Agannadka Kadagiti​— Mangpapatay a Mula!

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Britania

GAGANGAY nga ammotayo a dagiti animal ket mangan iti mulmula. Ngem ammom kadin a dadduma a mula ket mangan iti animal? Adda agarup 550 a naammuanen a kita dagitoy a mula nga agkaan kadagiti animal wenno insekto, ket umad-adu ti mataktakuatan. Makapataud iti karbohidrato dagitoy karkarna a mula, ngem dagidiay mula nga agbiag iti daga nga aduan iti acid ket awanan unay iti nitrohena ken agkasapulan kadagiti napateg a sustansia, kas kadagiti nitrate. Dagiti insekto ti mangipaay iti napateg a pagtaraon dagitoy mabisin a mula.

Adda bukod a pamay-an ti tunggal mula a mangsilo iti biktimada. Dadduma ti addaan iti pangsilo wenno mangsilo a wangawangan, idinto ta ti dadduma ti mangkayaw kadagiti biktimada iti pakaikaglisan dagitoy wenno iti napigket a rabawda, isu a pulos a din makapanaw ti insekto. Kitaentayo a naimbag dagiti mula nga agkaan kadagiti animal.

Dagiti Pangsilo ken Mangsilo a Wangawangan

Nalabit ti Venus flytrap, a dumakkel agingga iti agarup 12 a pulgada ti kalatakan a mula nga agkaan kadagiti animal. Masarakan dagitoy kadagiti baresbes iti North ken South Carolina iti Amianan nga America. Addaan dayta kadagiti nasileng ken namaris a bulong a ti pingirda ket addaan iti glandula nga agpataud iti nektar a kaay-ayo ken kaykayat dagiti insekto! Sadiay ti ayan ti peggad ta addaan ti Venus flytrap iti tallo a pannakagatilio a muldot iti tunggal kurbado a paset ti bulong. No sagiden ti inosente a parsua dagitoy, agkaem dagiti bulong. Kas kadagiti sikigan ti asero a silo, agkakamang dagiti siit iti pingir ti bulbulong isu a saanen a makalibas ti insekto.

No ti silo kinaemnan ti aniaman a nayangin iti dayta​—kas iti maysa a naganggangan a sanga​—ibbatan ti mula dayta kalpasan ti sumagmamano nga aldaw. Ngem no dagiti pagilasin a pasetna nga adda iti rabaw ti bulong madlawda ti bambanag nga addaan nitrohena, mairuar dagiti enzyme tapno marunaw ti bagi ti insekto ket maagsep ti mula dagiti sustansia. Agpaut daytoy a proseso iti 10 agingga iti 35 nga aldaw, depende iti kadakkel ti biktima.

Makapainteres ta no adda sangatedted a tudo a nangsagid iti maysa laeng a pannakagatilio a muldot, saan nga agkaem ti bulong. Agkaem laeng no masagid ti dua wenno ad-adu pay a pannakagatilio a muldot​—uray kalpasan ti baet a 20 a segundo. Ti kapartak ti panagkaem ti silo ket agpannuray iti temperatura ken bara nga aggapu iti init. Iti sumagmamano a kasasaad, agkaem dayta iti kapartak a kakatlopulo ti maysa a segundo.

Naparpartak pay nga agtignay ti pangsilo ti dadduma a mula ngem iti dayta. Usigem ti bladderwort, a kaaduanna nga agbiag iti danum ken addaan kadagiti bulong iti uneg ti danum. Aduan dagiti bulong kadagiti pannakasupot, a tunggal maysa kadagitoy ti addaan iti mangsilo a wangawangan ken sumagmamano nga atitiddog a pannakamuldot. No adda bassit a parsua, kas iti water flea, a mangsagid kadagiti pannakamuldot, aglukat ti mangsilo a wangawangan. Gapu ta nakapkapuy ti puersa ti danum iti uneg ti pannakasupot ngem iti adda iti ruar, masultop ti bassit a biktima ket agkaem ti mangsilo a wangawangan iti likudanna. Mabalin a mapasamak daytoy iti las-ud laeng ti kakatallopulo ket lima ti maysa a segundo!

Dagiti Nagalis a Palab-og

Dagiti hanging pitcher plant ti maysa kadagiti kadakkelan a mula nga agkaan iti babassit nga animal. Lanut nga agtubo iti tuktok dagiti kayo ti dadduma kadagitoy kas kadagiti masarakan idiay Abagatan a daya nga Asia. Aglaon dagitoy iti silo a makalaon iti dua a litro a likido tapno matiliw dagiti parsua a kas iti kadakkel ti tukak. Adda pay ketdi dagiti nangibaga a dadduma kadagitoy ti nakatiliwen kadagiti utot. Ngem kasano nga agkurri dagiti silo?

