1, 2. (a) Aniada a panagbalbaliw ti mapasamak bayat ti panaglakay? (b) Kasano a nasarakan dagiti nadiosan a lallaki idi tiempo ti Biblia ti pannakapnek iti kinalakayda?

ADU a panagbalbaliw ti mapasamak bayat a lumakaytayo. Ti panagkapsut ti bagi in-inut a pukawenna ti pigsatayo. No agsarmingtayo, makitatayo nga umad-adu ti kuretret iti rupatayo ken agubantayon—rumasrasay pay ketdin ti buoktayo. Mabalin a mananglilipattayon. Mabukel dagiti baro a relasion no mangasawa wenno makiasawan dagiti annak, ken no addan appokotayo. Iti dadduma, agbaliw ti turong ti inaldaw a panagbiag no agretirodan iti sekular a trabaho.

² Kinapudnona, mabalin a narigat ti lumakay. (Eclesiastes 12:1-8) Kaskasdi, panunotenyo dagiti adipen ti Dios idi tiempo ti Biblia. Nupay natayda idi kamaudiananna, nakagun-odda iti sirib ken pannakaawat, a nangyeg kadakuada iti dakkel a pannakapnek iti kinalakayda. (Genesis 25:8; 35:29; Job 12:12; 42:17) Kasano a nagbalinda a naragsak bayat ti kinalakayda? Awan duadua, babaen ti panagbiag a maitunos kadagiti prinsipio a masarakantay ita a nailanad iti Biblia.​—Salmo 119:105; 2 Timoteo 3:16, 17.

3. Ania a pammagbaga ti impaay ni Pablo kadagiti lallakay ken babbaket?

³ Iti suratna ken Tito, nangipaay ni apostol Pablo iti nasayaat a pammagbaga kadagidiay lumallakay ken bumabbaketen. Insuratna: “Dagiti lallakay natimbengda koma iti panagug-ugali, serioso, nasimbeng iti panunot, nasalun-at iti pammati, iti ayat, iti panagibtur. Kasta met dagiti babbaket mararaem koma ti panagtigtignayda, saanda  a manangpardaya, saanda met a paadipen iti adu nga arak, mannursuroda iti naimbag.” (Tito 2:2, 3) Matulongannakayo ti panangipangag kadagitoy a sao a mangsango kadagiti karit ti panaglakay.

4, 5. Kasanot’ panagrikna ti adu a nagannak no pumanawen dagiti annakda iti pagtaengan, ket kasanot’ pannakibagay ti dadduma iti kasasaad?

⁴ Ti panagbaliw dagiti akem kalikagumanna ti pannakibagay. Pudno unay daytoy no panawanen dagiti annak ti pagtaengan ket mangasawa wenno makiasawadan! Para iti adu a nagannak, daytoy ti umuna a pammalagip a lumakay ken bumaketdan. Nupay maragsakanda ta nataenganen dagiti annakda, masansan a madanagan dagiti nagannak a mangpampanunot no naisaganada met la a naimbag dagiti annak iti ipapanawda. Ket mabalin a maikawada iti kaawanda iti balay.

⁵ Nakaaawat, maseknan pay laeng dagiti nagannak iti pagimbagan ti annakda, uray no awanen dagiti annak iti pagtaengan. “No masansan la koma a makasaritak ida wenno makaawat iti suratda, tapno masiguradok a nasayaat ti sasaadenda​—naragsakakon,” kinuna ti maysa nga ina. Kuna ti maysa nga ama: “Idi awanen iti dennami ti anakmi a babai, maikawaak unay. Kasla adda kurang iti pamiliami gapu ta kanayon idi nga agkakaduakami a mangaramid kadagiti bambanag.” Kasano a mairuam dagitoy a nagannak iti kaawan dagiti annakda? Kaaduanna, babaen ti pannakaseknan ken panangtulong kadagiti sabsabali a tattao.

6. Aniat’ makatulong a mamagtalinaed iti umiso a panangmatmat kadagiti relasion ti pamilia?

⁶ No addan assawa dagiti annak, agbaliwen ti akem dagiti nagannak. Kuna ti Genesis 2:24: “Ti lalaki panawannanto ti amana ken ti inana ket tumiponto iti asawana ket agbalindanto a maymaysa a lasag.”  Ti panangbigbig kadagiti nadiosan a prinsipio ti kinaulo ken umiso nga urnos matulonganna dagiti nagannak a mangsalimetmet iti umno a panangmatmat kadagiti bambanag.​—1 Corinto 11:3; 14:33, 40.

