Kapitulo 2

Relihion—Kasano a Nangrugi?

1, 2. Aniat’ napaliiw maipapan iti kinaugma ken panagdudumat’ relihion?

 TI HISTORIA ti relihion ket kas kadaan ti historia ti tao a mismo. Kastat’ ibagbaga kadatayo dagiti arkeologo ken antropologo. Uray kadagiti napalalo a “primitive,” kayatna a sawen, inuugma, a sibilisasion, adda latta ebidensia, uray kasanot’ porma ti panagdaydayawda. Kinapudnona kunat’ The New Encyclopædia Britannica a “sigun iti nadiskobre dagiti eskolar, awan pay umili, a di relihiuso, uray sadino, iti uray ania a tiempo.”

² Malaksid iti kinaugmana, napalalo pay ti panagdudumat’ relihion. Dagiti pumuputol-ulo iti kabakiran ti Borneo, dagiti Eskimo idiay yelo nga Arctic, dagiti nomad iti Sahara Desert, dagiti agnanaed kadagiti dakkel a siudad ti lubong​—tunggal ili ken nasion ti daga adda dios wenno didiosenna ken wagas a panagrukbabna. Talaga a makaklaat ti panaggigiddiat ti relihion.

3. Ania dagiti saludsod maipapan kadagiti relihion toy lubong a masapul a maamiris?

³ Natural, mautob dagiti saludsod. Naggapuan amin dagitoy a relihion? Yantangay nabatad ti naggigiddiatan agraman nagpapadaanda, sagsaggaysada aya a timmaud, wenno maymaysat’ timmanoranda? Wen, maiyimtuodtayo: Apay ngamin a nangrugi ti relihion? Ken kasano? Ti sungbat kadagitoy naskenda unay kadagiti amin nga interesado a  mangbiruk iti kinapudnot’ relihion ken dagiti relihiuso a doktrina.

Parikut iti Nagtaudan

4. Aniat’ ammotay maipapan kadagiti namangon kadagiti adu a relihion?

⁴ No maipapan iti parikut iti nagtaudan, dagidiay kameng ti nagduduma a relihion malagipda dagiti nagan a kas ken Muḥammad, Buddha, Confucius, ken Jesus. Dandani amin a relihion, adda nalatak a persona a bigbigenda a nangipasdek iti ‘pudno a pammati.’ Dadduma kadagitoy ket nagprotesta a repormador. Sabali met dagiti moralistiko a pilosopo. Sa adda pay dagidiay nagsakripisio a banuar ti umili. Adu kadagita ti nangibatit’ sinurat wenno sarita a nakaibasaran ti baro a relihion. Idi agangay ti sinao ken inaramidda nanayonan, naadurnuan, ken nagbalin a mistiko. Nagrukbabanda pay ti dadduma kadagitoy a lider.

5, 6. Kasano a namunganay dagiti adu a relihion?

⁵ Nupay dagitoy isudat’ mabigbig a namangon kadagiti kangrunaan a relihion a pagaammotay ita, laglagipenyo koma a dida aktual a pinataud ti relihion. Kaaduanna, dagiti insuroda rimmusing kadagiti datin a relihiuso nga ideya, nupay kaaduan kadagitoy a namangon akuenda a nadiosan ti pannakapaltiingda. Wenno binaliwanda ken rinetubarda dagiti datin a relihiuso a sistema a medio din makapnek.

⁶ Kas ehemplo, sigun iti kasiertuan a makunat’ historia, ni Buddha ket prinsipe a nariribukan iti panagsagaba ken piman a kasasaad a nakitana a nanglikmut kenkuana iti sosiedad nga inturayan ti Hinduismo. Ti Budismo isut’ resulta ti panagbiruknat’ solusion dagiti makatuok a problemat’ biag. Umarngi met, ni Muḥammad nadukotan iti idolatria ken imoralidad a nadlawna kadagiti relihiuso nga ugali a nanglikmut kenkuana. Inakona idi agangay nga isu ket immawat kadagiti naisangayan a palgaak manipud iti Dios, a nagbalin  a Qur’ān ket isut’ nakaibasaran ti baro a relihiuso a ganuat, nga Islām. Ti Protestantismo rimmusing iti Katolicismo kas resultat’ Repormasion idi rugrugi ti maika-16 a siglo, idi prinotesta ni Martin Luther ti panangilako ti iglesia Katolika ti indulhensia idi a tiempo.

7. Ania a saludsod maipapan iti relihion ti kaskasdi a masapul a masungbatan?

⁷ Gapuna, no kadagiti relihion nga adda ita, umdas ti impormasion maipapan iti nagtaudan ken itatanorda, dagiti namangon kadagita, dagiti sagrado a sinuratda, ken dadduma pay. Ngem dagidiay ngay relihion a datin nga adda kasakbayanda? Ken dagidi immun-una pay ngem dagidiay? No subliantayo a talaga ti historia, di agbayag sanguentayto ti saludsod: Kasano a nangrugi ti relihion? Nabatad, tapno masungbatan dayta, saantay nga agpatingga nga agsukimat iti beddeng lat’ sinaggaysa a relihion.

