Apay a Nakaad-adu Itan Dagiti Naranggas a Krimen?

DAKES ti amin a krimen. Ngem narigrigat a maawatan ti awan panangikabilanganna, wenno awan panggepna a krimen. Mariribukan dagiti imbestigador ta masansan nga awan ti nabatad a makagapu kadagitoy. Gapu ta nasaysayaaten ti komunikasion kadagiti kallabes a tawen, dagiti kasta a makapakullayaw a krimen ket maammuanen ti minilion wenno binilion pay ketdi a tattao iti sumagmamano la nga oras. Kuna ti report nga impablaak ti World Health Organization a “ti kinaranggas apektaranna ti amin a kontinente, pagilian ken kaaduan a komunidad.”

Mapaspasamaken dagiti nakaap-aprang a kinaranggas uray pay kadagiti lugar a maibilang idi a natalged. Kas pagarigan, nabayagen a bassit ti naranggas a krimen idiay Japan. Ngem idiay Ikeda, idi Hunio 2001, simrek iti eskuelaan ti maysa a lalaki a nakaiggem iti badang sana rinugian ti nangbagsol ken nangsugat. Iti las-ud ti 15 a minuto, nakapapatay iti 8 nga ubbing ken nasugatanna ti 15 a sabsabali pay. No mainayon daytoy iti dadduma pay a damag a naggapu iti Japan, kas kadagidiay agtutubo a nangpapatay kadagiti saanda a pulos nga am-ammo gapu laeng ta pagragsakanda dayta, nabataden a maamiris ti maysa a tao a nagbalbaliwen dagiti bambanag.

Uray pay kadagiti pagilian a pakapaspasamakan ti adu ti krimen, makaunget ti publiko iti dadduma a minamaag nga aramid. Agpayso daytoy kalpasan ti Setiembre 11, 2001, a pannakarbek ti World Trade Center idiay New York. Kastoy ti komento ti sikologo a ni Gerard Bailes: “Gapu iti dayta, nagbalin ti lubong a naan-anay a karkarna ken napeggad a lugar ken dimo ammo no ania ti sumaganad a mapasamak.”

Apay nga Aramidenda Dayta?

Awan ti naisangsangayan a makagapu iti nadumaduma a minamaag a kinaranggas. Ngem narigrigat a maawatan ti dadduma a krimen gapu ta minamaag dagitoy. Kas pagarigan, narigat a maawatan no apay nga asitgan ti maysa a tao dagiti dina pulos am-ammo sana duyoken ida agingga a matayda wenno aglugan sana paltogan dagiti malabsanna nga awan gapgapuna.

Kuna ti dadduma a nainkasigudan iti tattao ti agbalin a naranggas. Irason ti dadduma a ti minamaag a krimen ket saan a nainkasigudan a paset ti kinatao.​—Kitaem ti kahon a “Naikeddengen Aya a Mangranggas?”

Patien ti adu nga eksperto nga adu a banag ken kasasaad ti makagapu nga agannayas ti tattao nga agaramid kadagiti minamaag a naranggas a krimen. Kastoy ti kuna ti maysa a report nga impablaak ti FBI (Federal Bureau of Investigation)  Academy idiay Estados Unidos: “Ti pammapatay ket saan nga aramid ti tao a nasimbeng ti panagpampanunotna.” Saan a mamati ti dadduma nga autoridad kadagitoy a sao. Nupay kasta, adu ti mamati iti ipaspasimudaagna. Mabalin nga adda makagapu no apay a saan a normal ti panagpampanunot dagidiay agaramid iti minamaag a krimen. Adda nangballikug iti panunotda agingga nga agaramidda iti banag a di maipagarup a maaramidda. Ania ti mangtignay kadagiti tattao nga agaramid kadagita a banag? Kitaentayo ti sumagmamano a makagapu a dinakamat dagiti eksperto.

Pannakarakrak ti Pamilia

Sinaludsodan ti mannurat ti Agriingkayo! ni Marianito Panganiban a maysa a pannakangiwat ti National Bureau of Investigation iti Pilipinas, maipapan iti kinatao dagidiay agaramid iti nakaro a krimen. Kinunana: “Aggapuda kadagiti nasinasina a pamilia. Awan ti pammateg ken ayat kadakuada. Nababa ti moralidad dagita a tattao ken awan ti pannarawidwidda isu nga agbayanggudawda.” Kuna ti adu a managsirarak a gagangay a saan a nasayaat ti relasion ken naranggas ti pamilia dagiti agresibo a kriminal.