7. Ania a nasayaat a kababalin ti sinukay ti maysa nga ama idi awanen iti pagtaenganda ken nakiasawan dagiti annakna a babbai?

⁷ Kalpasan a nakikasar ken immakar dagiti dua nga annakda a babbai, narikna dagiti nagannak nga adda kurang iti biagda. Idi damo, nasakit ti nakem ti ama kadagiti manugangna. Ngem bayat a pinampanunotna ti prinsipio ti kinaulo, nabigbigna a sungsungbatan itan ti assawa dagiti annakna ti bukodda a sangakabbalayan. Gapuna, no agpabalakad dagiti annakna a babbai, damagenna no ania ti makuna dagiti assawada, ket ikagumaanna a suportaran dayta aginggat’ mabalin. Ibilang itan a gayyem dagiti manugangna ken awatenda ti pammagbagana.

8, 9. Kasanot’ pannakibagay ti dadduma a nagannak iti ipapanaw dagiti nataenganen nga annakda?

⁸ No ngay saan nga aramiden dagiti kakaskasar ti ipagarup dagiti nagannak a kasayaatan, nupay awan ar-aramidenda a di nainkasuratan? “Kanayon a tulonganmi ida a mangkita iti panangmatmat ni Jehova,” inlawlawag ti agassawa nga addaan naestaduan nga annak, “ngem no dikam umanamong iti desisionda, awatenmi dayta ket suportaran ken pakirdenmi ida.”

⁹ Iti dadduma a lugar iti Asia, narigat nga awaten ti dadduma nga inna ti ipapanaw dagiti annakda a lallaki. Nupay kasta, no raemenda ti Nakristianuan nga urnos ken kinaulo, maliklikan ti susik iti nagbaetanda ken dagiti manugangda a babbai. Natakuatan ti maysa a Kristiano a babai a “gubuayan ti dumakdakkel a panagyaman” ti ipapanaw dagiti annakna a lallaki iti pagtaengan ti pamiliada. Maragsakan a makakita iti abilidadda a mangimanehar iti baro a sangakabbalayanda. Daytoy ti nangpalag-an iti pisikal ken mental nga awit a masapul a baklayenda nga agassawa bayat a lumaklakay ken bumakbaketda.

10, 11. Ania a Nainkasuratan a pammagbaga ti tumulong kadagiti tattao a mangliklik kadagiti sumagmamano a palab-og ti ngalay ti kinanataengan?

 ¹⁰ Nadumaduma ti reaksion dagiti tao no madanonda ti ngalay ti kinanataengan (middle age). Baliwan ti dadduma a lallaki ti panagkawkawesda tapno agparangda kano nga ub-ubing. Adu a babbai ti madanagan kadagiti panagbalbaliw nga iyeg ti panag-menopause. Nakalkaldaang, pagsakiten ti nakem ken pagimonen ti dadduma kadagiti adda iti ngalay ti kinanataengan dagiti assawada babaen ti makagargari a pannakiangaw kadagiti ub-ubing a saanda a kasekso. Nupay kasta, ‘nasimbeng ti panagpampanunot’ dagiti nadiosan a natataengan a lallaki, a tenglenda dagiti di umiso a tarigagay. (1 Pedro 4:7) Ikagumaan met dagiti nataengan a babbai a pagtalinaeden a natalged ti relasionda iti assawada, gapu iti ayat kadagiti lallakayda ken tarigagay a mangay-ayo ken Jehova.

 ¹¹ Napaltiingan a nagsurat ni Ari Lemuel iti pammadayaw maipaay iti “natalunggadingan nga asawa a babai” a manggunggona ken lakayna babaen ti ‘panangipaayna iti naimbag, saan ket a dakes, iti amin nga al-aldaw ti panagbiagna.’ Kanayon nga apresiaren ti Kristiano nga asawa a lalaki ti panangikagumaan ni baketna a mangparmek iti aniaman nga emosional a pannakapaay a mapasaranna iti ngalay ti kinanataengan. Ti ayatna ti mangtignay kenkuana a ‘mangidayaw iti asawana.’​—Proverbio 31:10, 12, 28.