 Adu a Teoria

8. Iti adu a siglo, aniat’ panangmatmat dagiti tao iti relihion?

⁸ Ti panangadal iti punganay ken itatanor ti relihion bale kabbaro a banag. Iti adu a siglo, dagiti tao bale inakseptarda ti relihiuso a tradision a nakayanakanda ken dimmaklanda. Kaaduan kadakuadat’ napnek lattan iti inlawlawag dagiti inapoda kadakuada, nga impapanda a ti relihion ti ammada ket pudno. Dandani awan nangsuppiat iti aniaman, wenno nangimbestigar no kasano, kaano, wenno apay a nangrugi dagita. Wen, iti adu a siglo, gapu ta limitadot’ panagbiahe ken komunikasion, mammano pay ketdi dagidiay makaammo nga addada sabali a relihion.

9. Nanipud idi maika-19 a siglo, aniat’ inkagumaanda tapno madiskobreda no kasano ken apay a nangrugi ti relihion?

⁹ Ngem, idi maika-19 a siglo, nagbaliwen ti kasasaad. Nakastrek ti teoria nga ebolusion kadagiti intelektual a gunglo. Dayta, agraman ti sientipiko a panagsirarak, ti nanggapuan dagiti adu a nangsuppiat kadagiti datin a sistema, agraman relihion. Gapu ta nabigbigda a limitado ti masirarak kadagiti agdama a relihion, adda dagiti eskolar a nangadal kadagiti natda a paset dagiti nagkauna a sibilisasion wenno kadagiti nasulinek a paset ti lubong a sadiay dagiti umili agbibiagda pay la iti inuugma a sosiedad. Impakatda kadagitoy dagiti metodo ti sikolohia, sosiolohia, antropolohia, ken dadduma pay, bareng makadiskobreda ti pamalutpotan no kasano ken apay a nangrugi ti relihion.

10. Aniat’ resulta ti panangsirarakdat’ punganay ti relihion?

¹⁰ Aniat’ resultana? Pagam-ammuan ta, rimsua dagiti nagadu a teoria​—a kas kaadu dagiti nagsirarak​—a tunggal eskolar kinontrana ti kaduana, ket tunggal maysa inkagumaanna a lab-awan ti kaduana sigun iti kinasiglat ken nagpaiduma a gapuanan. Dadduma kadagitoy a nagsirarak nagtengda dagiti nasken a konklusion; ti gapuanan met dagiti dadduma nalipatan lattan. Makaisuro ken mangted lawag  ti intay panangtalgiap ti gapuanan dagitoy a panagsirarak. Tulongannatayto nga ad-adda a makatarus kadagiti relihiuso a kababalin dagidiay intay masabat.

11. Ilawlawagyo ti teoria ti animismo.

¹¹ Adda teoria, a gagangay a maaw-awagan animismo, nga insingasing ni Edward Tylor (1832-1917) nga Ingles nga antropologo. Insingasingna a dagiti kapadasan a kas kadagiti tagtagainep, sirmata, panagam-amangaw, ken kinaawan puersa dagiti bangkay isut’ nangituggod kadagiti nagkauna nga umili a namati a ti bagi ket pagtaengan ti kararua (Latin, anima). Sigun itoy a teoria, yantangay naynayda a matagtagainep dagiti natay nga ay-ayatenda, impapanda a ti kararua nagtultuloy a sibibiag kalpasan ti ipapatay, sa panawanna ti bangkay ket nagtaeng kadagiti kayo, bato, karayan, ken dadduma pay. Idi agangay, daydiay natay ken dagiti banag a kunada a nagunggan ti kararua dinaydayawdan kas didiosen. Iti kasta, sigun ken Tylor, naipasngay ti relihion.

12. Ilawlawagyo ti teoria ti animatismo.

¹² Sabali pay nga Ingles nga antropologo, a ni R. R. Marett (1866-1943), insingasingna ti panakaretubar ti animismo, nga inawagannat’ animatismo. Kalpasan nga inadalna ti pammati dagiti Melanesian ti islat’ Pacifico ken dagiti taga Africa ken America, impapan ni Marett nga imbes nga adda ti personal a kararua, namati dagiti tao a nagkauna nga adda ti puersa a saan a persona wenno karkarna a pannakabalin a mangpagunay iti isuamin; dayta a pammati ginutugotna dagiti emosion a panagsiddaaw ken panagamak ti tao, a nagbalin a pangibasaranna iti kaunaan a relihionna. Sigun ken Marett,  ti relihion ad-adda nga emosional a reaksion ti tao iti daydiay dina am-ammo. Ti paboritona nga ebkas a ta ti relihion “ad-adda nga alagaden imbes nga utoben.”

13. Ania a teoriat’ relihion ti insingasing ni James Frazer?

¹³ Idi 1890 ni James Frazer (1854-1941) nga Scottish nga eksperto kadagiti kadaanan a sarsarita, impablaakna ti impluensial a libro a The Golden Bough, nga inlawlawagna a ti relihion rimsua iti salamangka. Sigun ken Frazer, inkagumaan ti tao idi damo a tenglennat’ biagna ken ti naglikmut kenkuana babaen iti panangtuladna iti makitana a mapaspasamak iti sangaparsuaan. Kas pangarigan, impapanna a maawisna ti tudo no warwarsiannat’ danum ti daga sana pakuyogan iti kasla gurruod a tokar ti tambor wenno mabaelanna a dangran ti kabusorna no tudokenna ti aspili ti sinan-tao. Nagturong daytoy iti panangipakat kadagiti ritual, panangilabeg, ken panagsalamangka kadagiti adu a paset ti biag. Idi di met nagkurri dagitoy, inay-ayona ken nagpasaranay kadagiti karkarna a pannakabalin, imbes nga isut’ nangrienda kadakuada. Dagidi ritual ken tanamitim nagbalinda a daton ken kararag, iti kasta nangrugi ti relihion. Sigun ken Frazer, ti relihion ket “panangay-ayo wenno pannakikappia kadagiti pannakabalin a nabilbileg ngem iti tao.”

