Panangmatmat iti Lubong

Pormula ti Kadaanan nga Egipto Para iti Toothpaste

“Ti kabayaganen iti lubong a naammuan a pormula ti toothpaste, a nasurok a 1,500 a tawenen a maus-usar sakbay a rinugian ti Colgate nga ilako ti damo a komersial a produktona idi 1873, ti natakuatan iti pedaso ti natapuk a papiro iti maysa a basement ti museo idiay Vienna,” kinuna ti Electronic Telegraph. “Iti nagkupasen a nangisit a tinta a naaramid iti iro ken tutot a nailaok iti danum, dineskribir a naimbag ti maysa a mannurat nga Egipcio idi un-unana ti inawaganna a ‘pulbo para iti puraw ken nagpipintas a ngipen.’ No mailaok iti katay, agbalin dayta a ‘nadalus a toothpaste.’” Nailista iti daytoy a dokumento idi maikapat a siglo K.P. dagiti ramen kas iti gurdo nga asin, yerbabuena, nagango a sabong nga iris, ken paminta​—a namekmek ken napaglalaok. Dagiti timmabuno iti miting dagiti dentista a naangay idiay Vienna ket nasdaaw iti dayta a natakuatan. “Awan a pulos kadagiti dentista ti makaammo nga adda gayamen kasta nga adelantado a pormula ti toothpaste idi un-unana,” kinuna ni Dr. Heinz Neuman, a nangpadas iti dayta. Natakuatanna a “mangrepresko ken nadalus ti panagriknana iti ngiwatna.” Kinuna ti artikulo: “Nabiit pay a natakuatan dagiti dentista dagiti pagimbagan ti iris, a naammuan a nasamay a manglapped iti sakit ti gugot ken maus-usar itan kadagiti mailako a produkto.”

 Panangpapaut iti Kinapresko ti Prutas

“Mabalin a napapaut nga agtalinaed a presko dagiti prutasmo​—gapu iti substansia a naiwaragawag a maysa kadagiti makapasalun-at a ramen ti nalabaga nga arak,” kuna ti New Scientist. “No mayuper dagiti mansanas iti solusion a trans-resveratrol, maysa nga antioxidant a masarakan iti ubas, agtalinaed dagitoy a presko manipud dua a lawas agingga iti tallo a bulan. Dagiti ubas a nayuper iti dayta ket saan unay a nagpaut a kas kadagiti mansanas, ngem nagtalinaedda a presko iti dua a lawas.” Naammuan dagiti managsukisok a babassit laeng a kantidad ti antioxidant ti kasapulan tapno saan a madadael ti tisyu ken mapaksiat dagiti fungus ken buot a mangpakebbet iti adu a prutas. “Kadagiti panagsukisok ti grupo, napagtalinaedda a presko ti dadduma a bunga, a pakairamanan dagiti kamatis, abokado, ken berde a sili,” kinuna ti magasin. “Madaman nga us-usigenda ti nalaklaka a panangaramid iti trans-resveratrol.”

Dagiti Pagdaksan ti Video Game iti Salun-at

Mabalin a di maamiris ti nagannak no kasano kapeggad dagiti video game iti salun-at ti annakda, kuna ti El Universal a periodiko ti Mexico City. Sigun ken ni Antonio González Hermosillo, presidente ti Mexican Society of Cardiology, maaltapresion ti inggat’ 40 a porsiento kadagiti ubbing a kanayon nga agay-ayam iti video game. Apay? Ngamin, malaksid iti kurang a panagehersisio dagiti ubbing, marigatanda unay kadagiti kasasaad nga ibilangda a napeggad, kas iti iraraut, rinnupak, ken dadduma pay a panaglalaban. “Impakdaar ti espesialista a daytoy ti makagapu a ti sakit ti puso ti kellaat nga agbalin a kangrunaan a pakatayan idiay Mexico,” sigun iti periodiko.

“Nagdakkel a Pakapilawan”

“Adda nagdakkel a pakapilawan ti pannakaaywan ti lubongtayo,” kuna ni Dr. Jacques Diouf, direktor heneral ti Food and Agriculture Organization ti UN. Idi nagbitla iti Kennedy School of Government idiay Harvard University, E.U.A., kinuna ni Diouf: “Ti iyaadu dagiti napataud a taraon ti maysa kadagiti kangrunaan a balligi iti maika-20 a siglo. Ad-adu nga amang dayta ngem iti populasion. . . . Kabaelantayo ti agpataud iti umdas a pagtaraon ti amin nga adda ditoy daga.” Nupay kasta, awan ti umdas a pagtaraon ti 800 a milion a tattao kadagiti laeng napanglaw a pagilian. Iti kada tawen, agarup 6 a milion nga ubbing nga awan pay lima ti tawenda ti matmatay gapu iti malnutrision ken bisin. “Adu kadakuada ti matay kadagiti sakit a kas iti panagtakki, malaria wenno kamuras, ngem maispalda no nasaysayaat koma ti pannakataraonda,” kinuna ni Diouf. “Nalawag a ti politika ti makagapu iti parikut ti lubong maipapan iti bisin, saan a gapu ta kurang ti teknikal nga irarang-ay iti panangpataud iti taraon.” Kinunana pay: “Malaksid no adda napolitikaan a panagtignay, saan a sigurado a sumayaat ti kasasaad iti masanguanan.”