12. Kasano a suminged ti agassawa iti panaglabas dagiti tawen?

¹² Bayat ti okupado a tawtawen ti panangpadakkel iti annak, mabalin nga agpada a nagragsakanyo a binaybay-an pay laeng dagiti personal a tarigagayyo tapno maasikasoyo dagiti kasapulan ti annakyo. No awandan iti poderyo, tiempona nga ipamaysayo manen ti biagyo nga agassawa. “Idi awanen iti dennami dagiti annakmi a babbai,” kuna ti maysa nga asawa a lalaki, “rinugiak nga inarem manen ni baketko.” Kuna ti sabali pay nga asawa a lalaki: “Maseknankami iti salun-at ti tunggal maysa ket agpimpinnalagipkami a kasapulan ti panagwatwat.” Tapno saanda a malday, sangailienda nga agassawa ti dadduma a kameng ti kongregasion. Wen, mangyeg kadagiti bendision ti pannakaseknan iti sabsabali. Maysa pay, makaay-ayo dayta ken Jehova.​—Filipos 2:4; Hebreo 13:2, 16.

13. Aniat’ maaramidan ti kinaprangka ken kinapudno bayat a lumaklakay ken bumakbaket ti agassawa?

¹³ Diyo ipalubos a mabaybay-an ti komunikasionyo nga agassawa. Sipaprangka a pagsaritaanyo ti bambanag. (Proverbio 17:27) “Mapaunegmi ti panagkinnaawatanmi babaen ti panagpinnateg ken panagbalin a nakonsiderasion,” kuna ti maysa nga asawa a lalaki. Umanamong ni baketna, a kunkunana: “Bayat a lumaklakay ken bumakbaketkami, kaay-ayomi ti uminum iti tsa a duduakami, agtungtong, ken agtinnulong.” Makatulong ti kinaprangka ken kinapudnoyo a mangpalagda iti singgalut ti panagasawayo,  a mangted iti pigsa tapno mapaay ti iraraut ni Satanas, ti manangrakrak iti panagasawa.

14. Aniat’ nalawag nga akem ti apong a baket ni Timoteo iti panagdakkelna kas maysa a Kristiano?

¹⁴ Dagiti appoko “ti balangat” dagiti lallakay. (Proverbio 17:6) Mabalin a pudno a makaparagsak​—makapaganaygay ken makaliwliwa​—ti makilangen kadagiti appoko. Nasayaat ti panangdakamat ti Biblia ken ni Loida, maysa nga apong nga, iti pannakibulig ni Eunice nga anakna, nangiranud iti pammatina iti maladaga nga apokona a ni Timoteo. Dimmakkel daytoy nga agtutubo nga ammona nga agpada nga ipatpateg ni nanang ken ni apongna a baket ti kinapudno ti Biblia.​—2 Timoteo 1:5; 3:14, 15.

15. Maipanggep kadagiti appoko, aniat’ napateg a maitulong dagiti apong a lallakay ken babbaket, ngem ania koma ti liklikanda?

¹⁵ No kasta, nagpateg ti maitulong dagiti apong iti daytoy naisangsangayan a benneg. Apong a lallakay ken babbaket, nairanudyon kadagiti annakyo ti pannakaammoyo maipapan kadagiti panggep ni Jehova. Mabalinyo met ita nga aramiden dayta iti sumaruno a kaputotan! Adu a babassit nga ubbing ti maragsakan a dumngeg iti panangisalaysay dagiti apongda kadagiti estoria ti Biblia. Siempre, saanyo nga agawen ti pagrebbengan ti ama a mangitukit kadagiti kinapudno ti Biblia kadagiti annakna. (Deuteronomio 6:7) Tumulongkay ketdi iti daytoy. Sapay koma ta ikararagyo ti kas iti inkararag ti salmista: “Uray no laklakayanakon nga ub-ubanan, dinak kadi baybay-an, O Dios, inggana iti maipalawagko ti kinapigsam iti umay a kaputotan, ti pannakabalinmo iti aniaman a dumteng.”​—Salmo 71:18; 78:5, 6.