14. Kasano nga inlawlawag ni Sigmund Freud ti punganay ti relihion?

¹⁴ Uray ti nagdindinamag nga Austriano a sikoanalista a ni Sigmund Freud (1856-1939), sigun iti librona a Totem and Taboo, inkagumaanna nga ilawlawag ti punganay ti relihion. Maitunos iti propesionna, inlawlawag ni Freud a ti kauunaan a relihion rimmusing manipud amak ti maysa iti amana. Sigun iti teoriana, a kas mapaspasamak kadagiti atap a kabalio ken baka, ti ama ti nangdominar iti pamilia no iti kadaanan a sosiedad. Dagiti annak a lallaki, nga agpadpada a guraenda  ken ay-ayatenda ti amada, nagrebeldeda sada pinatay ti ama. Tapno maalada ti pannakabalin ti amada, kinuna ni Freud, ‘dagitoy kanibalistiko nga atap a tao linamutda ti biktimada.’ Idi kuan, gaput’ panagaburidot’ isipda, nangimbentoda kadagiti lualo ken ritual tapno makaluban ti inaramidda. Sigun iti teoria ni Freud, ti amada isut’ nagbalin a Dios, dagiti lualo ken ritual nagbalinda a kauunaan a relihion, ket ti pannanganda iti napapatay nga ama isut’ nagbalin a komunion a tradision nga al-alagaden dagiti adu a relihion.

15. Aniat’ nagbanagan ti kaaduan a naisingasing a teoria iti punganay ti relihion?

¹⁵ Nagadu pay dagiti teoria a mabalin nga isitar kas panangikagumaanda a mangilawlawag iti punganay ti relihion. Kaaduan kadagita, nupay kasta, ti nalipatanen, ket awan kadagitat’ napasingkedan a nakapapati wenno naanamongan nga ad-adda ngem dagiti sabali. Apay? Ngamin awan met ti historikal nga ebidensia wenno prueba a dagitoy a teoria ket pudnoda. Produkto la dagitat’ imahinasion dagiti nagsirarak wenno pattapatta, nga idi agangay sinandian dagidiay simmaruno kadakuada.

Kamali a Pundasion

16. Apay di nagballigi ti adu a tawen a panagsirarak a nangilawlawag no kasano a nangrugi ti relihion?

¹⁶ Kalpasan dagiti tawen a panagparparikutda iti dayta,  adun dagiti agkuna a siguro dinto malawagan ti saludsod no kasano a nangrugi ti relihion. Umuna, ngamin dagiti tulang ken rurog dagiti kadaanan nga umili dida saritaen no kasanot’ panagpampanunot idi dagita, no aniat’ nagamkanda, wenno no apay nagdaydayawda. Aniaman a konklusion a maadaw kadagitoy a kabakab pugpugto laeng nga adda nakaibasaranda. Maikadua, dagiti relihiuso nga aramid dagiti makuna a nagkakauna a tattao, a kas kadagiti Australiano nga Aborigines, saan a sigurado a mapagtalkan a pangrukod no aniat’ inaramid ken pinanunot dagidi nagkauna. Awan makasierto no nagbaliw wenno kasano a nagbaliw ti kulturada iti las-ud dagiti siglo.

17. (a) Aniat’ ammo dagiti moderno a historiador ti relihion? (b) Aniat’ agparang a kangrunaan a pakaseknanda no anagenda ti relihion?

¹⁷ Gapu amin kadagitoy a panagduadua, ti libro a World Religions—From Ancient History to the Present kunaenna a “ti moderno a historiador dagiti relihion ammona nga imposible a mapalutpot dagiti punganay ti relihion.” Ngem, no maipapan kadagiti ganuat dagiti historiador kastoy ti napaliiw daytoy a libro: “Kadagiti naglabas nagadu dagiti teorista a maseknan, saan laeng nga iti pannakadeskribir wenno pannakailawlawag ti relihion no di pay ket ti pannakawaswasna koma, a kunada a no dagidi immuna a relihion ket naibatayda la iti imahinasion ngarud maduprak dagiti agdama ken ad-adda a moderno a relihion.”

18. (a) Apay a di nagballigi dagiti adu a nagsirarak a mangilawlawag iti punganay ti relihion? (b) Agbatad, nga aniat’ talaga a ranta dagiti “sientipiko” a nagsirarak iti relihion?

¹⁸ Ditoy naudi a komento ti pakaripiripan ti makagapu a dagiti nagduduma a “sientipiko” a nagsirarak iti punganay ti relihion dida nakapataud kadagiti rasonable a panangilawlawag. Ti lohika kumbinsirennatayo a ti umiso a konklusion tumaud no umisot’ pagbasaran. No erradot’ pagbasaran, narigat  a maragpat ti umiso a konklusion. Ti maulit-ulit a pannakapaay dagiti “sientipiko” a nagsirarak a makaragpat iti rasonable a konklusion pataudenna ti nakaro a panagduadua no ania a pagbasaran ti nangibatayanda kadagiti kapanunotanda. Gaput’ panangannurotda iti datin a kapanunotanda, iti reggetda a ‘mangilawlawag iti pannakawaswas ti relihion’ pinadpadasda a waswasen ti kaaddat’ Dios.

