Ti Nakaro a Bisin iti Ireland Pakasaritaan ti Ipapatay ken Iyaakar

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY IRELAND

ITI asideg ti Croagh Patrick, * a “nasantuan” a bantay ti Ireland, adda karkarna unay a barko. Kaarngina ti bassit nga aglaylayag a barko idi maika-19 a siglo ket nakatudo ti proana iti laud ti Taaw Atlantico. Ngem saanto a pulos nga aglayag daytoy a barko. Naisemento dayta. Nakadkadlaw ti pannakailadawan dagiti iskeleton ti tattao kadagiti palona.

Ti barko ket maysa a dakkel a metal nga eskultura nga opisial a nalukasan idi 1997 tapno maipalagip ti maysa kadagiti kadakkelan a trahedia iti pakasaritaan ti Ireland​—ti Nakaro a Bisin. Dagiti iskeleton ken ti barko ket simbolo dagiti natay ken ti nagadu nga immakar a mangipalagip kadagiti nakalkaldaang a tawen sipud 1845 agingga idi 1850.

 Siempre, saan laeng a ti Ireland ti nagsagaba iti bisin. Adu a pagilian ti nakapasar iti kastoy. Ngem iti adu a wagas, nagpaiduma ti Nakaro a Bisin iti Ireland. Idi 1845, agarup walo a milion ti populasion ti Ireland. Idi 1850, nalabit maysa ket kaguduan a milion ti natay gapu iti bisin! Maysa pay a milion ti immakar a nangnangruna idiay Britania wenno Estados Unidos tapno agbirokda iti nasaysayaat a biag. Nakaro a bisin? Wen.

Apay a napasamak ti nakaro a bisin? Ania ti naitulong kadagiti biktima? Ania ti masursurotayo iti daytoy a kalamidad? Tapno maawatantayo ti sungbat dagitoy a saludsod, sukimatentayo nga umuna ti panagbiag idiay Ireland kadagidi tawen sakbay ti bisin.

Sakbay ti Nakaro a Bisin

Idi kattapog ti maika-19 a siglo, sinakup ti Britania ti nalawa a paset ti daga a nakairamanan ti Ireland. Tinagikua dagiti Ingles ti kaaduan a paset ti Ireland, ket adu kadagitoy ti nagnaed idiay England. Nangina nga abang ti siningir dagitoy a makindaga a di agnanaed iti Ireland kadagiti kasamakda a taga Ireland. Nababa met ti impasueldoda iti panagtrabaho dagitoy a kasamak.

Nakapangpanglaw ti rinibu a kasamak, wenno katalonan. Gapu ta dida makagatang iti karne wenno dadduma pay a taraon, nagmula dagiti tattao iti patatas nga isu idi ti kalakaan nga imula ken aywanan iti sidong dagitoy a kasasaad.

Ti Kinapateg iti Patatas

Dimteng ti patatas ditoy Ireland idi agarup 1590. Mabalin nga imula ti patatas uray iti di nadam-eg a daga, isu a maibagay unay dayta iti naagneb ken kalkalainganna a klima ti Ireland. Dayta ti pagtaraon ti tao ken animal. Idi ngalay ti maika-1800 a siglo, bin-ig a patatas ti naimula iti dandani kakatlo ti amin a bangkag. Dandani dua a kakatlo kadagitoy ti pagtaraon ti tao. Inaldaw a patatas ti kinnan ti ordinario a taga Ireland ken bassit laeng iti dadduma pay a taraon!

Yantangay nagadu a tattao ti naan-anay nga agpannuray iti patatas kas taraon, didigra ti nagtungpalan dayta a kasasaad. Ania ngata ti mapasamak no bassit ti apit?

Immuna a Bassit ti Apit

Adda idi tiempo a pasaray bassit ti apit. Adda dagiti madagdagus a pamuspusan a nangrisut iti daytoy, ket idi immadu ti apit iti simmaganad a tawen, bassit laeng ti rigat. Isu nga idi bimmassit ti apit idi 1845, saan unay a nagdanag dagiti agtuturay.

Ngem nakarkaro nga amang ti napasamak iti daytoy a tiempo. Ammotayon a ti buot a maawagan iti phytophthora infestans​—a maawagan met iti blight​—ti nakaigapuan ti bassit nga apit idi 1845. Daytoy itayab ti angin a buot ket napartak a nagwaras iti nadumaduma a bangkag a namulaan iti patatas. Malungtot iti daga dagiti binuot a patatas, ken uray dagiti naipempen. Gapu ta maymaysa a kita ti patatas ti naimula, naapektaran ti apit ti intero a nasion. Ket agsipud ta dagiti patatas a naimula iti simmaganad a tawen ket naggapu iti apit iti daydi a tawen, dakes met ti epekto daytoy a buot iti masanguanan idi nga apit.

