ken agpulong kadakuada no adda nangsagid iti pribado a paset ti bagina wenno adda asinoman namagbalin kenkuana nga alusiisen. Dagiti eksperto iti panangliklik iti pannakaabuso irekomendarda nga iyurnos koma ti amin a nagannak ti kasta a pannakisarita kadagiti annakda.

Adun ti nakapaneknek a ti libro nga Agsursuroka iti Naindaklan a Mannursuro * ket makatulong unay iti panangisuro iti dayta a tema. Ti Kapitulo 32 a “No Kasano a Nasalakniban ni Jesus,” ket direkta ngem makaliwliwa ti mensahena kadagiti ubbing no maipapan kadagiti peggad ti pannakaabuso ken iti kinapateg ti panangsalaknibda iti bagida. Kuna ni Melissa: “Pinatalgedan dayta a libro dagiti immun-unan a naibagami kadagiti annakmi.”

Masapul a maammuan dagiti ubbing nga iti panawentayo ita, adda dagiti mananggundaway a tattao a pagay-ayatda a karawaen dagiti ubbing wenno duroganda ida a mangkarawa kadakuada iti naalas a pamay-an. Dagita a pakdaar ket saan koma a panggapuan dagiti ubbing nga agbuteng wenno agsuspetsa iti amin a nataengan. Kinuna ni Heather: “Pakdaar laeng dagita a mangsalaknib kadakuada. Maysa la dayta kadagiti nagadu nga impormasion, a kaaduan kadagita ket saan a nainaig iti panangabuso. Saan a pulos a dayta ti namagbuteng iti anakko.”

Isuroyo met iti anakyo ti balanse a panangmatmat iti kinatulnog. Napateg ti panangisuro iti panagtulnog ngem narigat nga ilawlawag. (Colosas 3:20) Ngem aluadanyo koma di la ket ta pagtulnogannanto ketdi ti uray ania a maibilin kenkuana. Ti anakyo ket nalaka a mabiktima iti panangabuso no suruanyo a kanayon nga agtulnog iti uray asino a nataengan, iti uray ania a kasasaad. Nalaka a madlaw dagiti manangabuso no saan nga ammo ti ubing ti agkedked. Dagiti masirib a nagannak ipaganetgetda iti annakda nga adda pagpatinggaan ti panagtulnog. Kadagiti Kristiano a nagannak, saan unay a narigat dayta. Mabalin nga umdasen ti panangibagada iti: “No adda mangibaga kenka nga aramidem ti banag nga iparit ni Jehova a Dios, saanmo nga ar-aramiden. Uray dakami a Nanang ken Tatangmo, saanmi a rumbeng nga ipaaramid kenka ti aniaman nga iparit ni Jehova. Ket kanayon koma nga ipulongmo kadakami no adda asinoman a mangipaaramid kenka iti dakes.”

 Kamaudiananna, ibagayo iti anakyo a saan a mabalin a diktaran isuna ti asinoman nga agilimed kadakayo. Bilinenyo a dina patpatien ti asinoman a mangibaga kenkuana nga isekretona kadakayo ti nagsaritaanda. Imbes ketdi, masapul a kanayon nga ipulong ti anakyo dayta. Aniaman ti naibaga kenkuana, uray pay no isu ket binutbuteng ti manangabuso, wenno uray no isuna a mismo ti nakaaramid iti dakes, nasayaat latta no umasideg a kanayon kadakayo a nagannakna ket ibagana kadakayo ti amin a napasamak. Ti koma pamay-anyo a mangibilin kadagita ket saan a makapabuteng. Ipanamnamayo kenkuana a kaaduan a tattao ket dida aramiden dagiti banag a kas iti panangkarawa iti pribado a paset ti bagi, panangipaaramid iti banag nga iparit ti Dios, wenno panangibilin kenkuana nga agilimed. Dagita a bilin ket panagsakbay laeng a kas iti panangiplano iti pagruaranyo no bilang ta adda uram, nupay mabalin met nga awanto ti rumsua a kasasaad a pagaplikaran dagita a bilin.

Ti maikatlo nga addang a pagsasaritaantayo isu ti panangisuroyo iti anakyo kadagiti simple nga aramidenna no adda asinoman a manggundaway kenkuana bayat ti kaawanyo. Masansan a mairekomendar nga ensayuenyo ti aktual nga aramidenna. Saludsodanyo ti anakyo no ania ti aramidenna no maipasango iti maysa a situasion sa palubosanyo a sumungbat. Kas pagarigan, damagenyo: “Ania ngay ti aramidem no napanta nakitienda ket naisinaka kaniak? Kasanonak ngay a biroken?” Nalabit a ti sungbatna ket saan a kas iti namnamaenyo, ngem mabalinyo nga isuro babaen ti kanayonan a saludsod, kas iti, “Adda pay kadi mapanunotmo a nasaysayaat nga aramiden tapno saanka a maan-ano?”

Mabalinyo nga usaren ti umasping a salsaludsod tapno maammuanyo no ania ti kasayaatan nga aramidenna no adda manggandat a mangkarawa kadagiti pribado a paset ti bagina. No mapabutngan ti anakyo kadagiti kasta a saludsod, mabalin a nasaysayaat no agestoriakayo maipapan iti sabali nga ubing. Kas pagarigan, kunaenyo: “Adda ubing a kimmuyog iti kaykayatna a kabagianna. Ngem idi kuan, ti ubing ket gandaten metten a karawaen ti kabagianna. Panagkunam, ania ngata ti rumbeng nga aramiden ti ubing tapno masalaknibanna ti bagina?”

Ania ti rumbeng nga isuroyo nga aramiden ti anakyo no maipasango kadagiti situasion a kas iti dayta? Kuna ti maysa nga autor: “Ti panangibaga ti ubing iti, ‘Saan!’ wenno ‘Dakes dayta!’ wenno ‘Ipulongka!’ pabutnganna ti maysa a manangabuso tapno agsardeng ken agpanunot.” Tulonganyo ti anakyo a mangyakto kadagiti ababa nga eksena tapno ammona nga iriaw ti panagkedkedna, dagdagus a tumaray, ken ipulongna kadakayo ti aniaman a napasamak. Uray no kasla naawatan a naimbag ti anakyo ti insuroyo kenkuana, nalabit nalaka laeng a malipatanna dayta iti las-ud ti sumagmamano a lawas wenno bulan. Isu a naynay nga ulitenyo dayta a panangsanay.

Amin a mangay-aywan iti ubing, agraman dagiti lallaki—kas iti tatang, agsiuman nga ama, wenno dadduma pay a kabagian a lallaki—makipasetda koma kadagitoy a panagsasarita. Apay? Ngamin, no amin ket makipaset iti pannakaisuro ti ubing, arigna ikarkarida kenkuana a didanto pulos aramiden ti kasta a panangabuso kenkuana. Ngem nakalkaldaang ta iti uneg a mismo ti pamilia ti pakaar-aramidan ti kaaduan a seksual a panangabuso. Ilawlawag ti sumaruno nga artikulo no kasanoyo a pagbalinen ti pamiliayo a natalged a pagkamangan iti daytoy abusado a lubong.