Dagiti Bumasbassiten a Nakaisigudan a Gameng ti Daga

“Agkakanaig ti amin a banag iti nakaparsuaan, ket manungsungbattayo itan gapu kadagiti napalabas a bidduttayo.”​—Magasin nga African Wildlife.

SIGUN iti World Wildlife Fund, sipud idi dekada 1980, naparpartak ti panagusar dagiti tattao kadagiti nakaisigudan a gameng ti daga ngem iti itataud manen dagitoy. * Ngem maysa laeng dayta a mangipamatmat a maparparigat unay ti aglawlawtayo.

Ti kasasaad dagiti sistema ti ekolohia ti daga ti maysa pay a pangammo. Ti termino a “sistema ti ekolohia” tuktukoyenna ti narikut a panagnanaig ti amin nga organismo iti natural nga aglawlawda, agraman dagiti sibibiag ken awanan biag a banag. Ti pangkaaduan a kasasaad agpaay iti naannayas a panagandar dagitoy a sistema ti ekolohia​—nga iparangarang ti kaadu dagiti kita ti sibibiag a parsua kadagiti kabakiran, dan-aw, karayan, ken taaw​—ti mangbukel iti awagan ti World Wildlife Fund a Living Planet Index. Sipud idi 1970 agingga iti 2000, bimmaba daytoy nga index iti agarup 37 a porsiento.

Addanto Ngata Umdas Para iti Amin?

No agnanaedka iti pagilian iti Laud a dagiti tiendaanna ket aduan iti tagilako nga uray la a mabalinmo ti gumatang iti 24 nga oras, kasla narigat a patien a maibusto dagiti nakaisigudan a gameng. Nupay kasta, bassit laeng kadagiti agnanaed iti daga ti nasaliwanwan ti panagbiagda. Kaaduan ti marigrigatan a mangisakad iti inaldaw a panagbiagda. Kas pagarigan, napattapatta nga iti kada aldaw, nasurok a dua a bilion a tattao ti agbibiag iti tallo wenno kurang pay a tallo a doliar ken dua a bilion ti saan a makagun-od iti nalaka koriente.

Sigun iti dadduma a tattao, ti kinakurapay dagiti napanglaw a pagilian ket maigapu iti pamay-an ti panagnegosio dagiti nabaknang a pagilian. “Iti nadumaduma a pamay-an,” kuna ti libro a Vital Signs 2003, “ti ekonomia ti lubong ket kumontra kadagiti pagnam-ayan dagiti napanglaw.” Bayat nga umad-adu ti tattao a mangikagkagumaan a manggun-od iti bingayda iti bumasbassit ken nguminnginan a nakaisigudan a gameng iti aglawlaw, saan a kabaelan dagiti napanglaw ti makiinnagaw a manggun-od iti kalkalainganna a bingayda. Ad-adu ngarud a nakaisigudan a gameng ti magun-odan dagidiay makabael a manggun-od kadagita nga isu dagiti babaknang.

 Dagiti Mapukpukaw a Kabakiran

Napattapatta a 80 a porsiento kadagiti umili iti Africa ti agus-usar iti kayo a pagsungrod. Maysa pay, “ti Africa ti kangatuan iti lubong nga umad-adu ti populasionna [ken] ti kangatuan nga umad-adu ti tattao nga agnanaed kadagiti ili ken siudad,” kinuna ti magasin a Getaway iti South Africa. Kas resultana, napukanen dagiti kayo iti nasurok a 100 a kilometro iti aglawlaw ti dadduma a dadakkel nga ili iti Sahel, maysa a nalawa ken medio natikag a daga iti makin-abagatan nga igid ti Desierto ti Sahara. Saan a napukan dagiti kayo nga awan gapgapuna. ‘Kaaduan kadagiti umili iti Africa daddadaelenda ti mismo nga aglawlawda tapno laeng agbiagda,’ kinuna ni Propesor Samuel Nana-Sinkam.

Naiduma unay ti kasasaad idiay Abagatan nga America. Idiay Brazil kas pagarigan, adda dandani 7,600 a rehistrado a kompania nga agtrostroso iti napuskol a kabakiran. Adu kadagitoy ti kukua dagiti dadakkel a negosiante ken internasional a kompania. Ti maysa a kayo a mahogany ket aggatad iti agarup $30 iti kompania nga agtrostroso. Nupay kasta, inton pagganansiaanen dagiti ahente, negosiante, ken agpatpataud, dayta met la a kayo ket aggatadton iti nasurok a $130,000 sakbay a makagteng kadagiti pagaramidan iti muebles. Di ngarud pakasdaawan a naawagan ti mahogany a berde a balitok.