Ti National Center for the Analysis of Violent Crime iti E.U. ket nangiruar iti report a nangibinsabinsa iti adu a pakabigbigan dagiti agtutubo a mabalin nga agaramid iti makapapatay a kinaranggas iti eskuelaan. Dagiti sumaganad a bambanag iti pamilia ket pakairamanan ti: nariribuk a relasion ti anak ken nagannak, nagannak a di makadlaw kadagiti problema ti annakda, di kinasinged, nagannak a di mangikeddeng kadagiti limitasion iti kababalin ti anakda, ken dagiti nalimed unay nga annak, a doble kara ti panagbiagda isu nga ilimlimedda ti dadduma nga ar-aramidda kadagiti dadakkelda.

Adu nga annak itatta ti apektado iti pannakasinasina ti pamilia. Dadduma ti addaan kadagiti nagannak a bassit laeng ti tiempoda a mangaywan kadakuada. Dimmakkel ti rinibu nga agtutubo a manmano a maiwanwan iti moral ken matarawidwidan ti pamiliada. Patien ti dadduma nga eksperto a ti kasta nga aglawlaw ti mabalin a makagapu a saan a mapatanor ti ubing ti kinasinged kadagiti sabsabali, isu a nalaklaka ken masansan a saanda a makonsiensia nga agaramid iti krimen iti padada a tattao.

Dagiti Grupo ken Kulto a Mangitantandudo iti Gura

Ipamatmat dagiti ebidensia a dadduma a grupo wenno kulto a mangitantandudo iti gura ket nabileg a makaimpluensia iti panagaramid iti dadduma a krimen. Idiay Indiana, E.U.A., magmagna ti 19 ti tawenna a nangisit a lalaki nga agawid a naggapu iti shopping mall. Sumagmamano la a kanito, naidasayen iti igid ti kalsada ken napuntaan iti bala ti utekna. Pinaltogan ti maysa nga agtutubo a nangpili iti siasinoman a makursonadaanna. Apay? Kayat kano ngamin ti nangpapatay ti makimiembro iti organisasion a mangitantandudo  iti kinatan-ok dagiti puraw ken manggun-od iti tato a kaarngi ti balay ti lawwalawwa no makapatay iti maysa a nangisit a tao.

Ti panangraut babaen iti nerve-gas a napasamak iti subway ti Tokyo idi 1995; ti panagpakamatay ti adu a tattao idiay Jonestown, Guyana; ken ti ipapatay idiay Switzerland, Canada, ken Francia ti 69 a miembro ti Orden a Solar Temple ket maigapu amin iti impluensia ti kulto. Ipakita dagitoy a pagarigan a nabileg ti impluensia ti dadduma a grupo iti panagpampanunot ti dadduma a tattao. Dagiti tattao ket inallukoy dagiti karismatiko a pangulo ti relihion nga agaramid iti “di ipagpagarup” babaen ti panangikarida kadagitoy kadagiti manamnama a gunggona.

Ti Media ken Kinaranggas

Kuna ti dadduma nga adda ebidensia a ti nadumaduma a porma ti moderno a komunikasion ket mabalin a mangrubrob iti agresibo a kababalin. Naibaga a makabibineg iti konsiensia ken makaimpluensia nga agaramid iti naranggas a krimen ti kanayon a panagbuya iti kinaranggas iti telebision, sine, video game, ken Internet. Kinuna ni Dr. Daniel Borenstein a presidente iti American Psychiatric Association: “Itatta, adda nasurok a 1,000 a panagadal a naibasar iti nasurok a 30 a tawen a panagsukisok a mangipakita a ti kinaranggas iti media ket nainaig iti agresibo a kababalin ti dadduma nga ubbing.” Daytat’ pinaneknekan ni Dr. Borenstein iti imatang ti komite ti Senado ti Estados Unidos: “Kombinsidokami a ti kanayon a panagbuya iti amin a kita ti naranggas a paglinglingayan ket makadangran iti salun-at ti publiko.”​—Kitaem ti kahon a “Kinaranggas Kadagiti Ay-ayam iti Computer​—Panangmatmat ti Maysa a Doktor.”

