Nagbag-o ang Kinaugali sang Inaway

ANG inaway pirme mapintas. Ginahalitan sini pirme ang kabuhi sang mga soldado kag ginapaantos sini pirme ang mga sibilyan. Apang sining karon lang nga tinuig, nagbag-o ang kinaugali sang inaway. Sa anong paagi?

Kalabanan sa mga inaway karon mga inaway sibil​​—⁠mga inaway sa ulot sang mga grupo sang pumuluyo sa isa ka pungsod. Kag bangod ang mga inaway sibil masami nga mas malawig, mas daku ang pag-antos sang mga tawo kag mas bug-os ang kagulub-an sa mga pungsod sangsa internasyonal nga mga inaway. “Ang mga inaway sibil mapintas, maduguon nga armado nga pagsumpunganay nga nagaresulta sa linibo ka kamatayon, pagpanglugos, pilit nga pagkatapok kag, sa grabe gid nga mga kaso, sa pagpapas sa rasa,” siling sang Katsila nga istoryador nga si Julián Casanova. Sa pagkamatuod, kon ang pagpamintas himuon sang isa ka grupo batok sa kasilingan lang nga grupo, ang nahalitan nga kaangtanan nila mahimo nga madugay gid maulian.

Kutob sang natapos ang Cold War, malaka na ang mga pag-inaway sa ulot sang mga pungsod. “Tatlo lamang ang indi inaway sibil sa tanan nga dalagku nga armado nga pag-ilinaway nga narekord sang 1990-​2000,” report sang Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

Matuod, ang mga inaway sibil daw indi tuman ka makatalagam kag ayhan wala gani ginareport sa internasyonal nga balita, apang ang pag-antos kag kahalitan nga resulta sining mga pag-ilinaway makahalapay gid gihapon. Minilyon ka tawo ang napatay sa mga inaway sibil. Sa katunayan, sa nagligad nga duha ka dekada, halos lima ka milyon ka tawo ang napatay sa tatlo lang ka may inaway sibil nga pungsod​​—⁠Afghanistan, Demokratiko nga Republika sang Congo, kag Sudan. Sa mga pungsod sa Balkan, ang mapintas, etniko nga inaway nagpatay sa halos 250,000 ka tawo, kag ang malawig nga inaway sibil sa Colombia nagpatay sang 100,000 ka tawo.

Ang kapintas sang inaway sibil makita ilabi na sa epekto sini sa mga kabataan. Sang nagligad nga dekada, kapin sa duha ka milyon ka kabataan ang napatay sa mga inaway sibil, suno sa United Nations High Commissioner for Refugees. Anom ka milyon nga iban pa ang nasamaran. Nagadamo ang kabataan nga ginhanas nga magsoldado. Ang isa ka bata nga soldado nagsiling: “Ginhanas nila ako. Ginhatagan nila ako sing pusil. Nagdroga ako. Nagpamatay ako sang mga sibilyan. Madamo sila. Inaway lamang ini . . . Nagtuman lamang ako sang mga mando. Nahibal-an ko nga malain yadto. Indi ko luyag yadto.”

Sa mga pungsod nga kinaandan na ang inaway sibil madamo nga kabataan ang nagadaku nga wala gid makaeksperiensia sang paghidait. Nagapuyo sila sa isa ka duog nga ang mga eskwelahan nagkalaguba kag ang mga tawo nagasugilanunay paagi sa pagtiniruhay. Ang 14-anyos nga si Dunja nagsiling: “Tuman kadamo nga tawo ang napatay . . . Indi ka na makabati sing huni sang mga pispis, kundi sing hibi sang mga kabataan nga namatyan sang iloy ukon amay, utod nga lalaki ukon babayi.”

Ano ang mga Kabangdanan?