Adun ti naipablaak maipapan iti pannakadadael ti napuskol a kabakiran iti Brazil. Dagiti ladawan a rinetrato ti satellite ipakitada a nasurok a 20,000 a kilometro kuadrado a kabakiran iti Brazil ti nadadael kada tawen iti nagbaetan ti 1995 ken 2000. “Daytoy nakaam-amak a kapartak ti pannakadadael kaipapananna a mapukpukaw ti kabakiran a kas iti kalawa ti maysa a pagay-ayaman ti soccer iti kada walo a segundo,” kuna ti Veja a magasin ti Brazil. Idi tawen 2000, naipadamag a ti Estados Unidos laeng ti gimmatang iti nasurok a 70 a porsiento a mahogany ti Brazil.

Kasta met la ti kasasaad ti pannakakalbo  dagiti kabakiran iti dadduma a paset ti lubong. Kas pagarigan, napukaw ti kagudua dagiti kabakiran ken bakir ti Mexico iti napalabas a 50 a tawen. Nakarkaro pay ti pannakapukaw dagiti kabakiran ti Pilipinas. Iti kada tawen, mapukaw ti agarup 100,000 nga ektaria a kabakiran iti dayta a pagilian, ket idi 1999, napattapatta a no kasta ti kapartak ti pannakapukawna, dandani dua a kakatlo kadagiti kabakiran ti pagilian ti mapukawton iti las-ud ti sangapulo a tawen.

Agpaut iti 60 agingga iti 100 a tawen sa naan-anay a matangkenan ti nammek ngem mapukan dayta iti sumagmamano la a minuto. Masdaawka kadi a di makapatubo a dagus ti kabakirantayo kadagiti baro a kayo a kasukat dagiti napukan?

Mapukpukaw a Daga

No maikkat dagiti kayo ken ruot iti daga, agmaga ti makinrabaw a daga ken itayab ti angin wenno iyanud ti danum. Panagreggaay ti pangawag iti daytoy.

Gagangay a mapasamak ti panagreggaay ken kaaduanna, saan a nakaro a parikut​—malaksid no papartaken ti tao babaen ti di nasayaat a panangaywanna iti daga. Kas pagarigan, kuna ti magasin a China Today a dagiti panagbagyona iti darat, agraman ti dadduma pay a banag a kas iti pannakakalbo ti kabakiran ken ti nalabes a panagpaarab, “pinapartakda ti ilalawa” dagiti desierto. Dagiti nakaro a tikag kadagiti kallabes a tawen ti nakagapu a ti makinlaud ken makin-amianan a laud a probinsia ti China ket dinupag ti nalamiis nga angin ti Siberia. Naitayab ti minilion a tonelada a duyaw a darat ken tapuk, a dadduma ti nakagteng pay ingganat’ Korea ken Japan. Desierto itan ti agarup 25 a porsiento iti daga ti China.

Umasping met laeng iti dayta dagiti makagapu iti pannakadadael ti daga iti Africa. “Gapu iti pannakauma ti kabakiran tapno mamulaan iti bukbukel,” kuna ti Africa Geographic, “dinadael dagiti mannalon ti kinadam-eg ti daga agingga a din maisubli dayta.” Naipagarup a mapukaw iti las-ud ti tallo a tawen ti agingga iti 50 a porsiento a dam-eg ti maysa a kasilong kalpasan a nauma. Isu a kuna pay ti magasin: “Saanen a maisubli ti kinadam-eg ti minilion nga ektaria ken minilion pay ti tumiktikag. Iti kada tawen, bumasbassit met ti maapit iti dadduma a lugar.”

Naibaga a kada tawen, mapukpukaw ti Brazil ti 500 milion a tonelada a dagana gapu iti panagreggaay. Idiay Mexico, kuna ti Department of Environment and Natural Resources, nagreggaay ti 53 a porsiento iti kakaykaywan, 59 a porsiento kadagiti bakir, ken 72 a porsiento kadagiti kabakiran. Kas naibagan, kuna ti report ti United Nations Development Programme, “nalabit agregreggaay ti dua a kakatlo iti mataltalon ken maum-uma a daga iti lubong. Pagbanaganna, napartak ti ibabassit ti apit, idinto ta agtultuloy nga umad-adu dagiti tattao a pakanen.”