Dagiti Bastardo

Iti European Union, “bastardo ti 25 a porsiento kadagiti amin a maipasngay,” kuna ti Espaniol a periodiko a La Vanguardia. Bayat nga agbalbaliw dagiti tradisional a prinsipio, “umad-adu ti bastardo iti intero a Europa.” Sigun iti Statistical Office ti European Communities, ti Sweden, Denmark, ken Francia ti kangrunaan iti listaan nga addaan iti 54 a porsiento, 46 a porsiento, ken 39 a porsiento sigun iti panagsasaganadda. Simmaruno ti Finland ken Gran Britania nga agpada a 37 a porsiento dagiti bastardo a naipasngay. Kasta met ti mapalpaliiw a kasasaad kadagiti pagilian iti Mediteraneo, a dati a masursurot dagiti napigsa a tradision ti pamilia. Kas pagarigan, sigun iti nabiit pay nga estadistika ti Espania, 19 a porsiento ti impasngay dagiti di naikasar nga inna. Iti sumagmamano a rehion a kas iti Catalonia, adda bilang a 22 a porsiento​—100 a porsiento nga iyaadu iti sangapulo laeng a tawen.

Let-ang ti Agarup Kagudua ti Daga

“Nupay maysa a siglo nga agtutupatop dagiti mamagpeggad iti aglawlaw, let-ang pay laeng ti 46 a porsiento iti Daga,” kuna ti publikasion a World Watch. Sigun iti maysa a panagadal a nakipasetan ti 200 a sientista iti intero a lubong, “[68 a milion a kilometro kuadrado] iti daga ti maibilang a ‘let-ang.’ Kayatna a sawen a basbassit ngem iti [5] a tattao ti agnanaed iti di kumurang a 70 a porsiento iti orihinal nga ayan ti mulmula iti kada [kilometro kuadrado] iti ruar dagiti siudad. Tunggal let-ang ti addaan iti di kumurang a [10,000 a kilometro kuadrado].” Ti 37 a lugar a let-ang ket pagnanaedan laeng ti 2.4 a porsiento iti intero a populasion ti daga​—144 a milion a tattao, malaksid kadagiti siudad​—ngem katupag ti intero a kalawa ti innem a kadakkelan a pagilian no mapagtitipon: Australia, Brazil, Canada, China, Estados Unidos, ken ti Russia. Nupay kasta, kuna ti World Watch a “kaniebian iti Antarctica wenno kapatagan ti Arctic ti nasurok a kakatlo iti let-ang, ken 5 laeng iti 37 a lugar ti kangrunaan a masalsalakniban​—kayatna a sawen a tunggal maysa ti addaan iti nasurok a 1,500 a katutubo a kita ti mulmula ken animal. Dayta met ti pagnanaedan ti nagadu ken nadumaduma a kita ti sibibiag a parsua.”

Pagilian iti Makindaya a Europa a Kaaduan iti Balud

“Ti Britania itan ti kaaduan iti balud iti makindaya a Europa, nga addaan iti promedio a maibalud a 139 iti kada 100,000 nga umili ti England ken Wales,” kuna ti Guardian Weekly. “Immadu dagiti balud manipud 42,000 idi 1991 agingga iti 72,000.” Saan laeng a sensentensiaan dagiti korte ti Britania a maibalud ti ad-adu a tattao no di ket at-atiddog met ti isentensiada. Idi 1992, naibalud ti 45 a porsiento kadagiti nasentensiaan a nataengan, no idilig iti 64 a porsiento idi 2001. Nupay kasta, ad-adu nga amang dagiti balud iti dadduma pay a pagilian. Kinapudnona, tallo laeng a pagilian ti ayan ti agarup kagudua iti 8.75 a milion a balud iti intero a lubong: ti Estados Unidos (1.96 a milion), China (1.4 a milion), ken Russia (900,000).

Dagiti Peggad ti Kinalukmeg

“No agtawenen iti 40 dagiti nalukmeg, mabalin a tallo a tawen a nasapsapa a matayda ngem kadagiti nakuttong. Kaipapananna a no nalukmegka no agtawenka iti 40 agingga iti 60, dayta ti mangpaababa iti panagbiag a kas iti maaramidan ti panagsigarilio,” kuna ti The New York Times. “Ibagbaga daytoy a panagadal a no nalukmegka inton agtawenka iti 35 agingga iti 45, dakdakkel latta ti posibilidad a matayka uray no agpakuttongka,” kinuna ni Dr. Serge Jabbour, direktor iti klinika ti ospital a mangas-asikaso iti panagpakuttong. “Nasken ngarud a rugiamon ti agpakuttong bayat nga ubingka pay. No agurayka iti nabayag, mabalin nga agpeggad ti kasasaadmo.” Ti panagpakuttong malapdanna met ti ipapatay gapu iti kanser. Kalpasan ti 16 a tawen a panagadal ti American Cancer Society iti kabibiag ti 900,000 a tattao, imbagana a “nalabit ti kinalukmeg ti pakaigapuan iti 14 a porsiento kadagiti lallaki a natay gapu iti kanser ken 20 a porsiento kadagiti babbai,” kinuna ti Times. Sigun iti panagadal, ti kinalukmeg ti pakaigapuan ti adu a kita ti kanser.