Adu dagiti madakamat nga espesipiko a kaso a mangipakita nga agpayso daytoy. Iti kaso ti pimmaltog nga awanan-asi a nangpapatay iti agassawa nga agbuybuya iti ileleggak ti init iti igid ti baybay, a nadakamat iti immuna nga artikulo, nangiparang dagiti piskal iti ebidensia a ti panagragsak a mangpapatay ket gapu iti kanayon a panagbuya iti naranggas a sine. Iti panangpaltog iti eskuelaan a nakatayan ti 15 a tattao, naibaga a ti dua nga estudiante a nagaramid iti dayta a krimen nga iti kada aldaw, adu nga oras nga agbuyada idi kadagiti naranggas nga ay-ayam iti video. Mainayon pay, kanayon nga agbuyada idi kadagiti sine a mangitantan-ok iti kinaranggas ken panangpapatay.

Dagiti Droga

Idiay Estados Unidos, mamitlo ti inaduan ti panangpapatay nga inaramid dagiti agtutubo  bayat ti walo a tawen. Ania ti ipatuldo dagiti agtuturay a maysa a makagapu? Dagiti gang, nangruna dagiti agus-usar iti crack cocaine. Kadagiti nasurok a 500 a nabiit pay a pammapatay a napasamak idiay Los Angeles, California, “kinuna dagiti polis a 75 a porsiento ti mainaig iti gang.”

Kastoy ti kuna ti report nga impablaak ti FBI Academy: “Iti adu a kaso ti pammapatay, kanayon a maus-usar ti droga ken adu kadagiti natiliw ti maatap nga addaan iti rekord nga agdrogdrogada.” Dadduma a tattao a dinadael ti droga ti panunotda ti pumatay bayat a nakadrogada. Mangranggas ti dadduma tapno salaknibanda ti panaglakoda iti droga. Nabatad a dakkel ti impluensia ti droga kadagiti tattao tapno agaramidda kadagiti nakaam-ames nga aramid.

Nalaka a Pannakagun-od Kadagiti Makadangran nga Igam

Kas nadakamat iti immuna nga artikulo, adda maysa a nagtagipaltog a lalaki idiay Tasmania, Australia, a nangpapatay iti 35 a tattao. Adda pay 19 a nasugatanna. Nagtagiarmas ti lalaki kadagiti kaasping iti automatiko nga igam ti militar. Daytoy ti makagapu a kuna ti dadduma a ti nalaka a pananggun-od kadagita nga igam ti maysa pay a makagapu iti iyaadu dagiti naranggas a krimen.

Ipakita ti maysa a report nga idiay Japan idi 1995, adda laeng 32 a natay a napaltogan. Kaaduan kadagitoy ket butangero a pinatay ti padada a butangero. Maisupadi iti dayta, idiay Estados Unidos nasurok a 15,000 ti natay gapu iti paltog. Apay a nagduma? Dadduma ti nangdakamat a mabalin a ti nainget a linteg ti Japan maipapan iti panangikut iti paltog ti maysa a makagapu.

Di Kabaelan ti Tattao a Daeran Dagiti Parikutda

No mangngegda ti sumagmamano a nakaam-ames nga aramid, mabalin a kunaen ti dadduma, ‘Nalabit agmauyong dayta a tao!’ Nupay kasta, saan nga agmauyong ti amin nga agar-aramid kadagita a krimen. Nupay kasta, adu ti marigatan a mangdaer kadagiti rigat iti panagbiag. Ipatuldo dagiti eksperto a ti depekto iti personalidad ket mabalin nga agtungpal kadagiti nakaro nga aramid. Karaman kadagitoy ti: marigatan nga agsursuro ken makipulapol kadagiti  tattao; dakes nga epekto ti pisikal wenno seksual a pannakaabuso; di mannakipulapol a kababalin; pananggura iti maysa a grupo, kas kadagiti babbai; di panagbabawi no nakaaramid iti dakes; ken ti tarigagay a mangkontrol iti sabsabali.