Danum​—Libre, Ngem Nakapatpateg

Mabalin nga agbiag ti maysa a tao nga awanan iti taraon iti agarup makabulan, ngem no awan ti danum matay iti agarup makalawas. Gapuna, kuna dagiti eksperto a ti kumidkiddit a nadalus a danum ti makagapu iti kumarkaronto a panagbibinnusor kadagiti umay a tawen. Sigun iti report ti magasin a Time idi 2002, iti intero a lubong nasurok a sangabilion a tattao ti marigatan a makagun-od iti nadalus a danum nga inumen.

Agkurang ti danum gapu iti nagduduma a rason. Idiay Francia, ti polusion ti maysa a makagapu, ket kumarkaro dayta a pakaseknan. “Gapu iti polusion, nakarugrugiten dagiti karayan ti Francia,” kinuna ti Le Figaro. Naammuan dagiti sientista a dagiti agayus a danum nga aduan iti nitrate nga aggapu a nangnangruna kadagiti abuno a maus-usar iti panagtalon ti makagapu iti parikut.  “Inyanud dagiti karayan ti Francia ti 375,000 a tonelada ti nitrate iti Atlantico idi 1999, a dayta ket dandani mamindua ti kaaduna ngem idi 1985,” kinuna ti periodiko.

Kasta met laeng ti kasasaad iti Japan. Tapno maipaay ti kanayon a suplay ti taraon iti dayta a pagilian, “awan ti pagpilian dagiti mannalon no di ti agpannuray iti kemikal nga abuno ken pestisidio tapno makaapitda iti kasapulan ti kagimongan,” kuna ni Yutaka Une, pangulo iti di aggangganansia nga organisasion para iti kinatalged dagiti mannalon. Daytoy ti makagapu a nagbalin a kontaminado ti danum iti uneg ti daga​—nga awagan ti IHT Asahi Shimbun ti Tokyo a “kangrunaan a parikut iti intero a Japan.”

Idiay Mexico, 35 a porsiento kadagiti sakit ti “nagtaud kadagiti bambanag iti aglawlaw,” kinuna ti periodiko a Reforma. Kasta met nga impalgak ti panagadal ti sekretario iti salun-at a “1 iti kada 4 nga umili ti awanan iti puyapoyan wenno pagayusan ti rugit; nasurok a 8 a milion ti agsakdo kadagiti bubon, karayan, dan-aw, wenno waig; ken nasurok a sangamilion ti manggun-od iti danum kadagiti trak nga addaan tangke.” Di ngarud pakasdaawan a 90 a porsiento kadagiti agtakki idiay Mexico ket maigapu iti kontaminado a danum!

“Saan laeng a ti kainaran, puraw a darat, ken asul a baybay ti ipaay dagiti aplaya ti Rio,” kuna ti Veja a magasin ti Brazil. “Addaanda met iti adu a kita ti bakteria a maawagan iti coliform ken pasaray nayubo a langis.” Ngamin, nasurok a 50 a porsiento kadagiti ibleng ken narugit a danum iti Brazil ti agayus a direkta kadagiti karayan, dan-aw, ken taaw. Nagbanaganna, adda nakaro a kinakirang ti nadalus a danum. Nakarugrugit dagiti karayan iti aglawlaw ti São Paulo, ti kadakkelan a siudad iti Brazil, isu nga agarup 100 a kilometro itan ti kaadayo ti paggapuan ti danum nga inumenda.

Iti bangir ti globo, gapu iti iyaapgad unay ti daga, nakirang ti danum iti Australia. Dinekdekadan a naparegta dagiti makindaga a dalusanda ti dagada tapno mulaanda. Gapu ta manmanon ti dadakkel ken babassit a kayo a mangagsep iti danum iti uneg ti daga, ngimmato ti patar ti danum, isu a nagpangato ti rinibu a tonelada a mineral. “Agarup 2.5 a milion nga ektaria [6.2 milion nga acre] ti naapektaran iti iyaapgad unay ti daga,” kinuna ti Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) ti Australia. “Kaaduan kadagitoy ket dagiti nabunga unay a kataltalonan iti Australia.”

