Sin-o si Hari Asuero sang Persia nga ginsambit sa tulun-an sang Ester sa Biblia?

▪ Suno sa tulun-an sang Ester, ginpili ni Asuero ang Judiyo nga dalaga nga si Ester nga mangin iya rayna, kag ginluwas ni Ester ang iya katawhan nga Judiyo sa plano nga pagpapas sa ila. Madugay na nga may lainlain nga opinyon kon sin-o gid si Asuero nga hari sang Persia. Pero nasolbar ini sang may nakita nga mga inskripsion sa tatlo ka lenguahe sa mga monumento sang Persia. Paagi sini, nag-athag nga si Asuero amo si Jerjes I, nga anak ni Dario nga Daku (Hystaspis). Ang paglaragway kay Jerjes sa Persianhon nga inskripsion, kon badbaron sa Hebreo, halos nagasanto sa paglaragway sa iya sang Hebreo nga sinulatan sa tulun-an sang Ester.

Ang tanan nga ginsiling sa tulun-an sang Ester parte kay Asuero nagasanto sa ginasiling sa mga inskripsion. Halin sa iya kapital nga Susa (Susan), sa Elam, ang hari sang Persia naggahom man sa Media, asta sa India kag sa mga isla sang Mediteraneo. (Ester 1:2, 3; 8:9; 10:1) “Nagsibu ini tanan kay Jerjes, indi sa iban nga hari sang Persia,” siling sang iskolar nga si Lewis Bayles Paton. “Ang kinaiya ni Asuero, nga ginpakita sa Tulun-an sang Est[er], nagasanto man sa ginsugid ni Herodotus kag sang iban pa nga Griego nga historian parte kay Jerjes.”

Ano ang ebidensia nga may ginahimo nga mga tisa sa Egipto sang una?

▪ Ang tulun-an sang Exodo sa Biblia nagasiling nga ginpahimo sang mga Egiptohanon ang ila mga ulipon nga Hebreo sang mga tisa. Ang mga ulipon may kuta sa paghimo sini kada adlaw, nga nagagamit sang pangpalitada nga lunang kag dagami.—Exodo 1:14; 5:10-14.

Ang paghimo sang tisa nga ginabulad sa adlaw panguna nga palangabuhian sa Nile Valley sang panahon sang Biblia. Makita gihapon sa Egipto ang mga monumento nga human sa sini nga materyal. Ang mga painting sa lulubngan ni Rekhmire sa Thebes sang ika-15 nga siglo B.C.E., nga halos kadungan sa mga hitabo nga ginlaragway sa tulun-an sang Exodo, nagapakita kon paano himuon ang tisa.

Ginlaragway sang The International Standard Bible Encyclopedia ang makita sa painting: “Nagakuha sang tubig sa punong; ang lunang ginamikskla paagi sa sadol kag ginadala ini sa ginaubrahan sang tisa. Ang lunang ginabutang sa hurmahan nga ara sa duta. Dayon ginaalsa ang hurmahan para mabilin ang nahurma nga tisa nga ibulad sa adlaw. Madamo nga tisa ang ginahurma, kag kon magmala na, ginatangkas ini kag handa na nga gamiton. Ini nga proseso ginasunod gihapon sa Middle East.”

Ginapakita man sang madamo nga papiro nga dokumento sang ikaduha nga milenyo B.C.E. ang paghimo sang tisa sang mga ulipon, paggamit sang dagami kag lunang, kag ang kuta nga dapat lab-uton sang mga trabahador kada adlaw.

[Retrato sa pahina 22]

Makita sa sini nga bato si Jerjes (nagatindog) kag si Dario nga Daku (nagapungko)

[Credit Line]

Werner Forman/Art Resource, NY

[Retrato sa pahina 22]

Ang painting sa lulubngan ni Rekhmire

[Credit Line]

Erich Lessing/Art Resource, NY