19. Aniat’ pamunganayan a prinsipio ti naballigi a sientipiko a panagsirarak? Pangaasiyo ta iladawanyo.

¹⁹ Umarngi ti situasionda iti nagadu a wagas a panangilawlawag dagiti astronomo sakbay ti maika-16 a siglo maipapan iti panagrikos dagiti planeta. Nagadu idit’ teoriada,  ngem awan makapnek kadagita. Apay? Ngamin naibasarda iti panangipapan a ti daga isut’ sentro ti uniberso nga isut’ nagrikosan dagiti bituen ken planeta. Sada la nagprogreso idi a dagiti sientista​—ken ti Iglesia Katolika​—situtulokda nga inakseptar a ti daga saan nga isut’ sentro ti uniberso no di ket rikrikosenna ti init, a sentro ti sistema solar. Ti pannakapaay dagiti adu a teoria a mangilawlawag iti kinapudno  isut’ nangituggod kadagiti addaan silulukat nga isip, a didan mamataud kadagiti kabbaro a teoria, no di ket sukimatenda ti nakaibasaran ti panagsirarakda. Ket daytat’ nagturong iti balligi.

20. (a) Aniat’ kamali a nagbasaran dagiti “sientipiko” a panagsirarakda iti punganay ti relihion? (b) Aniat’ nadakamat ni Voltaire a pamunganayan a kasapulan?

²⁰ Dayta met la a prinsipio ti maipakat no iti panangsirarak iti punganay ti relihion. Gaput’ pannakaiyusuat ti ateismo ken ti panagsaknap ti teoria nga ebolusion, adut’ nangipapan a ti Dios ket awan. Maibasar iti daytoy a pattapatta, kunada a ti makailawlawag no apay adda relihion isu ti tao a mismo​—idiay mapampanunotna, dagiti kasapulanna, dagiti pagam-amkanna, dagiti “sakit ti ulona.” Kinuna ni Voltaire, “No awan Dios, masapul nga isut’ imbentuen”; gapuna ipilitda a ti tao inimbentona ti Dios.​—Kitaenyo ti kahon, panid 28.

21. Ania a rasonable a konklusion ti makunatayo gaput’ pannakapaay dagiti adu a teoria no iti punganay ti relihion?

²¹ Yantangay dagiti adu a teoria ket dida impaay ti talaga a makapnek a solusion, saan aya a tiemponan tapno baliwan koma nga usigen dagiti managsirarak ti pagibasbasaranda? Imbes nga agbannogda nga awan mamaayna iti isu la nga isu a turong, saan kadi a nainkalintegan a sabali a direksion ti pagbirukanda koma? No situtuloktay a manglukat iti isiptayo, umanamongtayo a dayta ket rasonable ken nasientipikuan. Ket addaantayo a mismo iti kasta nga ehemplo a mangtulong kadatayo a mangkita a nainsiriban daytoy a kurso.

Panagpalutpot Idi Ugma

22. Kasano a dagiti adu a teoria dagiti taga Atenas maipapan kadagiti didiosenda inapektarandat’ wagas a panagdaydayawda?

²² Idi immuna a siglo ti Kadawyan a Panawentayo, ti Atenas, Grecia, isut’ prominente a sentro ti sursuro. Kadagidi  taga Atenas, nupay kasta, nagadut’ nagduduma a kapanunotan, a kas kadagiti Epikureo ken dagiti Stoic, a tunggal maysa adda bukodna nga ideya kadagiti didiosen. Gapu kadagitoy nga ideya, nagadut’ nagrukbabanda a didiosen, ket timmanor ti nagduduma a wagas a panagdaydayaw. Kas resultana, napno ti siudad kadagiti idolo ken templo nga aramid ti tao.​—Aramid 17:16.

23. Ania nga interamente a naigiddiat a panangmatmat iti Dios ti indatag ni apostol Pablo kadagiti taga Atenas?

²³ Idi agarup tawen 50 K.P., ni Kristiano nga apostol Pablo sinarungkaranna ti Atenas ket indatagna kadakuada ti nagpaiduma a punto de bista. Kinunana kadakuada: “Ti Dios a nangaramid iti lubong ken dagiti amin a banag nga adda kenkuana, idinto, a Daytoy isu, ti Apo ti langit ken daga, saan nga agnaed kadagiti templo nga inaramid dagiti ima, ket di met pagserbian dagiti natauan nga ima a kasla ket adda aniaman a pakasapulanna, yantangay isu ti mangted kadagiti isuamin ti biag ken anges ken dagiti amin a banag.”​—Aramid 17:24, 25.

24. Bale, aniat’ ibagbaga idi ni Pablo kadagiti taga Atenas maipapan iti pudno a panagdaydayaw?

²⁴ Iti sabali a pannao, ibagbagan Pablo kadagiti taga Atenas a ti pudno a Dios, a “nangaramid iti lubong ken dagiti amin a banag nga adda kenkuana,” saan a pinartuat ti imahinasion ti tao, ket di met pagserbian babaen kadagiti wagas a ganuat ti tao. Ti pudno a relihion saan a ganuat a bukbukod ti tao tapno mapennekna laeng ti sikolohikal a kasapulanna wenno ep-epenna laeng ti pagam-amkanna. Imbes ketdi, idinto ta ti pudno a Dios isut’ Namarsua, a nangted iti taot’ abilidadna nga agpanunot ken bileg nga agrason, nainkalintegan unay nga Isu itdennat’ dana tapno ti tao maragpatna ti makapnek a pannakirelasionna Kenkuana. Dayta, sigun ken Pablo, isut’ eksakto nga inaramid ti  Dios. “Iti maymaysa a tao inaramidna a pagtaudan dagiti amin a nasion dagiti tao, tapno agnaedda iti intero a rabaw ti daga, . . . tapno sapulenda ti Dios, bareng no ti panagar-arikapda ket masarakanda, uray pay, kinapudnona, adda iti saan nga adayo iti tunggal maysa kadatayo.”​—Aramid 17:26, 27.

