Apat ka Pamangkot Parte sa Social Networking

Pareho sa iban nga paggamit sang Internet, may katalagman man sa social networking. * Bangod sini, binagbinaga ang masunod nga mga pamangkot.

1 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Privacy?

“Ang tawo nga palahambal madali makasala. Maalamon ang tawo nga makahibalo magpugong sang iya baba.”—Hulubaton 10:19, Ang Pulong sang Dios, APD.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Kon indi ka maghalong, ang imo profile, piktyur, status update (malip-ot nga mga mensahe sa tanan nga ara sa imo friends list), kag comment (imo reply sa status update sang iban) makahatag sing sobra nga impormasyon parte sa imo. Halimbawa, mahimo mahibaluan sang iban kon sa diin ka nagaistar, kon ara ukon wala ka sa inyo balay, kag kon sa diin ka nagaobra ukon nagaeskwela. Ang imo adres kag ang imo gin-post nga, “Mabakasyon kami buas!” bastante na para mahibaluan sang kawatan kon san-o sia mangawat.

Ang iban nga detalye, pareho abi sang imo e-mail adres, birth date, ukon numero sang telepono, mahimo gamiton para tinontohan ka, pahugon, ukon kawaton ang imo identidad. Pero madamo nga tawo ang nagabutang sini nga impormasyon sa ila social networking page.

Nagakalipat ang mga tawo nga kon maka-post na sila sa Internet, makita na ini sang publiko. Bisan ibutang pa nila sa ila status nga “Friends Only,” wala sila sing kontrol kon ano ang himuon sang ila mga “friend” sa ginahatag nila nga impormasyon. Ang matuod, ang tanan nga gin-post sa social network indi na pribado ukon madali na ini makita sang publiko.

Ano ang mahimo mo? Mangin pamilyar sa mga privacy setting sang imo social network kag gamita ini. Ipakita lang ang imo status update kag piktyur sa mga tawo nga kilala kag ginasaligan mo.

Pero dapat mo mahibaluan nga mahimo madamo ang makakita sang imo gin-post bisan pa ginlimitehan mo ini. Tan-awa pirme ang imo page kon may mga ginbutang ka nga mahimo gamiton sang mga manugtonto para mabal-an kon diin ka ukon para kawaton ang imo personal nga impormasyon. Bisan pa sa mga friend mo, indi ka dapat mag-post sang mga impormasyon nga makaguba sang imo privacy ukon privacy sang iban. (Hulubaton 11:13) Kon may mga sekreto ka nga gusto isugid, gamita ang iban nga paagi sang komunikasyon. “Ang pag-istorya sa telepono mas personal kag pribado,” siling sang isa ka bataon nga babayi nga si Cameron.

Ano ang punto? Ginsumaryo ini sang babayi nga si Kim. “Kon ginapamensar mo kon ano ang imo ginahimo,” siling niya, “mamentinar mo ang imo privacy sa social network. Kon gustuhon mo gid, malikawan mo ang mga problema.”

  2 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Tion?

‘Pat-ura ninyo ang mas importante nga mga butang.’—Filipos 1:10.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Ubuson sang social networking ang imo tion, kag indi mo na mahimo ang mas importante nga mga butang. Subong sang ginsiling ni Kay, “kon mas madamo ka sing kilala, mas magadugay ka sa paggamit sing social network kag daw indi mo na ini pag-untatan.” Binagbinaga ang ginsiling sang iban nga nakaeksperiensia sini.

“Mabudlay untatan ang social networking, bisan indi mo na ini gusto. Makaaladik ini.”—Elise.

“Madamo ka sing puede himuon, pareho sang mga hampang, test, music fan page, kag pati na ang pagtan-aw sang profile page sang imo mga friend.”—Blaine.

“Makaaladik gid ini, kag indi mo ini marealisar asta nga mag-abot si Nanay mo kag pamangkuton ka kon ngaa wala ka pa makapanghugas sang pinggan.”—Analise.