Tunggal bulong ti pitcher plant ket kaasping ti dakkel a pitser nga addaan kalub tapno di mapno iti tudo. Maallukoy ti insekto gapu iti natayengteng a kolor ken adu a nektar ti pitcher plant, ngem nagalis ti rabaw ti ngarabna. No panggep ti insekto ti mangan iti nektar, maikaglis isu nga agalus-os iti makin-uneg a paset a napno iti likido. Iti uneg, adda dagiti pannakamuldot nga agpauneg ti panagtuboda isu a saanen a makaruar ti insekto. Kanayonanna, adda narkotiko ti nektar ti dadduma a pitcher plant isu a maawanan iti puot dagiti biktimana.

Sigurado a ti cobra plant, nga agbibiag iti kabambantayan ti California ken Oregon idiay Estados Unidos ti kapintasan a pitcher plant. Ti pannakapitserna ket kaasping ti kobra a nakasagana a tumukma. Adda insekto a makastrek iti pannakangiwat dayta a mula ngem mariro gapu  iti lawag a kasla sumarut kadagiti babassit a tawa. Agtayab ti insekto iti ayan ti lawag tapno makaruar. Gapu ta nabannogen, matnag dayta iti likido iti lansad ti mula isu a malmesen.

Dagiti Pagimbaganna iti Pagtaengan ken iti Komersio

Addaan dagiti butterwort kadagiti napigket a bulong a mangatrakar iti sciarid fly ken iti whitefly. Dagitoy nga insekto ti peste a mangapektar kadagiti mula iti komersial a greenhouse ken masetas iti uneg ti balay. Epektibo dagiti inaramid ti tao a pagpatay iti ngilaw ngem awan pilpilien dagitoy ta mapapatayda met dagiti uyokan ken hover fly. Nasaysayaat nga amang ti kinapigket ti butterwort ngem ti inaramid ti tao agsipud ta papatayenna laeng dagiti babassit a peste.

 Kadagiti hardinero, lumatlatak dagiti ground pitcher plant ti Amianan nga America. Kaasping ti dadduma a mula ti nagpintas a sabongda ken ti elegante a sukog dagiti bulongda, sa nalaka nga aywanan dagitoy. Adu met nga insekto ti kanenda. Kinapudnona, tunggal rinaay a bulong ket mabalin a mangsilo iti rinibu nga insekto. Saan nga agpeggad dagiti uyokan ta agparang a dida kaay-ayo dagitoy a mula. Ngem kasano a mapertilisado dagiti sabong a di masiluan dagiti insekto a mangpolinar kadakuada? Ngamin, agsabong nga umuna dagiti pitcher plant bayat nga agtubtubo dagiti pannakapitserna. Inton dadakkeldan, nalaylayen dagiti sabong isu nga addanto met sabalin a papanan dagiti mangpolinar nga insekto.

Ti fork leaf sundew ti Australia ti maysa pay a nalaka nga imula a makaandur iti nadumaduma a temperatura. “Nagsayaat dayta a mula tapno saanka a lamoken iti ruar ti balaymo uray no rabiin,” kuna ni Chris Heath, maysa nga espesialista kadagiti mula nga agkaan iti animal idiay Walworth Garden Farm Environmental Education Centre sadi London. “Imulam dayta iti nakabitin a basket a sadiay maatrakar dagiti lamok gapu kadagiti nasileng ken napigket a tedtedna.” Saanen a makapanaw ti aniaman a maisagid iti bulong gapu kadagiti napigket a pannakamuldotna, nga agkurba a pauneg ken mangiduron iti insekto a nagdisso iti bulong.

