Tel Arad​—Nagapanaksi sing Mahipos

Isa ka naalimunaw nga siudad. Isa ka makatalanhaga nga templo. Talaguan sang dumaan nga mga sinulatan. Daw maayo gid ini nga istorya para sa isa ka makakulunyag nga pelikula. Ang matuod, ini tanan nga ginsambit kag ang madamo pa, nakatago sing siniglo na sa idalom sang mga anib sang desyerto sa Tel Arad, Israel, tubtob nadiskobrehan ini sang mga arkeologo.

SA KARON, abi sang mga nagakadto sa Arad, kinaandan lang ini nga banwa sa Israel. Ini nga banwa may 27,000 ka pumuluyo kag nahamtang ini sa kahanayakan sang Juda sa katundan sang Patay nga Dagat. Apang, ang siudad sang Arad sa dumaan nga Israel nahamtang mga walo ka kilometro pakatundan. Didto mahalungon nga ginkutkot sang mga arkeologo ang mga anib sang balas kag nadiskobrehan nila ang madamo nga dumaan nga mga tinukod kag mga sinulatan.

Ining mga sinulatan nakit-an sa mga pidaso sang kulon nga ginagamit subong sululatan kag ginatawag ini nga ostraca. Amo sina anay ang kinaandan nga paagi sa pagsulat sang panahon sang Biblia. Ang mga kinutkutan sa Tel Arad ginlaragway subong ang pinakamadamo nga koleksion sang ostraca nga nasapwan sa Israel. Ano ang kapuslanan sining mga nakutkutan?

Ang mga nakutkutan sa Tel Arad nagasugid sang mga hitabo sa maragtas sang Biblia. Nagakobre ini halin sa mga adlaw sang mga Hukom sa Israel tubtob sang pagsakop sang mga Babilonianhon sa Juda sang 607 B.C.E. Busa, ining mga natukiban nagapamatuod sang pagkasibu sang Biblia. Nagasugid man ini kon paano ginatamod sang katawhan sang dumaan nga Israel ang personal nga ngalan sang Dios.

Ang Arad kag ang Biblia

Matuod, diutay lamang ang ginasugid sang Biblia tuhoy sa Arad. Apang ining importante nga siudad amo anay ang nagakontrol sang panguna nga ruta sang negosyo. Nian, indi makapakibot nga ang mga rekord sang maragtas kag ang mga  natukiban sang mga arkeologo nagapakita nga ining dumaan nga duog sulitsulit nga nalutos, nalaglag, kag napasag-uli. Ang sulitsulit nga pagtukod nagresulta sa masangkad nga tell, ukon siudad nga nangin pukatod.

Una nga ginsambit ang Arad sa Biblia sang nagsugid ini tuhoy sa katapusan nga bahin sang 40 ka tuig nga paglakbay sang mga Israelinhon sa kahanayakan. Sa gilayon sa tapos mapatay ang utod ni Moises nga si Aaron, naglabay ang katawhan sang Dios malapit sa nabagatnan nga dulunan sang Ginsaad nga Duta. Ginhunahuna sang Canaanhon nga hari sang Arad nga mahapos malutos ining mga manuglakbay sa kahanayakan. Nagpakig-away sia sa ila. Sa bulig ni Jehova nga Dios, maisugon nga nagbato ang mga Israelinhon, nagdaug sila, kag nalaglag nila ang Arad bisan pa may pila nga nakalampuwas.​—Numeros 21:1-3.

Madasig nga gintukod liwat sang mga Canaanhon ang ila siudad. Pila ka tuig sang ulihi nakalab-ot si Josue sa ila lugar. Nagpanalakay sia gikan sa aminhan kag mapahituon nga ginlaglag ang mga Canaanhon sa kabukiran sang Negeb sa diin isa sa mga naengkwentro niya amo “ang hari sang Arad.” (Josue 10:40; 12:14) Sang ulihi, ang mga kaliwat ni Hobab nga Cenhanon, nga nagdampig sa mga Israelinhon sang yara sila sa kahanayakan, nagpuyo sa sini nga duog sang Negeb.​—Hukom 1:16.