“Nagadalidali na ako pauli pagkatapos sang amon buhi sa eskwelahan para tan-awon kon sin-o ang nag-reply sa akon mga gin-post. Dayon, kinahanglan ko man mag-reply sa ila tanan kag tan-awon ang ila mga gin-upload nga piktyur. Kairitable sa akon kon naga-Internet ako, kag indi ko gid gusto nga madisturbo. Ang pila sa akon mga kilala daw bilog nga adlaw sa Internet, bisan pa ara sila sa balay sang iban kag tungang gab-i na!”—Megan.

Ano ang mahimo mo? Ang tion importante gid, kag indi ini dapat pag-uyangan. Maayo gid kon badyeton mo ini pareho sang kuarta. Una, isulat kon daw ano ka lang dapat kalawig sa paggamit sing social network. Dayon, pagligad sang isa ka bulan, tan-awa kon nasunod mo ini. Kon wala, maghimo sing mga pagbag-o.

Kon isa ikaw ka ginikanan kag ang imo mga tin-edyer tama kadugay maggamit sing social network, hibalua kon ano gid ang mga rason. Halimbawa, ang libro ni Nancy E. Willard nga Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens nagsiling nga ang sobra nga paggamit sing social network mahimo bangdan sang kabalaka, stress, kag wala sing pagsalig sa kaugalingon. “Madamo nga tin-edyer ang nabalaka gid sa ila social status,” siling niya. “Kon ang basihan sang mga tin-edyer sang ila [social status] amo ang kadamuon sang ila abyan sa Internet, madali sila maadik.”

Indi pagtuguti ang social networking ukon bisan ano nga ginahimo sa Internet nga mag-upang sa imo pagtinguha nga mangin suod sa inyo pamilya. “Ang Internet . . . ” sulat ni Don Tapscott sa iya libro nga Grown Up Digital “nagapahapos sa komunikasyon sang malayo nga miembro sang pamilya, pero nagapalayo naman ini sa ila kon updanay sila sa balay.”

Ano ang punto? Ang tin-edyer nga si Emily nagsiling: “Sa banta ko ang social networking isa ka mahapos nga paagi sa pagkomunikar sa mga tawo. Pero pareho sang bisan ano nga butang, dapat makahibalo ka kon san-o mo ini untatan.”

  3 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Reputasyon?

“Mas maayo nga pilion ang maayo nga reputasyon sang sa madamo nga manggad. Ang pagtahod sang mga tawo sa imo mas bilidhon pa sang sa bulawan kag pilak.”—Hulubaton 22:1, APD.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Ang gina-post mo sa social network may epekto sa imo reputasyon nga mahimo indi mo na mabawi. (Hulubaton 20:11; Mateo 7:17) Madamo ang wala makahibalo sa posible nga katalagman sini. “Kon nagagamit ang mga tawo sing social network, daw indi na sila makapamensar kon ano ang husto,” siling sang pamatan-on nga si Raquel. “Ginahambal nila ang mga indi nila mahambal sa personal. Wala marealisar sang iban nga sa isa lang ka indi maayo nga komento, maguba ang ila reputasyon.”

Kon maguba ang imo reputasyon sa social network, indi ini madali makay-o. Ang Grown Up Digital nagsiling: “Madamo sang mga nagagamit sang social network ang nadulaan sang obra ukon wala ginbaton sa obra bangod sa ila mga gin-post sa Internet.”

Ano ang mahimo mo? Tan-awa ang imo social network page kag dayon ipamangkot ang masunod: ‘Amo bala sini ang gusto ko nga pagtan-aw sang iban sa akon? Kon tan-awon sang iban ang gin-post ko nga piktyur, ano ang masiling nila sa akon? “Daw nagapangganyat”? “Tama ka seksi”? “Sobra kahilig sa party”? Halimbawa, kon nagaaplay ako sing trabaho kag makita sang akon ginaaplayan ang akon social network page, amo bala sini ang gusto ko nga impresyon niya sa akon? Ginapakita bala sang akon mga piktyur kon ano ang akon mga prinsipio?

Kon isa ikaw ka pamatan-on, pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ano abi kon makita sang akon ginikanan, maestro ukon maestra, ukon isa ka tawo nga ginatahod ko gid ang akon page? Mahuya bala ako sa ila makita kag mabasa?’