Patien ti dadduma a no pinili koma dagiti mammanday linteg iti Australia ti pagimbagan dagiti tattao imbes a ti ganansia, mabalin a naliklikan koma ti parikut maipapan iti iyaapgad unay ti daga. “Sipud pay idi 1917, naibagan kadagiti gobierno a dagiti pagap-apitan iti trigo ti kangrunaan nga apektaran ti iyaapgad unay ti daga,” kinuna ni Hugo Bekle iti Edith Cowan  University idiay Perth, Australia. “Naipablaaken idi dekada 1920 nga umapgad unay dagiti waig no mapukan ti amin a kayo, ket inawat ti Departamento ti Agrikultura idi dekada 1930 ti epektona nga ingangato ti patar ti danum. Idi 1950, nagaramid ti CSIRO iti nasaknap a panagadal para iti Gobierno ti [Australia], . . . ngem kanayon a di inkankano dagiti gobierno dagitoy a pakdaar, nga ibagbagada a manangidumduma dagiti sientista.”

Agpegpeggad ti Panagbiag ti Tao

Awan duadua a nasayaat ti kaaduan a panggep dagiti tattao iti kasta a panagtignayda. Ngem kas masansan a mapasamak, talaga a ditay ammo ti kasasaad ti aglawlaw tapno siuumiso a maammuantayo ti pagbanagan dagiti ar-aramidentayo. Nakalkaldaang dagiti resulta. “Nakaro ti panangdadaeltayo iti kinatimbeng ti panagbiag ditoy ta uray la a pagpegpeggadentayo ti mismo a daga a mangbibiag kadatayo ket kas resultana, agpegpeggad ti panagbiagtayo,” kuna ni Tim Flannery, a direktor ti South Australian Museum.

Ania ti solusionna? Masursuronto pay ngata ti sangatauan ti agbiag a maitunos iti aglawlaw? Kinapudnona, mabalin pay ngata a masalbar ti planeta a Daga?

[Footnote]

[Kahon iti panid 6]

Napateg ti Kada Tedted

Ti sumagmamano a simple nga addang ket makaekonomia iti adu a litro a danum.

● Tarimaanem dagiti agtedted a gripo.

● Agbuyatka iti saggabassit laeng.

● Iserram ti gripo bayat nga agibarbarbas ken agsipsipilioka.

● Mamindua wenno mamitlo nga usarem ti tualia sakbay a labaam.

● Urnongem ti lalabaan sakbay nga agusarka iti washing machine. (Agaplikar met daytoy nga alagaden iti makina a pagugas kadagiti pinggan.)

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

No Dimo Sayangen, Dika Maibusan

● Nupay ti Australia ti katitikagan a kontinente iti lubong, nasurok a 90 a porsiento iti irigasionna ti “maisibug kadagiti mula babaen kadagiti agaabay a kanal,” kuna ti The Canberra Times. Daytoy met a “teknolohia ti inusar dagiti paraon idi agibangbangonda kadagiti piramid.”

● Iti sangalubongan, agusar ti kada tao iti agarup 145,000 a galon iti tinawen. Ti kadawyan a taga Amianan nga America, agusar iti dandani 423,000 a galon iti tinawen. Kaaduan ti usaren ti dati a Republika ti Russia, ta iti tinawen agpromedio iti nasurok a 1.4 a milion a galon a danum ti usaren ti kada tao.

● Sigun iti Africa Geographic, “iti promedio, masapul ti 4.0 nga ektaria a pagapitan iti kanen ti kada taga South Africa iti tinawen. Nupay kasta, 2.4 laeng nga ektaria ti kabaelan ti pagilian para iti kada tao.”

[Ladawan iti panid 5]

Buya ti nakalbo a kabakiran ti Sahel idiay Burkina Faso. Iti napalabasen a 15 a tawen, napuskol idi dagiti kayo iti daytoy a lugar

[Credit Line]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

 [Ladawan iti panid 8]

Ti panaguma daddadaelenna dagiti napuskol a kabakiran iti Cameroon

[Credit Line]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Ladawan iti panid 8]

Ti polusion gapu kadagiti lugan ti pakaseknan pay laeng idiay Estados Unidos

[Ladawan iti panid 8, 9]

Kada tawen, nadadael ti agarup 20,000 a kilometro kuadrado a kabakiran idiay Brazil idi baet ti 1995 ken 2000

[Credit Line]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Ladawan iti panid 9]

Dagiti pagtaraknan kadagiti pasayan kinontaminarda ti danum iti uneg ti daga a mangpapaubbog iti bubon daytoy a purok idiay India

[Credit Line]

© Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Ladawan iti panid 9]

Kada aldaw, nasurok a dua a bilion ti agbibiag laeng iti tallo a doliar wenno basbassit pay ngem iti dayta

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures