SA MADAMO nga kadutaan, ordinaryo na lang ang krimen. Halimbawa, sa isa ka pungsod ang isa ka huwes nagsiling: “Makapasubo nga wala sing ginapili ang krimen.” Pero bisan pa malaka lang ang krimen sa iban nga lugar, mahimo ka gihapon mabiktima kon indi ka maghalong.

Bisan ano man ang kahimtangan sa inyo lugar, paano mo maamligan ang imo kaugalingon kag ang imo pamilya? Ang isa ka paagi amo ang pagsunod sa sini nga prinsipio sang Biblia: “Nagalikaw ang maalamon nga tawo kon masugata niya ang katalagman, pero wala nagalikaw ang tawo nga wala sing alam, gani nagaantos siya.” (Hulubaton 22:3, APD) Ang mga pulis nagarekomendar sing mga paagi para ang mga tawo makalikaw sa krimen.

Indi lamang halit sa lawas kag pagkadula sang pagkabutang ang resulta sang krimen. Nahalitan man ang emosyon kag hunahuna sang madamo nga biktima sini. Gani importante gid nga himuon naton ang aton masarangan agod maamligan ang aton kaugalingon! Binagbinagon naton ang apat ka klase sang krimen—pagpanghold-ap, seksuwal nga pag-atake, cybercrime, kag identity theft.

Ano ini? Isa ka klase sang pagpangawat nga nagagamit sing puersa ukon pamahog.

Ano ang epekto sini sa mga tawo? Pagkatapos sang sunodsunod nga pagpanghold-ap sa Britanya, naobserbahan sang isa ka abogada nga bisan pa wala mahalitan sa pisikal ang mga biktima, indi gihapon sila mapahamtang. Nagsiling sia: “Ang iban sa ila nagsugid nga ginanerbios sila kag indi sila makatulog maayo, kag tanan nagsiling nga naapektuhan ang ila adlaw-adlaw nga pagsinalayo.”

Ano ang himuon mo?

• Mangin alisto. Ang mga kawatan nagabantay lang sang kahigayunan. Ginabiktima nila ang mga wala nagahalong. Gani panilagi ang mga tawo kag ang imo palibot. Indi magpasobra sa pag-inom ukon magdroga agod indi magburon ang imo pensar ukon ikasarang sa pagdesisyon. “Kon mag-inom ukon magdroga ang isa ka tawo, indi sia makahunahuna sing maayo kag indi niya mamutikan ang katalagman,” suno sa insiklopedia tuhoy sa maayong panglawas.

• Amligi ang imo pagkabutang. I-lock ang imo salakyan kag kandaduhi ang mga puertahan kag mga bintana sang imo balay. Indi pagpasudla sa imo balay ang indi mo kilala. Tagua ang imo malahalon nga pagkabutang. “Upud sa mapainubuson yara ang kaalam,” siling sang Hulubaton 11:2. Masami nga ginapuntariya sang mga kawatan kag bisan gani sang ginagutom nga kabataan ang mga tawo nga nagapakitakita sang ila malahalon nga mga alahas kag mga gadyet.

• Mangayo sing laygay. “Ang dalanon sang buangbuang matarung sa iya kaugalingon nga mga mata, apang ang maalam nagapamati sa laygay.” (Hulubaton 12:15) Kon magbiyahe ka, mangayo sing laygay sa mga tumandok ukon sa awtoridad nga sunado ang lugar. Nahibaluan nila ang mga lugar nga dapat mo likawan kag matudluan ka nila kon paano maamligan ang imo kaugalingon kag ang imo pagkabutang.

Ano ini? Indi lamang ini pagpanglugos kundi nalakip man sa sini ang iban pa nga seksuwal nga buhat nga nagadalahig sang pagpuersa, pagpilit, ukon pagpahog sa biktima.