Ano ang punto? Kon parte sa imo reputasyon, dumduma ang ginhambal ni apostol Pablo: “Ang ginasab-ug sang tawo, ini man ang iya anihon.”—Galacia 6:7.

  4 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Pagpakig-abyan?

“Maglakat upud sa maalam nga mga tawo kag manginmaalam ka, apang ang kaupdanan sang mga buangbuang magaantus.”—Hulubaton 13:20.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Ang imo mga abyan makaimpluwensia sa imo panghunahuna kag paggawi. (1 Corinto 15:33) Gani dapat lang nga pilion mo ang imo mga abyan sa social network. Gina-accept sang iban ang tama kadamo nga friend request halin sa mga tawo nga indi nila masyado kilala ukon indi gid gani nila kilala. Madiskobrehan na lang sang iban nga indi tanan nga ara sa ila friends list maayo nga impluwensia sa ila. Binagbinaga ang ginsiling sang iban.

“Kon batunon sang isa ang bisan sin-o lang nga tarpulano nga naga-request sa iya, mabutang sia sa alang-alang.”—Analise.

“Madamo ako sing kilala nga naga-add friend sa mga tawo nga wala nila nanamian, pero nagasiling sila nga indi man nila gusto nga masakitan ini kon indi pagbatunon ang ila request.”—Lianne.

“Daw aktual man ini nga pagpakig-upod sa mga tawo. Dapat ka maghalong kon sin-o ang imo mangin mga abyan.”—Alexis.

Ano ang mahimo mo? Maghimo sing ‘basihan sa pagpili sing abyan.’ Halimbawa, ginalimitehan sang iban ang ila pagpakig-abyan: *

“Nagapakig-abyan lang ako sa mga tawo nga kilala ko gid.”—Jean.

“Nagapakig-abyan lang ako sa madugay ko na nga kilala. Wala ko gid gina-add ang mga indi ko kilala.”—Monique.

“Gina-add ko lang ang mga kilala ko gid kag pareho sa akon sing mga prinsipio.”—Rae.

“Kon may mag-friend request sa akon nga indi ko kilala, wala ko ini ginasapak. Amo lang na. Kilala ko ang tanan ko nga friend kag mga abyan ko sila sa personal.”—Marie.

“Kon ang isa ko ka friend mag-post sang mga piktyur ukon status update nga daw nalaw-ayan ako, gina-delete ko sia sa akon listahan. Bisan pa nagatan-aw ka lang sang iya gin-post, malain ini nga pagpakig-upod.”—Kim.

“Sang may social network pa ako, tama ka estrikto sang akon privacy setting. Wala ko ginatugutan nga makita ang akon gin-post ukon mga piktyur sang friends of friends. Mga friend ko lang ang makakita sini. Ginhimo ko ini kay indi ko sigurado kon maayo nga impluwensia ang abyan sang akon mga abyan. Indi ko sila kilala ukon ang ila pagkatawo.”—Heather.

Ano ang punto? Si Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe nagsulat sa iya libro nga CyberSafe: “Ang pinakamaayo nga basihan amo nga i-friend mo lang ang mga tawo nga kilala mo sa personal.” *

[Mga Nota]

[Kahon sa pahina 8]

MAG-SIGN OUT!

Kon mabayaan mo ang imo account nga wala ma-sign out, mahimo mag-post ang iban sa imo page. Suno sa abogado nga si Robert Wilson, “daw pareho lang nga ginbayaan mo ang imo kahita ukon cell phone sa isa ka lamesa sa publiko nga lugar. Bisan sin-o lang ang puede mag-post sa imo Wall.” Ang iya laygay? “Siguraduha nga naka-sign out ka.”

[Kahon sa pahina 8]

WALA NAGAHALONG?

Ginapakita sang surbe sang Consumer Reports nga madamo sa mga nagagamit sang social network “ang wala nagahalong, gani mahimo sila kawatan, kuhaon ang ila identidad, ukon sundansundan. Kinse porsiento ang nag-post kon diin sila ukon ang ila mga plano sa pagbakasyon, 34 porsiento naman ang nag-post kon san-o sila natawo, kag 21 porsiento sa mga may kabataan ang nag-post sang ngalan kag piktyur sang ila bata.”