25. Ilawlawagyo ti kangrunaan a punto ti argumento ni Pablo maipapan iti punganay ti sangatauan.

²⁵ Paliiwenyo ti kangrunaan a punto ni Pablo: ti Dios “iti maymaysa a tao inaramidna a pagtaudan dagiti amin a nasion dagiti tao.” Nupay no itatta adu a nasion dagiti tao, nga agnanaed iti intero a daga, ammo dagiti sientista a, talaga, amin a sangatauan maymaysat’ pulida. Daytoy a kapanunotan dakkel pategna ta no sawentayo a ti intero a sangatauan ket maymaysada a puli, saanda laeng nga agkakabagian iti organismo ken tinawid nga ugali. Dadduma pay a benneg ti nagkakabagiananda.

26. Aniat’ pagaammotayo maipapan iti lenguahe nga isut’ mangsuportar iti kangrunaan a punto ni Pablo?

²⁶ Paliiwenyo, kas pangarigan, ti kuna ti libro nga Story of the World’s Worship no maipapan iti lenguahet’ tao. “Dagidiay nangadal kadagiti lenguahe ditoy lubong sada pinagdidilig dagita adda makunada, ket isu daytoy: Amin a lenguahe mabalin ida nga igrupo sigun kadagiti pamilia wenno klase ti pagsasao, ket amin dagitoy a pamilia makita a maymaysat’ naggubuayanda.” Iti sabali a pannao, dagiti lenguahe ditoy lubong saanda a nangrugi a nasinasina ken agbukbukod, a kas ipapati kadatayo dagiti ebolusionista. Sigun iti teoriada dagidi agnanaed iti kueba idiay Africa, Europa, ken Asia nangrugida nga agngaretnget ken agtaul agingga a nabukelda ti bukodda a lenguahe. Saan a kastat’ napasamak. Mapaneknekan a “maymaysat’ naggubuayanda.”

27. Apay a rasonable a kunaen a dagiti ideya ti tao maipapan iti Dios ken relihion ket namunganayda iti maymaysa a gubuayan?

 ²⁷ No daytat’ pudno iti banag a personal unay ken naisangsangayan iti tao a kas iti lenguahe, saan kadi a rasonable a dagiti ideya ti tao maipapan iti Dios ken relihion maymaysa met komat’ naggubuayanda? Tutal, ti relihion nainaig iti panunot, ket ti panunot nainaig iti abilidad ti tao nga agusar iti lenguahe. Saanna a kayat a sawen nga amin a relihion aktual a rimmusing iti maymaysa a relihion, ngem dagiti ideya ken kapanunotan mabalin a saraken ti maymaysa a gubuayanda wenno puon dagiti relihiuso nga ideya. Adda kadi prueba a mangsuporta itoy? Ket no, talaga, a dagiti relihion ti tao nangrugida iti maymaysa a gubuayan, ania ngata dayta? Kasanotay a matakkuatan dayta?

Naggiddiat ngem Agpada

28. Kasanotay a masarakan no adda maymaysa a punganay dagiti relihion toy lubong?

²⁸ Masungbatantay dayta no tuladentayo ti inaramid dagiti eksperto ti lenguahe a nangrisut iti punganay ti lenguahe. No pagaasibayen dagiti lenguahe sa paliiwen dagiti nagpapadaanda, ti eskolar ti lenguahe mabirukanna ti ramut ti nagduduma a lenguahe. Umarngi met, no pagaasibayentayo dagiti relihion, mausigtay dagiti doktrina, sarsarita, ritual, seremonia, institusionda, ken dadduma pay, satayto kitaen no adda nakalalasin nga elemento a pagpaparehuanda ket, no wen, sadinonto ti pangituronganna kadatayo dayta nga elemento.

29. Aniat’ pakaigapuan dagiti adu a paggigiddiatan dagiti relihion?

²⁹ No iti rabaw, dagiti agdama a relihion kasla naggigiddiatda. Ngem, no laksidentayo dagidiay naiyarkos laeng ken kainaynayon, wenno ikkatentayo dagidiay mangisalumina kadagita a resultat’ klima, lenguahe, ken nagpaiduma a kasasaad ti daga a nakayanakanda, ken dadduma pay a makagapu, nakaskasdaaw ti rumsua a pagpapadaanda.

30. Aniadat’ pagpadaan a makitayo iti Romano Katolicismo ken Budismo?

 ³⁰ Kas ehemplo, adut’ mangipapan nga awan dua a relihion a nakarkarot’ panaggiddiatda ngem ti Iglesia Katolika Romana idiay Lumaud ken ti Budismo idiay Dumaya. Nupay kasta, aniat’ makitatayo no laksidentayo ti naggiddiatanda a resultat’ lenguahe ken kultura? No awan la ket panagil-ilemtayo, admitirentayo a nagadut’ nagpadaanda a dua. Pareho a ti Katolicismo ken Budismo naigamerdat’ ritual ken seremonia. Nairaman ditoy ti panagusar kadagiti kandela, insienso, nasantuan a danum, ti rosario, imahen ti sasanto, liblibrot’ lualo ken kararag, agraman ti panagkurus. Parehoda nga addaan institusion dagiti monghe ken mamadre ket nalatakda gaput’ di panangasawa dagiti padi, naisalumina nga abito, nasantuan nga aldaw, naisangsangayan a taraon. Kurang pay daytoy a listaan, ngem paneknekanna ti punto. Maisaludsodtayo, Apay a ti dua a relihion a kasla naggiddiat unay ket nagadut’ nagpadaanda?