Nadiskobrehan sang mga Arkeologo

Tuhoy sa ulihi nga mga hitabo nga narekord sa Biblia, ang kagulub-an sa Tel Arad nagasugid pa gid sa aton sing makawiwili nga impormasyon. Halimbawa, nadiskobrehan sang mga arkeologo ang nagaraya nga mga pamakod. Ang iban sini mahimo nga sang panahon pa sang paggahom ni Hari Solomon, nga nakilal-an sa iya masangkad nga pagpanukod sa mga siudad. (1 Hari 9:15-19) Ang isa ka anib sang kinutkutan nagapamatuod nga nalaglag ini paagi sa kalayo kag mahimo natabo ini sang maaga nga bahin sang ikanapulo nga siglo B.C.E. Ini nga tion nagsibu sa pagpanalakay ni Hari Sisac sang Egipto, mga lima ka tuig sa tapos mapatay si Solomon. Sa Karnak sa nabagatnan nga Egipto, may dingding nga gintigban sang mga larawan nga nagapakita sinang pagpanglutos kag isa na diri ang Arad sa madamo nga siudad nga nalutos.​—2 Cronica 12:1-4.

Talalupangdon gid nga sa mga 200 ka ostraca nga nadiskobrehan madamo sa sini ang may sulat nga Hebreong mga ngalan nga mabasa man sa Biblia subong sang Pasur, Meremot, kag ang mga anak nga lalaki ni Kore. Ang iban sining mga sinulatan mas talalupangdon pa gid kay ginsambit sini ang ngalan sang Dios. Ining ngalan nga iya lamang sang Labing Gamhanan nga Dios, may apat ka Hebreong letra nga יהוה (YHWH), nga masami ginatawag nga Tetragrammaton. Sang ulihi, bangod sa disparatis nagpati ang madamo nga ang pagmitlang ukon pagsulat sang ngalan sang Dios isa ka pasipala. Apang, ang mga nasapwan sa Tel Arad, kag ang iban pa, nagapamatuod nga sang panahon sang Biblia kinaandan kag masami nga ginagamit ang ngalan sang Dios sa ila adlaw-adlaw nga pagkabuhi, sa mga panamyaw, kag sa pagpakamaayo. Halimbawa, ang isa ka sinulatan nagasiling: “Para sa akon ginuo nga si Elyashib. Kabay pa nga si Yahweh [Jehova] magaatipan sa imo. . . . Yara sia sa templo ni Yahweh.”

Kamusta naman ang makatalanhaga nga templo nga ginsambit sa umpisa? Ang tinukod sa Tel Arad nga nagtuga sing madamo nga ispekulasyon  amo ang isa ka templo nga may altar sang panahon sang ginharian sang Juda. Bisan mas gamay ini sangsa templo ni Solomon sa Jerusalem, madamo ang ila pagkaanggid. San-o kag ngaa gintukod ang templo sang Arad? Ano ang katuyuan sini? Ang mga sabat sa sini nga mga pamangkot ginhaumhaum lamang sang mga arkeologo kag mga istoryador.

Nagmando si Jehova nga ang templo sa Jerusalem amo lamang ang duog nga dapat hiwatan sang selebrasyon sang tuigan nga kapiestahan kag duog sa diin sila magahalad. (Deuteronomio 12:5; 2 Cronica 7:12) Gani ang templo sang Arad gintukod kag gingamit batok sa Kasuguan sang Dios, ayhan sang tion nga ang mga Israelinhon naggamit sang iban nga mga altar kag naghiwat sang iban nga mga seremonya sa baylo nga simbahon si Jehova sing nagakaigo. (Ezequiel 6:13) Kon matuod ina, ining sentro sang butig nga pagsimba mahimo nga gindula sang nagpaninlo sing bug-os si Ezequias ukon si Josias sang ikawalo kag ikapito nga siglo B.C.E.​—2 Cronica 31:1; 34:3-5, 33.

Maathag nga ining diutay nga impormasyon tuhoy sa nagligad sang Arad may importante nga mga leksion para sa aton. Pagligad sang madamo nga siglo, ang nakutkutan nga mga butang nagapamatuod sang pagkasibu sang Biblia, nagasugid sang pagbangon kag pagkapukan sang imitasyon sang matuod nga pagsimba, kag nagahatag sing halimbawa nga ang ngalan nga Jehova dapat gamiton sing matinahuron sa adlaw-adlaw.

[Mapa/Piktyur sa pahina 23]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

JERUSALEM

Patay nga Dagat

Arad

Tel Arad

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Piktyur sa pahina 24]

Mga tinigib sa dingding sa Karnak, Egipto

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Piktyur sa pahina 25]

Mabasa ang bahin sining sinulatan: “Kabay pa nga si Yahweh [Jehova] magaatipan sa imo”

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Piktyur sa pahina 25]

Ang bahin sang templo sa Tel Arad

[Piktyur sa pahina 25]

Makita ang kuta sang Tel Arad gikan sa sidlangan nga bahin

[Credit Line sang piktyur sa pahina 25]

Todd Bolen/​Bible Places.com