Aniaman ti parikutda, sangkapanunot ti dadduma ti rigatda ta uray la nga agbaliw ti pampanunotda, isu a makaaramidda kadagiti karkarna nga aramid. Ti pagarigan ket ti maysa a nars a di umiso ti panagtarigagayna iti atension. Ineksionanna dagiti babassit nga ubbing iti mangparelaks iti masel a nakaigapuan iti panagsardeng ti panagangesda. Kalpasanna, tinagiragsakna ti atension a naipaay kenkuana bayat nga “inispalna” ti tunggal ubing. Daksanggasat ta dina napaanges ida amin. Isut’ napabasol iti panangpapatay.

Nabatad kadagita a nadakamat nga agtutupatop dagiti makagapu a mangtignay iti tattao nga agaramid kadagiti naranggas a krimen. Nupay kasta, saan a kompleto ti listaantayo no ditay amirisen ti maysa pay a nakapatpateg a banag.

Ti Sungbat ti Biblia

Tulongannatayo ti Biblia a mangtarus iti mapaspasamak ita ken no apay nga aglablabes ti panagtignay dagiti tattao. Siuumiso a deskribirenna dagiti kababalin a gagangay a makitkitatayo. Kas pagarigan, ibinsabinsa ti 2 Timoteo 3:3, 4 a dagiti tattao ket “awanan nainkasigudan a panagayat” ken “awanan panagteppel, narungsot, awanan panagayat iti kinaimbag,” ken “natangken ti uloda.” Iti sabali pay a libro ti Biblia, naadaw ni Jesus a kunkunana: “Ti ayat ti ad-adu lumamiisto.”​—Mateo 24:12.

Kuna ti Biblia: “Kadagiti maudi nga aldaw dumtengto dagiti napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1) Wen, ti makitkitatayo ket ebidensia nga agbibiagtayo iti panungpalan ti agdama a sistema dagiti bambanag. Dumakdakes dagiti kasasaad agraman ti kababalin ti tattao. Manamnamatayo ngata ti madagdagus a solusion? Sumungbat ti Biblia: “Dagiti nadangkes a tattao ken dagiti agpampammarang rumang-aydanto manipud dakes nga agturong iti dakdakes pay [dumakesdanto la a dumakes, PBS].”​—2 Timoteo 3:13.

Kaipapanan aya daytoy a naikeddengen ti sangatauan nga agaramid iti awan-inggana a kinaranggas ken umad-adu a krimen? Amirisentayo dayta a saludsod iti sumaganad nga artikulomi.

[Kahon iti panid 6]

NAIKEDDENGEN AYA A MANGRANGGAS?

Ikalintegan ti dadduma a kanayon a nainkasigudan iti tattao ti mangranggas wenno mangpapatay. Ibaga dagiti mamatpati iti ebolusion a nagtaudtayo kadagiti atap nga animal isu a natawidtayo laeng dagiti naranggas a kababalinda. No pudno dagita a teoria, naikeddengtayo iti awan patinggana a siklo ti kinaranggas nga awanen ti namnamatayo a makalisi iti dayta.

Nupay kasta, nagadu ti pammaneknek a maikontra iti dayta. Saan nga ilawlawag dagiti naibagan a teoria no apay nga adu ti nakaidumaan ti kasansan ken kita ti kinaranggas iti nadumaduma a kultura. Dida ipamatmat no apay a kadawyan ti kinaranggas iti dadduma a kultura, idinto ta nagbassit ti kinaranggas, ken dandani awan ti mapasamak a panangpapatay iti dadduma a kagimongan. Imbutaktak ti mangad-adal iti isip ken iti kasasaad ti emosion a ni Erich Fromm dagiti biddut iti teoria a natawidtayo ti panangranggas kadagiti mamalia a kas kadagiti bakes. Impatuldona a nupay naranggas ti dadduma kadakuada gapu kadagiti kasapulan ti bagida wenno panangsalaknib iti bagida, dagiti laeng tattao ti naammuan a mangpapatay gapu laeng ta pagragsakanda ti pumatay.