31. Aniadat’ makitayo a nagpapadaan dagiti dadduma a relihion?

³¹ No kasano a mangted lawag ti panagdinnilig dagitoy dua a relihion, kasta met lat’ mabalin nga aramiden kadagiti dadduma a relihion. No kastat’ aramidentayo, matakkuatantayo nga addada sursuro ken doktrina a sapasap kadakuada. Pamiliar kadagiti adu dagiti doktrina a kas iti imortalidad ti natauan a kararua, nailangitan a gunggona kadagidiay nasingpet, agnanayon a tuok kadagiti nadangkes idiay sabali a lubong, purgatorio, nagkatlo a dios wenno dios a buklen dagiti adu a didiosen, ken ina-ti-dios wenno diosa a reyna-ti-langit. Malaksid kadagitoy, nupay  kasta, nagadu dagiti sarsarita ken mitolohia a parepareho a gagangay. Kas pangarigan, adda dagiti sarsarita maipapan iti pannakatnag ti tao manipud nadibinuan a grasia a maigapu iti nasukir a panangpadasna a mangragpat iti imortalidad, ti kinanasken ti panagdaton tapno makaluban ti basol, ti panangbirbirukda iti kayo ti biag wenno ubbog ti kinaagtutubo, didiosen ken anghel a nakipagtaeng kadagiti tao sada nagputot kadagiti higante nga annak, ken ti makadidigra a layus a dandani nangikisap iti intero a sangatauan. a

32, 33. (a) Aniat’ makunatay gaput’ karkarna a nagpapadaan dagiti relihion toy lubong? (b) Ania a saludsod ti masapul a sungbatan?

³² Aniat’ konklusiontayo kadagitoy? Mapaliiwtayo a dagiti namati kadagitoy a mitolohia ken sarsarita agaadayoda no iti geograpia. Naggigiddiat ken nagpaiduma ti kultura ken tradisionda. Awan pagpapadisan dagiti sosial a kustombreda. Ngem, no kadagiti relihionda, agpapareho nga ideya ti pinatida. Nupay saan nga isuda amin ket patienda amin a nadakamat ditoy, isuda amin patiendat’ sumagmamano kadagita. Rumsua ti nabatad a saludsod nga, Apay? Kasla adda maymaysa a gubuayan a nagadawan ti tunggal relihion kadagiti pamunganayan a doktrinana, daddumat’ ad-adu, daddumat’ basbassit. Idi aglabasen ti panawen, dagita a pamunganayan nga ideya nanayonan ken naretubarda, ket rimmusing kadagita ti dadduma a sursuro. Ngem nakalalasin ti pamunganayan a balabalana.

³³ Nakaaawat, ti panagpapada dagiti pamunganayan a kapanunotan dagiti adu a relihion toy lubong isut’ nabileg nga ebidensia a dida saggaysa a nangrugi a nasinasina ken nagbukbukod. Imbes ketdi, no subliantay ti nagkakauna, dagiti  ideyada mabalin a maymaysat’ punganayda. Ania dayta a punganay?

Nagkauna a Nabalitokan a Panawen

34. Ania a sarsarita maipapan iti punganay ti tao ti komon kadagiti adu a relihion?

³⁴ Makapainteres, ta ti sarsarita a gagangay kadagiti adu a relihion isut’ kunada a ti sangatauan adda nabalitokan a panawen (golden age) a nangrugianna idi a ti tao awan basolna, naragsak ken natalnat’ biagna a makisarsarita iti Dios, ket saan nga agsakit ken matay. Nupay nagdudumat’ detalyeda, masarakan a parepareho ti ideyada nga adda ti perpekto a paraiso idi sigun kadagiti sinurat ken sarsarita ti adu a relihion.

35. Deskribirenyo ti Zoroastriano a pammati maipapan iti nagkauna a nabalitokan a panawen.

³⁵ Ti Avesta, a sagrado a libro ti kadaanan a Zoroastriano a relihion ti Persia, saritaenna “ni nataer a Yima, ti nasingpet a pastor,” nga isut’ immuna a tao a nakisarsaritaan ni Ahura Mazda (a namarsua). Binilin ni Ahura Mazda “a taraonam, iturayam, ken aywanam ti lubongko.” Tapno maaramidna ti  kasta, masapul nga aramidenna “ti Vara,” pagtaengan a kueba, para kadagiti amin a parsua a nabiag. Dita a lugar, “awan kinadamsak wenno kinauyong, awan kinamaag wenno kinaranggas, awan kinapanglaw wenno panangsaur, awan kinakapuy wenno pakapilawan, awan dadakkel a ngipen wenno di umiso a panagbagbagi. Dagiti nagnaed sadiay dida natulawan gaput’ dakes nga espiritu. Nagnaedda iti sidong dagiti sumayamusom a kayo ken nabalitokan nga adigi; dagitoy ti katayagan, kapintasan ken kaimnasan ditoy daga; isuda a mismot’ natayag ken naimnas a rasa.”