Ano ang mga kabangdanan sining mapintas nga mga inaway sibil? Ang talalupangdon nga  mga kabangdanan amo ang dumot sa iban nga rasa kag tribo, kinatuhayan sa relihion, inhustisya, kag kinagamo sa politika. Ang isa pa ka panguna nga rason amo ang kakagod​​—⁠kakagod sa gahom kag kakagod sa kuarta. Ang politikal nga mga lider, nga masami ginpahulag sang kakagod, nagasulsol sang dumot nga amo ang nagapagrabe sang inaway. Ang isa ka report nga ginbalhag sang SIPRI nagsiling nga madamo sa mga nagapakigbahin sa armado nga mga inaway ang “ginpahulag sang personal nga daug.” Ang report nagsiling pa: “Ang kakagod makita sa madamo nga porma, gikan sa masangkad nga negosyo sa diamante sang militar kag politikal nga mga lider pakadto sa pagpang-ati sang armado nga mga pamatan-on sa magagmay nga komunidad.”

Ang pagdagsa sang barato apang makamamatay nga mga armas nakaamot man sa lapnag nga pagpamatay. Mga 500,000  sang nagakapatay tuigtuig​—kalabanan mga babayi kag kabataan⁠—⁠ang mapabangod sa mamag-an nga mga armas. Sa isa ka pungsod sa Aprika, ang riple nga AK-47 sarang mabakal sa bili sang isa ka manok. Sing makapasubo, sa pila ka duog ang mga riple halos nangin pareho na kadamo sining mga manok. Sa bug-os nga kalibutan ginabulubanta nga may yara na karon 500 ka milyon ka mamag-an nga mga armas​​—⁠1 sa kada 12 ka tawo nga nagakabuhi.

Ang mapintas nga mga inaway sibil bala ang mangin tanda sang ika-21 nga siglo? Matapna bala ang mga inaway sibil? Mapauntat bala sa ulihi sang mga tawo ang pagpamatay? Ang masunod nga artikulo magasabat sining mga pamangkot.

[Kahon sa pahina 4]

Ang Makakulugmat nga Epekto sang mga Inaway Sibil

Sa mga inaway sibil nga mapintas gihapon bisan nagagamit sing simple lamang nga mga armas, 90 porsiento sang napatay ang mga sibilyan sa baylo nga mga soldado. “Maathag nga sa masami, mga kabataan ang puntariya, kag indi nalamita lang nga mga biktima, sang armado nga inaway,” siling ni Graça Machel, ang United Nations Secretary-General’s Expert on the Impact of Armed Conflicts on Children.

Ang pagpanglugos nangin isa ka taktika-militar. Sa pila ka duog nga may inaway, ginalugos sang mga rebelde ang halos tanan nga dalagita nga ila masapwan sa mga minuro nga ila masakop. Ang tuyo sining mga manuglugos amo ang pagpalapnag sing kakugmat ukon pagguba sa mga pamilya.

Ang gutom kag balatian nagakahanabo bilang resulta sang inaway. Ang isa pa ka resulta sang inaway sibil amo nga diutay lang ang matanom kag maani, pila lang ka serbisyo sa pagpabulong kon may yara gid man ang magapanghikot, kag gamay lang nga bulig gikan sa luwas ang mabaton sang mga nagakinahanglan. Ang pagtuon sa isa ka inaway sibil sa Aprika nagpakita nga 20 porsiento sang mga biktima ang nagkalamatay bangod sa balatian kag 78 porsiento bangod sa gutom. Duha ka porsiento lamang ang napatay bilang direkta nga resulta sang inaway.

Sa promedyo, kada 22 minutos isa ka tawo ang nagakakumpol ukon nagakapatay bangod nakatapak sing bomba nga nalubong sa duta. Ginabulubanta nga may 60 ka milyon tubtob 70 ka milyon nga bomba ang ginlubong sa kapin sa 60 ka pungsod.

Ang mga tawo napilitan nga magbiya sa ila mga puluy-an. Sa bug-os nga kalibutan, may yara na karon nga 50 ka milyon ka refugee kag nagdalangdalang nga mga tawo​​—⁠katunga sa ila mga kabataan.

[Credit Line sang retrato sa pahina3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images