Ano ang epekto sini sa mga tawo? “Makapasubo gid nga ang halit sini indi lang sa tion nga ginaabuso ka,” paathag sang isa nga ginlugos. “Indi mo gid ini malipatan, ginaaningal mo ini pirme, kag ginabag-o sini ang imo pagtamod sa kabuhi. Ginabag-o man sini ang pagkabuhi sang imo pamilya.” Siempre, indi ang biktima ang balasulon sa seksuwal nga pag-atake kundi ang tawo nga nag-atake.

Ano ang himuon mo?

• Sunda ang imo ginabatyag. “Kon daw ginakulbaan ka sa isa ka lugar ukon sa isa ka tawo, maghalin dayon,” siling sang mga pulis sa North Carolina, U.S.A. “Bisan pa kumbinsihon ka nga magpabilin, indi ka magpahawid kundi sunda ang imo ginabatyag.”

• Ipakita nga wala ka nahadlok; mangin alisto. Madali mabiktima ang inosente nga mga tawo. Gani maglakat sing diretso kag mangin alisto.

• Mangin maabtik. Magsinggit sing todo. (Deuteronomio 22:25-27) Magpalagyo ukon magbato dayon. Kon posible, magdalagan  pakadto sa lugar nga luwas ka kag manawag dayon sa pulis. *

Ano ini? Nagapatuhoy ini sa mga krimen nga ginahimo sa Internet. Lakip sa sini ang pagdaya sa buhis, pagkuha sang mga benepisyo nga indi para sa ila, paggamit sang credit card sang iban, kag indi pagdeliber sang order nga nabayaran na. Nalakip man sa sini ang mga scam ukon pagpanunto, pareho sang madaya nga pagkapital kag pagpasubasta sa Internet.

Ano ang epekto sini sa mga tawo? Binilyon ka dolyar ang napierde sang mga biktima kag sang katilingban sa kabilugan bangod sa cybercrime. Binagbinaga ini nga halimbawa. Nakabaton si Sandra sang e-mail nga abi niya halin sa iya bangko nga nagapangabay nga i-update niya sa Internet ang iya rekord. Minutos lang pagkatapos niya mahimo ini, nakibot sia nga $4,000 (U.S.) ang ginkuha sa iya account kag ginsaylo sa isa ka bangko sa iban nga pungsod. Narealisar dayon ni Sandra nga natuntohan sia.

Ano ang himuon mo?

• Maghalong! Indi dayon magpati sa mga Web site nga daw maayo man, kag tandai nga ang legal nga mga kompanya wala nagapangabay sang kompidensial katama nga impormasyon paagi sa e-mail. Antes magbakal ukon maghatag sing kapital paagi sa Internet, hibalua anay ang reputasyon sang kompanya. “Ang kulangkulang nagapati sa tagsa ka polong, apang ang mahalongon nagatan-aw sa iya paglakat,” siling sang Hulubaton 14:15. Maghalong man kon nagatransaksion ka sa mga kompanya sa iban nga pungsod. Mabudlayan ka sa paglagas sa ila kon magkaproblema.

• Usisaa ang kompanya. Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Matuod bala ang adres sang kompanya? Insakto bala ang numero sang telepono? May mga balayran bala nga wala nila ginasugid dayon? San-o ideliber ang akon order? Puede pa bala ini iuli kag ibalik ang akon ginbayad?’

• Magsuspetsa sa mga tanyag nga daw indi mapatihan. Ang mga makagod kag ang mga tawo nga madali mahaylo sa mga tanyag nga wala sing bayad amo ang ginapuntariya sang mga nagapangbiktima sa Internet. Lakip sa ila paon amo ang daku nga sueldo kabaylo sang mahapos nga obra, pautangon ka man nila ukon tanyagan sing credit card bisan pa indi ka kalipikado, ukon daku nga kita bisan pa diutay lang ang imo kapital. “Hibalua gid sing maayo kon bala legal ang imo ginakapitalan,” siling sang Federal Trade Commission (FTC) sa U.S. “Mas daku ang risgo kon daku ang ganansia nga ginapromisa. Bisan ano nga pilit sa imo, indi ka gid anay magpadala antes masigurado mo nga legal ang ginatanyag sa imo.”