36. Kasano a ni Hesiod a Griego a dumadaniw dineskribirna ti “Nabalitokan a Panawen”?

³⁶ Kadagiti Griego idi ugma, nadakamat ti Works and Days a daniw ni Hesiod ti “Lima a Panawen ti Tao,” a ti damo isu ti “Nabalitokan a Panawen” idi a sinagrap dagiti tao ti naan-anay a ragsak. Insuratna:

 “Dagiti imortal a didiosen, ‘diay langitda nga agnanaed,

Nabalitokan a rasat’ tao inda inaramid.

Nagbiagda kas didiosen, naragsak, awanan dukot,

Dida nabannog ken awanandat’ ut-ot; dida met pulos

Limmakay, ngem ti biagdat’ inda binusbos

Iti panagdadaya, ket ti pammagida di met kimmapsut.”

 Napukaw daydi sarsarita a nabalitokan a panawen, sigun iti Griego a mitolohia, idi a ni Epimetheus inawatna ni naimnas a Pandora a kas asawana, bilang sagut ni Zeus a dios ti Olimpia. Maysa nga aldaw linuktan ni Pandora ti dakkel a baulna, ket bigla a rimmuar dagiti riribuk, rigat, ken sakit a din pulos nagawayan ti sangatauan.

37. Deskribirenyo ti kadaanan a sarsaritat’ Insik maipapan iti “paraiso” idi karrugi ti historia.

³⁷ Dagiti kadaanan a sarsarita dagiti Insik estoriaenda met ti nabalitokan a panawen idi tiempon Huang-Ti (Yellow Emperor), a kunada a nagturay iti sangagasut a tawen idi maika-26 a siglo K.K.P. Binigbigda nga isut’ nangimbento kadagiti  amin a nainaig iti sibilisasion​—kawes ken balay, pagluganan, igam ken gubat, panagtalon, pabrika, panagaramid seda, musika, lenguahe, matematika, kalendario, ken dadduma pay. Idi turayna, kunada, “awan mannanakaw wenno dangadang idiay China, ket napakumbaba ken natalnat’ umili. Ti maikanatad a tudo ken panniempo nagbungat’ nawadwad nga apit iti tinawen. Nakaskasdaaw ta dagiti atap nga animal dida pumatay, ket dagiti narungsot a billit dida mangan-ano. Iti ababa a pannao, ti historia ti China nangrugi kas paraiso.” Agingga ita, akuen dagiti Insik a kaputotan ida ti Yellow Emperor.

38. Aniat’ konklusiontayo kadagiti amin nga agpapada a sarsarita iti punganay ti tao?

³⁸ Dagiti umarngi a sarsarita ti tiempot’ kinaragsak ken kinaperpekto idi punganay ti historia ti tao masarakan kadagiti relihion ti adu nga inilin-ili​—dagiti Egipcio, Tibetan, Peruviano, Mexicano, ken dadduma pay. Naiparparna la kadi nga amin dagitoy nga inilin-ili, idinto ta agaadayoda ken interamente a naggigiddiat ti kultura, lenguahe, ken kustombreda, nagpapareho lat’ kapanunotandan maipapan iti punganayda? Aksidente ngata wenno naiparparna a parepareho amin ti kinayatda a panangilawlawag ti nangrugianda? Ti umiso a rason ken kapadasan kumbinsirendatayo a narigat a kasta. Maisupadi ketdi, naisinggalut kadagitoy a sarsarita, kapilitan nga adda komon nga elemento ti kinapudno maipapan iti punganay ti tao ken ti relihionna.

39. Aniat’ mabukeltay a ladawan manipud kadagiti elemento a komon kadagiti adu a sarsaritat’ punganay ti tao?

³⁹ Talaga, nagadut’ komon nga elemento a nakalalasin kadagiti amin a nagduduma a sarsarita maipapan iti punganay ti tao. No pagdadagupentay dagita, rumsua ti ad-adda a kompleto a ladawan. Saritaenna no kasano a pinarsuat’ Dios ti immuna a lalaki ken babai ket insaadna ida iti paraiso.  Kontentoda unay ken naragsakda unay idi damo, ngem di nagbayag nagrebeldeda. Dayta a yaalsat’ gapu a napukawda daydi perpekto a paraiso, ket sinandian ti panagbannog ken tuok, rigat ken panagsagaba. Idi agangay gaput’ nakaro a kinadakes ti tao dinusa idat’ Dios babaen iti panangtednat’ dakkel a layus a nangikisap amin malaksid iti maysa a pamilia. Idi immadu daytoy a pamilia, adda kaputotanda a nagkakadua ket namangondat’ dakkel a torre a maikontra iti Dios. Winaswas ti Dios ti planoda babaen iti panangriribuknat’ lenguaheda sana inwaras ida iti amin a sulit’ daga.

40. Ilawlawagyo ti relasion ti Biblia kadagidiay sarsaritat’ punganay ti relihion ti tao.

⁴⁰ Pattapatta la ngata ti isip ti tao daytoy nabukel a ladawan? Saan. Kinapudnona, isu daytat’ ladawan nga idatag ti Biblia, sigun iti damo a 11 a kapitulo ti librot’ Genesis 1-11. Nupay ditay pagsasaritaan ditoy ti autentisidad ti Biblia, laglagipenyo koma a ti sawen ti Biblia maipapan iti immuna a historia ti tao agminar a kangrunaan nga elemento kadagiti adu a  sarsarita. Ipalgak ti rekord nga idi nangrugi ti natauan a rasa nga agwaras manipud Mesopotamia, awit-awitda dagiti lagip, kapadasan, ken ideyada uray sadinot’ napananda. Idi agangay nanayonan ken naretubar dagitoy ket isudat’ nagbalin a ramramit ti relihion iti amin a paset ti lubong. Iti sabali a pannao, no subliantay ti pangngarig a nausar itayen, ti salaysay ti Genesis buklenna ti orihinal, nakabatbatad a gubuayan a nangadawandat’ pundamental nga ideya maipapan iti punganay ti tao ken panagdaydayaw a masarakan kadagiti nagduduma a relihion ti lubong. Innayonda kadagitoy dagiti bukodda a doktrina ken alagaden, ngem ti koneksionda ket di mailibak.