Iti libroda a The Will to Kill​—Making Sense of Senseless Murder, kuna da Propesor James Alan Fox ken Jack Levin: “Ti dadduma a tattao ket nalaklaka a makaaramid iti kinaranggas ngem iti dadduma, ngem kaskasdi nga addaanda iti sibubulos a nakem. Nupay ti pagayatan a mangpapatay ket impluensiaan ti nadumaduma a makin-uneg ken makinruar a puersa, kaskasdi a nainaig iti panagpili ken panagdesision ti tao, isu a manungsungbat ken mapabasol latta iti dayta.”

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

KINARANGGAS KADAGITI AY-AYAM ITI COMPUTER​—PANANGMATMAT TI MAYSA A DOKTOR

Nagpalawag ni Dr. Richard F. Corlin a presidente idi ti American Medical Association, iti grupo dagiti agraduar a doktor iti Philadelphia, Pennsylvania, E.U.A. Dinakamatna iti palawagna nga iparparegta dagiti ay-ayam iti computer ti kinaranggas. Iti dadduma kadagitoy nga ay-ayam, makagun-od ti agay-ayam iti puntos no masugatanna ti puntiriana. Ad-adu a puntos ti magun-odanna no mapuntaanna ti bagi ti puntiriana, ken ad-adu pay a puntos no ti ulo ti mapuntaanna. Pumsuak ti dara, ket makitam ti utek a maiwarsi.

Imbaga ni Dr. Corlin a di mapalubosan dagiti ubbing nga agmaneho, uminum iti arak, ken agsigarilio no ubbingda pay. Kalpasanna kinunana: “Ngem palpalubosantayo ida nga agensayo a pumaltog uray no ubbingda unay a dida pay makontrol ti riknada, dida pay nagteng ti kinanataengan, ken disiplina a mangusar a sitatalged kadagiti ayayamenda nga igam. . . . Iti rugi pay laeng ket masapul nga isurotayon kadagiti annaktayo a ti kinaranggas ket kanayon nga [addaan] iti dakes a pagtungpalan.”

Nakalkaldaang ta imbes a maisuro dagiti ubbing nga adda dakes a pagtungpalan ti krimen, masansan a dagiti ubbing ti inosente a biktima dagiti naranggas a krimen. Ipakita dagiti estadistika nga idiay Estados Unidos, matay ti sangapulo nga ubbing iti kada aldaw gapu iti paltog. Kuna ni Dr. Corlin: “Iti intero a lubong, ti Estados Unidos ti kaaduan kadagiti ubbing a matay gapu kadagiti igam.” Ti konklusionna? “Ti kinaranggas gapu iti paltog ket mamagpeggad iti pagimbagan ti publiko iti pagiliantayo. Agpayso daytoy.”

[Kahon iti panid 9]

BAMBANAG A PAKAIGAPUAN TI NARANGGAS A KRIMEN

Patien ti adu nga eksperto a dagiti sumaganad ti pakaigapuan dagiti minamaag a krimen:

Pannakasinasina ti pamilia

Dagiti grupo a mangitantandudo iti gura, ekstremista

Dagiti napeggad a kulto

Naranggas a paglinglingayan

Pannakaimatang iti aktual a kinaranggas

Panagdroga

Saan a pannakadaer kadagiti problema

Nalaka a pannakagun-od kadagiti makadangran nga igam

Sumagmamano a kita ti sakit ti isip

[Ladawan iti panid 8]

Maysa kadagiti lima a panangbomba a nakatayan ti di kumurang a 12 ken nakasugatan ti nasurok pay a 80 idiay Quezon City, Pilipinas

[Credit Line]

AP Photo/Aaron Favila Disiembre 30, 2000

[Ladawan iti panid 8]

Pinapatay ti dua nga estudiante ti maysa a maestro, 12 nga estudiante, sada nagpakamatay idiay Columbine High School, Colorado, E.U.A.

[Credit Line]

AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department Abril 20, 1999

[Ladawan iti panid 8, 9]

Ti panagbettak ti maysa a bomba a nailugan iti kotse ti nakatayan ti di kumurang a 182 ken nakasugatan ti 132 iti maysa a nightclub idiay Bali, Indonesia

[Credit Line]

Maldonado Roberto/GAMMA Oktubre 12, 2002