16. Kasano a maliklikan dagiti apong ti agbalin a pakaigapuan ti di pagkikinnaawatan iti pamiliada?

¹⁶ Nakalkaldaang, napanuynoy unay ti dadduma nga apong kadagiti babassit nga ubbing a pakaigapuan ti di pagkinnaawatan iti nagbaetan dagiti apong ken dagiti nataenganen nga annakda. Nupay kasta, ti napasnek a kinaimbagyo  mabalin a palakaenna kadagiti appokoyo ti agipudno kadakayo no saanda a kayat nga ipudno dagiti bambanag kadagiti dadakkelda. No maminsan namnamaen dagiti ubbing a kanunongan ida dagiti napanuynoy nga apongda imbes a dagiti dadakkelda. Ania ngaruden? Nainsiriban a paregtaenyo dagiti appokoyo a dida bumdeng a makisarita kadagiti dadakkelda. Mabalinyo nga ilawlawag a makaay-ayo daytoy ken Jehova. (Efeso 6:1-3) No kasapulan, mabalin nga agpresentakayo a mangiruangan iti pannakisarita dagiti ubbing babaen ti pannakisaoyo nga umuna kadagiti dadakkelda. Prangkakay koma kadagiti appokoyo maipapan kadagiti nasursuroyo iti panaglabas dagiti tawen. Makagunggona kadakuada ti kinapudno ken kinaprangkayo.

17. Ania a determinasion ti salmista ti tuladen koma dagiti lumallakay ken bumabbaket a Kristiano?

¹⁷ Iti panaglabas dagiti tawen, madlawyo a diyon maaramid amin nga ar-aramidenyo idi wenno amin a kayatyo nga aramiden. Kasano nga awaten ken sanguen ti maysa ti panaglakay? Mabalin a kasla ag-30 ti riknayo, ngem no agsarmingkayo diyo mailibak ti maisupadi a kinapudno. Dikay maupay. Impakpakaasi ti salmista ken Jehova: “Dinak kadi pagtalawen iti tiempo ti kinalakay; dinak kadi baybay-an intono umawanen ti pigsak.” Isikatyo a tuladen ti determinasion ti salmista. Kinunana: “Manginanamaakto a kankanayon, ken idaydayawkanto laeng a dumegdeg a dumegdeg.”​—Salmo 71:9, 14.

18. Kasano a mapagbalin ti maysa a nataengan a Kristiano a makagunggona ti panagretirona?

¹⁸ Adu ti antemano a nagsagana tapno ad-adda a maidaydayawda ni Jehova apaman a makapagretiroda iti sekular a trabaho. “Antemano a plinanok ti aramidek inton agturpos ti balasangmi,” inlawlawag ti maysa a retirado nga ama. “Inkeddengko nga irugi ti amin-tiempo a ministerio a panangasaba, ket inlakok ti negosiok tapno nawayaak  nga agserbi a naan-anay ken Jehova. Inkararagko ti panangiwanwan ti Dios.” No dandanikayon agretiro, maliwliwakay koma iti kuna ti Naindaklan a Namarsua kadatayo: “Agpapan pay iti kinalakay Siak daydiay; ken agpapan pay iti panaguban, awitenkayto.”​—Isaias 46:4.

19. Ania a pammagbaga ti naipaay kadagidiay lumallakay ken bumabbaket?

¹⁹ Mabalin a saan a nalaka ti makibagay no nagretirokayon iti sekular a trabaho. Binagbagaan ni apostol Pablo dagiti lallakay a “natimbengda koma iti panagug-ugali.” Kalikaguman daytoy ti panagteppel, a di tumulok iti pagannayasan nga agnam-ay. Mabalin pay ketdi nga ad-adda a kasapulan ita ti rutina ken panangdisiplina iti bagi kalpasan ti panagretiro. Agbalinkay koma ngarud nga okupado, a “kankanayon nga aduankayo ti aramiden iti trabaho ti Apo, nga ammoyo a ti panagbannogyo saan nga ubbaw mainaig iti Apo.” (1 Corinto 15:58) Ganetgetanyo a tulongan dagiti sabsabali. (2 Corinto 6:13) Adu a Kristiano ti mangar-aramid iti daytoy babaen ti sireregta a panangikaskasaba iti naimbag a damag sigun iti kabaelanda. Bayat a lumaklakaykayo, agbalinkay koma a “nasalun-at iti pammati, iti ayat, iti panagibtur.”​—Tito 2:2.

20, 21. (a) Iti agdama a sistema ti bambanag, ania ti di maliklikan a mamagsina iti agassawa iti kamaudiananna? (b) Kasano a nangipaay ni Ana iti nasayaat nga ulidan kadagiti nabalo nga assawa?

