MAKABASA ka bala sing Hebreo nga Biblia? Mahimo nga indi. Basi wala ka pa gani makakita sang Hebreo nga Biblia. Pero, mahimo mapabaloran mo pa gid ang imo kopya sang Balaan nga Kasulatan kon mahibaluan mo ang parte sa iskolar nga si Elias Hutter sang ika-16 nga siglo kag sa iya duha ka edisyon sang Hebreo nga Biblia nga iya ginbalhag.

Si Elias Hutter natawo sang 1553 sa Görlitz, isa ka gamay nga banwa malapit sa dulunan subong sang Germany sa Poland kag Czech Republic. Nag-eskwela si Hutter sing mga lenguahe sang Nasidlangan nga Asia sa Lutheran University sa Jena. Sang manug-24 anyos sia, nangin propesor sia sang Hebreo sa Leipzig. Bilang repormador sa edukasyon, nagtukod sia sang ulihi sing isa ka eskwelahan sa Nuremberg diin ang mga estudyante makatuon sing Hebreo, Griego, Latin, kag German sa sulod sang apat ka tuig. Imposible ini sadto matabo sa bisan diin nga eskwelahan ukon unibersidad.

Sang 1587, nagbalhag si Hutter sing Hebreo nga edisyon sang Daan nga Katipan. Derekh ha-Kodesh ang ngalan sini nga edisyon, nga ginbase sa Isaias 35:8 nga nagakahulugan sing “Dalan sang Pagkabalaan.” Bangod sang matahom nga imprinta sang letra sini, madamo ang nagsiling nga “ang tanan nga bahin sini nagapakita nga dalayawon gid ini nga edisyon.” Pero pinasahi gid ini nga Biblia bangod magamit ini sang mga estudyante sa pagtuon sing Hebreo.

Para maintiendihan kon ngaa nakabulig gid ang Hebreo nga Biblia ni Hutter, binagbinaga ang duha ka kabudlayan sang nagatuon kon magbasa sia sing Biblia sa Hebreo. Una, lain kag indi sila pamilyar sa alpabeto sini, kag ikaduha, nabudlayan sila sa paghibalo sang orihinal nga mga tinaga bangod sang ginadugang nga mga prefix kag suffix. Halimbawa, binagbinaga ang Hebreo nga tinaga nga נפשׁ (ginbadbad nga ne’phesh), buot silingon “kalag.” Sa Ezequiel 18:4, gindugangan ini sang prefix nga ה (ha), buot silingon “ang,” gani ang tinaga nangin הנפשׁ (han·ne’phesh), ukon “ang kalag.” Kon indi pa sagad ang nagabasa, ang הנפשׁ (han·ne’phesh) daw lain nga tinaga sangsa נפשׁ (ne’phesh).

Para mabuligan ni Hutter ang iya mga estudyante, naggamit sia sing pinasahi nga pamaagi sa pag-imprinta—ang masiri kag indi masiri nga mga letra sang Hebreo. Masiri ang tanan nga orihinal nga  tinaga. Dayon indi masiri ang mga prefix kag suffix nga gindugang. Ining simple nga pamaagi nagpahapos sa mga estudyante nga mahibaluan ang orihinal nga Hebreo nga tinaga, kag nakabulig ini sa ila sa pagtuon sang lenguahe. Amo man sini ang ginhimo sa mga footnote sang New World Translation of the Holy Scriptures—With References. * Masiri ang orihinal nga tinaga, kag indi masiri ang mga prefix kag suffix nga gindugang. Makita sa mga piktyur sa ibabaw ang Ezequiel 18:4 sa Hebreo nga Biblia ni Hutter kag ang footnote sang Reference Bible sa amo man nga bersikulo.

Nag-imprinta man si Hutter sang Bag-ong Katipan, nga may 12 ka lenguahe. Ginbalhag ini nga edisyon sa Nuremberg sang 1599 kag masami ini ginatawag nga Nuremberg Polyglot. Gusto ni Hutter ilakip ang nabadbad na sa Hebreo nga Cristianong Griegong Kasulatan. Pero nagsiling sia nga bisan pa “maggasto sia sing daku” para makakita sang Hebreo nga badbad, mahimo nga wala sia sing makita. * Gani nagdesisyon sia nga badbaron ang Griego nga Bag-ong Katipan sa Hebreo. Bisan pa mabudlay ini, natapos ini ni Hutter sa isa lang ka tuig!

Daw ano ka maayo ang Hebreo nga badbad ni Hutter sang Cristianong Griegong Kasulatan? Talupangda ang ginsulat sang Hebreo nga iskolar sang ika-19 nga siglo nga si Franz Delitzsch: “Ang iya Hebreo nga badbad nagapakita nga nahangpan gid niya ang lenguahe kag talagsa lang ini sa mga Cristiano kag maayo ini gihapon nga basihan, kay pirme gid husto ang gingamit niya nga mga tinaga.”

Wala nagmanggaranon si Hutter sa iya pagbadbad, kay diutay lang ang nagbakal sang iya mga edisyon. Pero ang iya edisyon may daku nga impluwensia asta subong. Halimbawa, ang iya Hebreo nga Bag-ong Katipan ginrebisar kag gin-imprinta liwat sang 1661 ni William Robertson kag sang 1798 ni Richard Caddick. Sa pagbadbad halin sa orihinal nga Griego, nagakaigo gid nga ginbadbad ni Hutter ang titulo nga Kyʹri·os (Ginuo) kag The·osʹ (Dios) bilang “Jehova” (יהוה, JHVH) kon ang teksto ginkutlo halin sa Hebreo nga Kasulatan ukon sa banta niya nagapatuhoy ini kay Jehova. Talalupangdon gid ini kay bisan pa madamo nga badbad sang Bag-ong Katipan ang wala naggamit sang personal nga ngalan sang Dios, gingamit ini ni Hutter sa iya badbad kag gani isa pa ini ka pamatuod nga dapat ibalik ang ngalan sang Dios sa Cristianong Griegong Kasulatan.

Gani kon mabasa mo ang ngalan sang Dios nga Jehova sa Cristianong Griegong Kasulatan ukon sa footnote sang Reference Bible, dumduma ang pagpangabudlay ni Elias Hutter kag ang iya dalayawon nga Hebreo nga mga Biblia.