Maikadua a Bassit ti Apit

Iti simmaganad a tawen 1846, naimula ti nakapuy ti kalidadna a patatas a naapit iti napan a tawen, ngem binuot met laeng daytoy maikadua nga  apit. Agsipud ta awan ti nabati a mabalin nga apiten, adu nga agbangbangkag ti naawanan iti trabaho. Awan la ngamin ti pangsueldo dagiti makinbangkag kadakuada.

Nangpataud ti gobierno iti nadumaduma a trabaho a mangsaranay, ket adu kadagitoy a napanglaw ti tinangdananda​—nangruna iti panagaramid iti kalsada​—tapno masustentuanda dagiti pamiliada.

Dadduma ti makapagtrabaho laeng kadagiti pangpubliko nga institusion a mangsaranay kadagiti napanglaw. Bin-ig a napanglaw ti naipalubos nga agtrabaho kadagitoy nga institusion. Kas subad iti panagtrabahoda, naikkanda iti taraon ken pagdagusan. Narigat ti trabaho. Masansan a nabangles ti taraon, ken kadaanan unay dagiti pagdagusan. Natay ti dadduma a trabahador.

Sumagmamano kadagitoy a pamay-an ti nakabang-ar met ketdi. Ngem kimmaro ti kasasaad. Makapaketter unay ti kalam-ekna idi 1846/47, ket saan a mabalin nga aramiden ti kaaduan a trabaho iti ruar. Nagibunong ti nadumaduma nga ahensia ti gobierno iti libre a taraon. Ngem kalpasan ti dua a tawen, naibusen dagiti pondo ti gobierno a nairanta para iti daytoy a panangsaranay, ket talaga a kurangen ti tulong a maipaay iti umad-adu ken kumapkapuy idin a tattao. Kalpasanna, adda sabali manen a didigra a napasaran ti Ireland.

Dagiti saan nga agnanaed ditoy Ireland a makinkukua iti daga​—nga addaan met iti dadakkel nga utang​—intultuloyda ti nagsingir kadagiti abang. Saan a nakabayad ti adu a kasamakda, isu nga adu ti napapanaw kadagiti bangbangkagenda. Dadduma a kasamak ti basta pimmanaw laengen iti bangbangkagenda ket napanda kadagiti siudad buyogen ti pananginanama nga ad-adda a sumayaat ti biagda. Ngem gapu ta awan ti taraon, kuarta, ken pagtaenganda, papananda ngay? Para iti umad-adu a bilang, ti laeng pamuspusanda ket umakar.

Nakaad-adu ti Immakar

Saan a kabarbaro ti iyaakar. Sipud pay idi kattapog ti maika-18 a siglo, kanayonen nga adda dagiti umakar idiay Britania ken America a naggapu iti Ireland. Kalpasan ti kalam-ekna idi 1845, immadu dagiti immakar! Idi 1850, 26 a porsiento kadagiti agnanaed iti New York ti taga Ireland​—ad-adu pay dagiti naipasngay idiay New York a taga Ireland ti dadakkelda ngem iti Dublin, a kabesera a siudad ti Ireland.

Bayat ti innem a tawen a bisin, lima a ribu a barko ti nangsarakusok iti 5,000 a kilometro a napeggad a panagdaliasat a bumallasiw iti Atlantico. Daanen ti adu kadagiti barko. Dadduma ti nausar idin a nangibiahe kadagiti tagabo. Nausarda laeng gapu iti naganat a kasasaad. Napasayaat met bassit ti nailet a siledda. Saan a nadalus, ken kasapulan nga anusan idi dagiti pasahero ti sangkabassit a taraon.

Rinibu a pasahero, a kimmapuyen gapu iti bisin ti nagsakit. Adu ti natay bayat ti panagbiaheda iti taaw. Idi 1847, naawagan a lungon a barko dagiti barko a napan idiay Canada. Kadagiti 100,000 wenno ad-adu pay nga umakar nga inluganda, nasurok a 16,000 ti natay bayat ti panagbiaheda iti taaw wenno apaman a nakasangpetda. Dagiti surat kadagiti gagayyem ken kabagianda idiay Ireland ti nangisalaysay kadagitoy napeggad a kasasaad​—ngem kaskasdi a nakaad-adu latta ti immakar.

Sumagmamano a makinkukua iti daga ti timmulong kadagiti dati a kasamakda. Kas pagarigan, maysa ti nangarkila iti tallo a barko ken timmulong iti plete ti sangaribu kadagiti kasamakna. Ngem kaaduan kadagiti immakar ti kapilitan nga agbirok iti pleteda. Masansan a maysa wenno dua laeng a miembro iti dakkel  a pamilia ti makabael iti plete. Panunotem laengen ti naliday a panagpipinnakada ti rinibu a miembro ti pamilia nga adda idi iti pantalan gapu ta nalabit didanton agkikita manen.