²⁰ Makapaladingit ngem pudno nga iti agdama a sistema ti bambanag, dumteng ti panawen a pagsinaen ni patay ti agassawa. Ammo dagiti napanawan nga assawa a Kristiano a matmaturogen dagiti patpatgenda, ket mangnamnamada a makitadanto manen ida. (Juan 11:11, 25) Ngem nasaem latta ti mapukawan [iti patpatgen]. Kasano a mapagballigian dayta ti napanawan? *

 ²¹ Makatulong ti pananglaglagip iti inaramid ti maysa a karakter iti Biblia. Nabalo ni Ana kalpasan laeng ti pito a tawen a panagdennada iti asawana, ket mabasatayo a 84 ti tawennan. Masiguradotayo a nagladingit idi pimmusay ni lakayna. Kasano a napagballigianna dayta? Aldaw-rabii a nangipaay iti sagrado a serbisio ken Jehova a Dios iti templo. (Lucas 2:36-38) Awan duadua a dakkel ti naaramidan ti panagkarkararag ken panagserbina a nangparmek iti ladingit ken liday a nariknana kas balo.

22. Kasano a napagballigian ti dadduma a balo ti kinaliday?

²² “Ti kadakkelan a karit kaniak isu ti kaawan ti kataktakunaynay a mabalinko a kasarsarita,” inlawlawag ti maysa a 72 ti tawenna a baket a nabalo sangapulo a tawenen ti napalabas. “Nalaing a dumngeg daydi lakayko. Masansan idi a pagsaritaanmi ti maipapan iti kongregasion ken ti pannakiramanmi iti Nakristianuan a ministerio.” Kuna ti sabali pay a balo: “Nupay mangpaimbag ti panawen, natakuatak nga ad-adda nga umiso ti panangibaga a ti aramidem a mismo ti tumulong kenka nga umimbag. Addaka iti nasaysayaat a kasasaad a tumulong kadagiti sabsabali.” Umanamong ti maysa a biudo nga agtawen iti 67, a kunkunana: “Ti nagsayaat a pamay-an tapno mapagballigiam ti pannakaulila isu ti panangliwliwa kadagiti sabsabali.”

23, 24. Ania a dakkel a liwliwa ti ipaay ti Biblia kadagiti lallakay ken babbaket, nangruna dagidiay nabalo?

²³ Nupay isina ni patay ti patpatgen nga asawa, kanayon a matalek ken mapangnamnamaan ni Jehova. “Maysa a banag ti dinawatko ken Jehova,” inkanta ni Ari David idi ugma, “isu a birokekto, ti panagtaengko koma iti balay ni Jehova iti dagup dagiti aldaw ti biagko, tapno buyaek ti sayaat ni Jehova ken imutektekak a buyogen ti panangipateg ti templona.”​—Salmo 27:4.

²⁴ “Padayawam dagiti balo a pudpudno a balo,” idagadag ni apostol Pablo. (1 Timoteo 5:3) Ipasimudaag ti  pammagbaga a sumaruno iti daytoy a bilin a mabalin a kasapulan dagiti balo nga awanan kadagiti asideg a kakabagian ti material a tulong ti kongregasion. Nupay kasta, ti kababagas ti bilin a ‘padayawan’ saklawenna ti panangipateg kadakuada. Anian a makaliwliwa kadagiti managbuteng-Dios a balo ti pannakaammo nga ipatpateg ken saranayen ida ni Jehova!​—Santiago 1:27.

25. Ania ti agtalinaed pay a kalat dagiti lallakay ken babbaket?

²⁵ “Ti dayag dagiti lallakay isu ti ubanan nga ulo,” kuna ti naipaltiing a Sao ti Dios. Maysa dayta a “balangat ti kinapintas no masarakan iti dalan ti kinalinteg.” (Proverbio 16:31; 20:29) Itultuloyyo ngarud nga iyun-una iti biagyo ti panagserbi ken Jehova, adda man asawayo wenno agmaymaysa manen. Iti kasta, maaddaankay iti nasayaat a nagan iti Dios ita ken iti gundaway nga agbiag nga agnanayon iti maysa a lubong nga awanen dagiti rigat nga iyeg ti panaglakay.​—Salmo 37:3-5; Isaias 65:20.