Panangsalaknib Kadagiti Mula nga Agkaan iti Insekto

Nakalkaldaang ta adu a mula nga agkaan kadagiti animal ti agbibiag kadagiti lugar a daddadaelen ti tao. Kas pagarigan, agpegpeggad a maungaw ti hanging pitcher plant iti Abagatan a daya nga Asia gapu iti panaguma. Napamagaanen dagiti baresbes iti dadduma a lugar tapno mapapintas dayta. Naungaw metten ti dadduma a kita. *

Kayatmo kadi ti agmula iti agkaan kadagiti animal? Saanen a kasapulan a mapanka iti bakir tapno makaalaka kadagitoy ta adun ti mabalin a magatang kadagiti aglaklako nga agpapaadu kadagitoy manipud iti bukel wenno tisyu a napatubo iti laboratorio. Simple laeng dagiti pagannurotan iti panagpaadu kadagitoy: Kanayon a pagtalinaedem a nabasa ti mula babaen iti danum a naggapu iti tudo. Dagiti mula nga agkaan iti animal kaykayatda met ti mainitan, ngem nasaysayaat no dagiti kita a naggapu kadagiti lugar a kalkalainganna ti paniempo agtalinaedda a nalamiis kabayatan ti tiempo ti lam-ek. Kasapulan ti anus, ta mabalin a tallo pay a tawen sakbay nga agmataengan ti dadduma a mula. Uray kaskasano, saanen a kasapulan a taraonam ida. Ngamin, isuda a mismo ti agsapul iti pagtaraonda!

[Footnote]

[Kahon iti panid 27]

▪ Taraon Dagiti Fungus

Dagiti fungus a mangsilo iti nagbabassit nga igges nga agbiag iti mulmula ken animal iti uneg ti daga ti kabassitan a mula nga agkaan kadagiti animal. Dadduma kadagitoy a fungus ti addaan kadagiti napigket nga ungkay, ngem dadduma ti addaan iti tallo a pagsilo a kakasangaribu ti maysa a pulgada ti kaingpisna, a mangbekkel iti aniaman a di naannad nga igges nga agkarayam kadakuada. Apaman a nasiluan ti igges, rauten dayta dagiti pino a gamat ti fungus, isu a matay a dagus. Maad-adal dagitoy a fungus gapu iti panangkontrolda iti peste, yantangay dagiti igges a nematode ti makagapu a madadael ti apit nga agdagup iti minilion a doliar iti kada tawen.

[Kahon iti panid 27]

▪ Lumaban Dagiti Insekto!

Saan a matay ti amin nga insekto kadagiti palab-og dagiti mula nga agkaan kadakuada. Kas pagarigan, tunggal saka ti blowfly ket addaan iti kanayonan a kabal. Kas iti landok a pagkaptan ti umuuli iti bantay, dagitoy ti makatulong iti insekto tapno makakalay-at kadagiti pauneg ti panagtuboda a pannakamuldot ti pitcher plant. No napessaanen dagiti itlog ti blowfly, kanen dagitoy a kappessa dagiti agruprupsan nga insekto. Kalpasanna, inton nakasaganada nga agnaed iti pannakasupot wenno pannakabalayda, abutanda ti pitcher plant tapno makalibasda. Aglibas dagiti arabas ti bassit a simotsimot babaen ti panangkalupkopda iti saput kadagiti makadangran a pannakamuldot ti pitcher plant. Dadduma a lawwalawwa ti sisisikap nga agaramid iti saputda iti makinngato a paset dagiti pitcher plant tapno isuda ti umuna a makakaan iti aniaman nga umasideg nga insekto, sa uray kaskasano, adda maysa a kita ti lawwalawwa nga addaan iti nagpaiduma a kudil a makatulong tapno di maan-ano dayta kadagiti mangrunaw a tubbog ti mula no agpeggad dayta.

[Ladawan iti panid 24]

Nakauy-oy a bulong ti pitcher-plant

[Ladawan iti panid 24, 25]

Venus flytrap

Iti bulong iti kannigid, adda nasiluan nga insekto; iti bulong iti kannawan, makitam dagiti pannakagatilio a muldot

[Credit Line]

Mulmula: Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London

[Ladawan iti panid 25]

Sabong ken naganus pay a bulong a pannakapitser ti cobra plant

[Credit Line]

Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London

[Ladawan iti panid 26]

Pitcher plant iti Amianan nga America

Ti sabongna ket kas iti kadakkel ti maysa a kahel

[Ladawan iti panid 26]

Butterwort

Dagiti insekto a sciarid fly ken whitefly a nasiluan kadagiti napigket a bulongna

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Bulbulong ti pitcher plant iti Amianan nga America

Bassit a retrato: Maysa nga insekto a mangmangan iti nektar a mangpadungsa

[Ladawan iti panid 26]

Fork leaf sundew

Nasiluan ti maysa nga insekto kadagiti napigket a pannakamuldot ti bulong

[Credit Line]

Mulmula: Copyright Chris Heath, Kentish Town City Farm, London