Sakit ken ti Maikatlo a Bassit ti Naapit

Kalpasan ti nagsaruno a namindua nga ibabassit ti apit a patatas ken ti pannakapapanaw ti adu nga agbangbangkag, sinaranget pay ti bassiten a populasion ti sabali a didigra nga isu ti sakit! Ad-adu ti pinatay ti tipus, sika, ken scurvy. Mabalin a napanunot dagiti nakalasat a saanen a kumaro pay dagiti kasasaad, ngem nagkamalida.

Gapu ta naparegtada iti adu nga apit idi 1847, triple ti minulaan dagiti agbangbangkag iti patatas idi 1848. Ngem rimsua ti didigra! Nakaag-agneb iti daydi a kalgaw. Binuot manen ti mulada. Namitlo nga awan ti apit iti uppat a panagaapit. Saanen a kabaelan dagiti ahensia ti gobierno ken dagiti mangsarsaranay nga organisasion ti tumulong. Nupay kasta, saan pay a nalpas idi ti kakaruan a didigra. Idi 1849, natay ti 36,000 pay gapu iti epidemia ti kolera.

Ti Banagna

Nupay kasta, adda panagbalbaliw kalpasan dayta nga epidemia. Adu ti apit iti simmaganad a panagmula iti patatas. In-inut a simmayaat ti kasasaad dagiti bambanag. Nangipaulog ti gobierno kadagiti baro a linteg a nangkanselar kadagiti amin nga utang gapu iti bisin. Immadu manen ti populasion. Nupay binuot ti sumagmamano a mula kadagiti simmaganad a tawen, awanen ti aniaman a kapada dagiti nakaam-amak a kasasaad a nakatayan ti nasurok a kakapat iti populasion ti Ireland kadagidi a nakalkaldaang a tawen ti bisin.

Ita, iti intero nga Ireland, dagiti narbeken a nakabite a pader ken narban a balbalay ti mangipalagip kadagiti narigat a panawen a nakaigapuan ti nasaknap a panagnaed dagiti taga Ireland iti sabali a pagilian. Idiay laeng Estados Unidos, nasurok a 40 a milion ti agkuna a naggapuda ditoy Ireland. Ti Presidente idi ti E.U. a ni John F. Kennedy agraman ken ni Henry Ford, nga imbentor ti lugan a Ford, ket direkta a kaputotan dagiti immakar gapu iti bisin ken naglayag idi kadagiti barko a naggapu iti Ireland.

Siempre, ti kanayon a bassit nga apit a patatas, ti nangnangruna a nakaigapuan ti nakalkaldaang a pakasaritaan ti ipapatay ken iyaakar. Ti maysa pay a napateg a banag ket ti imbaga ti nagkauna a mannurat iti Biblia a ‘ti tao dinominaranna ti tao iti pakadangrananna.’ (Eclesiastes 8:9) Agyamantayo ta naipanamnama kadatayo iti Sao ti Dios a ti Biblia, a ti Namarsua iti daga ken amin a bungana, ket mangipasdekto iti naparaisuan a baro a lubong, a mangyeg iti manayon a talna ken irarang-ay para iti amin a tattao. (2 Pedro 3:13) Kasta met nga impakpakauna ti nagkauna a salmista: “Maaddanto ti naruay a bukbukel iti daga; iti tapaw dagiti bantay addanto ti panaglaplapusanan.”​—Salmo 72:16.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 14]

Monumento ti Nakaro a Bisin

[Ladawan iti panid 15]

Panagsapsapul iti patatas, a nailadawan iti “Illustrated London News,” Disiembre 22, 1849

[Ladawan iti panid 16]

Panangiwaras iti kawes kadagiti napanglaw a pamilia

[Credit Line]

ken panid 15: Manipud iti periodiko a The Illustrated London News, Disiembre 22, 1849

[Ladawan iti panid 16, 17]

“Ti Barko Dagiti Nagkamang” (Lamina ni Charles J. Staniland, agarup 1880)

[Credit Line]

Bradford Art Galleries and Museums, West Yorkshire, UK/Bridgeman Art Library

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti nadadael a balbalay ti nabatad a mangipalagip kadagiti narikut a tiempo a nagbanag iti adu a tawen a bisin

[Picture Credit Line iti panid 14]

Makinngato a ladawan: Impaay ti Web site a “Views of the Famine” iti http://vassun.vassar.edu/-sttaylor/FAMINE