Ano ini? Ang identity theft amo ang pagkawat sang kompidensial nga impormasyon parte sa isa ka tawo para magpanunto ukon maghimo sang iban pa nga krimen.

Ano ang epekto sini sa mga tawo? Mahimo gamiton sang mga kawatan ang kompidensial nga impormasyon parte sa imo agod makakuha sila sing credit card, makautang, ukon makabukas sang bag-o nga account sa bangko. Dayon magpagusto sila pangutang sa imo ngalan. Bisan pa sa ulihi mahusay mo ini kag makanselar ang imo utang, maguba ang imo reputasyon sa sulod sang mga tinuig. “Mas maayo pa nga kawatan ka kuarta sangsa indi ka na makapangutang bangod naguba na ang imo reputasyon,” siling sang isa ka biktima.

Ano ang himuon mo?

• Amligi ang kompidensial nga mga impormasyon. Kon nagatransaksion ka sa bangko ukon nagapamalaklon paagi sa Internet,  isli pirme ang imo password, ilabi na kon naga-internet ka sa gua. Kag subong sang nasambit na, dapat indi ka magpati dayon sa mga e-mail nga nagapangabay sing kompidensial nga mga impormasyon.

  Indi lang mga kompyuter ang ginagamit sang mga kawatan. Himuon nila ang tanan para makuha ang kompidensial nga mga dokumento, pareho sang bank statement, checkbook, credit card, kag social security number. Gani tagua sing maayo ini nga mga impormasyon, kag gisia anay ang tanan nga kompidensial nga dokumento antes mo ini ihaboy. Kon sa banta mo nadula ukon nakawat ang imo dokumento, ireport ini dayon.

• I-check pirme ang imo account. “Malikawan nga makawat ang kompidensial nga mga impormasyon kon ginalantaw mo pirme ang imo account,” siling sang FTC. Nagsiling pa ini: “Makabulig gid kon mahibaluan mo dayon nga may nagatinguha nga kawaton ang kompidensial nga mga impormasyon parte sa imo.” Gani i-check pirme ang imo account, kay basi may transaksion nga wala mo ginhimo. Kon posible, mangayo sing kopya sang imo mga transaksion sa bangko, kag tan-awa kon nagasigo ini sa imo account kag credit card.

Wala sing kasiguruhan sa kalibutan karon. Bisan gani ang nagahalong gid nagakabiktima man. Gani, makabulig gid kon makatigayon kita sing kaalam kag paghangop halin sa Biblia. “Indi pag-isikwaya ang kaalam, kundi hatagi ini sing importansya, kay magatipig ini sa imo.” (Hulubaton 4:6, APD) Pero, ang maayo pa gid kay nagpromisa ang Biblia nga dulaon ang krimen.

Ngaa makasalig kita nga dulaon sang Dios ang krimen? Binagbinaga ini:

• Luyag sang Dios nga dulaon ang krimen. “Kay ako nga GINOO nagahigugma sang katarungan, nagadumut ako sang pangawat nga may kalautan.”—Isaias 61:8.

• May gahom sia sa pagdula sang krimen. “Lakas gid sia sa gahum kag sa katarungan, kag sa bugana nga pagkamatarung indi sia magsakit.”—Job 37:23.

• Nagpromisa sia nga laglagon ang mga malauton kag luwason ang mga matarong. “Utdon ang mga manughikot sing malaut.” “Ang mga matarung magapanubli sang duta, kag magapuyo dira sa gihapon.”—Salmo 37:9, 29.

• Nagpromisa sia nga ang mga matutom sa iya magaistar sa bag-ong kalibutan nga may paghidait. “Ang mapainubuson magapanubli sang duta, kag magakalipay sila sa kabuganaan sang paghidait.”—Salmo 37:11.

Natandog ka bala sini nga mga promisa? Kon huo, palihug basaha ang Biblia agod mahibaluan mo kon ano pa ang katuyuan sang Dios sa katawhan. Wala na sing iban pa nga libro nga makahatag sa imo sing kaalam kag sing masaligan nga paglaum nga dulaon ang krimen sa palaabuton. *