41. Ania komat’ laglagipenyo bayat nga adalenyo dagiti sumaganad a kapitulo daytoy a libro?

⁴¹ Kadagiti sumaganad a kapitulo daytoy a libro, ad-adu a detalye ti salaysayenmi no kasano a nangrugi ken timmanor dagiti indibidual a relihion. Makaited lawagto kadakayo no paliiwenyo saan laeng a no kasanot’ panaggigiddiat ti tunggal relihion no di pay ket ti nagpapadaanda. Madlawyonto pay no kasano a tunggal relihion mayataday iti periodo ti panawen sigun iti historia ti tao ken historia ti relihion, no kasano a ti sagrado a librona wenno sinuratna ket mainaig kadagiti dadduma, no kasano a ti namangon wenno liderna ket inimpluensiaan ti dadduma a relihiuso nga ideya, ken no kasanona nga inimpluensiaan ti kondukta ken historia ti sangatauan. Ti inkay panangadal iti naunday a panangbiruk ti sangatauan iti Dios a silalagipkay kadagitoy a punto isuntot’ tumulong kadakayo a kumita a silalawag iti kinapudno maipapan iti relihion ken dagiti relihiuso a pannursuro.

[Footnote]

[Salsaludsod]

[Blurb iti panid 23]

Ti iseserrek ti sientipiko a panagsirarak ken ti teoria ti ebolusion ti namagduaduat’ adu maipapan iti relihion

[Blurb iti panid 34]

Kasla maymaysa ti nagadawan dagiti relihion iti pamunganayan a doktrinada

[Kahon iti panid 28]

Apay a Relihiuso ti Tao?

▪ Inlawlawag ni John B. Noss iti librona a Man’s Religions: “Amin a relihion kunada iti nadumaduma a pamay-an a ti tao dina mabalin, ken dina kabaelan, ti agtakder a bukbukod. Isut’ nainaig unay ken agpannuray pay ketdi kadagiti pannakabalin nga adda iti Nakaparsuaan ken Sosiedad nga adda iti ruar ti tao. Sililidem wenno silalawag, ammona nga isu saan nga agwaywayas a sentro ti puersa a kabaelanna ti agtakder a naisina iti lubong.”

Umarngi met, ti libro a World Religions—From Ancient History to the Present kunana: “Ti panangusig iti relihion ipalgakna a ti nasken a pasetna isut’ panangiliwna iti kaaddat’ pateg ti biag, ti panamati a ti biag saan a naiparparna ken awan serserbina. Ti panangbiruk iti panggep ti biag itagadna iti panamati iti pannakabalin a natantan-ok ngem ti tao, ket inton agangay iti maysa a panunot a sapasap wenno nabilbileg ngem tao a rantana ken kayatna a taginayonen dagiti kangatuan a prinsipiot’ natauan a biag.”

Gapuna ti relihion penkenna ti pamunganayan a kasapulan ti tao, no kasano a ti taraon penkenna ti bisintayo. Pagaammotay a ti pannangan iti uray ania no mabisintayo ket ep-epenna ti apges ti bisin; ngem inton agangay, perdiennanto ti salun-attayo. Tapno nasalun-at ti biagtayo, masapultay ti umiso ken nasustansia a taraon. Kasta met, masapultayo ti umiso a naespirituan a taraon tapno mataginayontayo ti naespirituan a salun-attayo. Gapuna sawen ti Biblia: “Ti tao saan laeng a tinapay ti pagbiagna no di ket ti tunggal ebkas a rummuar iti ngiwat ni Jehova.”​—Deuteronomio 8:3.

[Mapa iti panid 39]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Bayat a nagwaras ti natauan a rasa manipud Mesopotamia, awit-awitda dagiti relihiuso nga ideya ken lagipda

BABILONIA

LIDIA

SIRIA

EGIPTO

ASIRIA

MEDIA

ELAM

PERSIA

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Dagiti kas kada Buddha, Confucius, ken Luther binaliwandat’ agdama a sistemat’ relihion; saanda a namunganay iti relihion

[Ladawan iti panid 25]

Immadda ti relihion gaput’ amak iti ama sigun ken Sigmund Freud nga Austriano a sikoanalista

[Ladawan iti panid 27]

Ti pammatida a ti daga ket sentro ti uniberso intagadnat’ errado a konklusion maipapan iti iririkos dagiti planeta

 [Dagiti Ladawan iti panid 33]

Budismo ken Romano Katolicismo​—apay kasla nagadut’ pagpadaanda?

Diosa ti asi dagiti Budista nga Insik ken maladagana

Katoliko a Madonna ken ni maladaga a Jesus

Budista ti Tibet nga usarennat’ rueda a paglualuan ken rosario

Katoliko nga agrosario

[Ladawan iti panid 36]

Dagiti sarsaritat’ Insik estoriaendat’ nabalitokan a panawen a panagturay ni Huang-Ti (Yellow Emperor) idi ugma