Ang Makatilingala nga Desinyo sang Hemoglobin

“Daw kahapos lang magginhawa. Pero ining simple nga paagi para mabuhi kita nagadepende sa pagpanghikot sang madamo nga atomo sa isa ka higante nga molekula nga tama ka komplikado.” —Max F. Perutz, isa sa mga nakakuha sang Nobel Prize sang 1962 sa iya pagtuon parte sa hemoglobin.

PAGGINHAWA—importante gid ini, indi bala? Apang, daw wala lang naton ini ginapamensar. Pero ang aton pagginhawa nagadepende sa molekula nga hemoglobin nga gindesinyo sang aton maalam nga Manunuga. Ang hemoglobin nga ara sa kada isa sang aton 30 trilyones ka pula nga selula nga dugo nagadala sing oksiheno halin sa baga pakadto sa tanan nga bahin sang aton lawas. Kon wala ang hemoglobin, mapatay kita dayon.

 Paano ginakuha sang hemoglobin ang magagmay nga molekula nga oksiheno sa eksakto nga tion kag dal-on ini sa iban nga bahin sang lawas kag buy-an sa eksakto nga tion? Kinahanglan ang madamo nga proseso para mahimo ini.

Daw Magagmay nga mga Taxi

Puede naton pamensaron ang isa ka hemoglobin nga daw pareho sang isa ka gamay nga taxi nga may pulungkuan para lang gid sa apat ka “pasahero.” Ini nga taxi indi na kinahanglan sing drayber kay nagasakay ini sa pula nga selula nga dugo. Ini nga selula daw pareho sang isa ka nagabiyahe nga suludlan nga puno sing mga hemoglobin.

Ang pagbiyahe sang hemoglobin nagasugod kon mag-abot ang pula nga selula nga dugo sa alveoli sang baga—nga daw amo ang erport. Paghaklo naton sang hangin, ang tuman kadamo, magagmay, kag bag-o lang nag-alabot nga mga molekula nga oksiheno nagapangita sing masakyan nga taxi. Ini nga mga molekula nagalapta kag nagasulod dayon sa mga suludlan nga amo ang pula nga selula nga dugo. Sa sini nga tion, ang mga puertahan sang hemoglobin nga taxi sa tagsa ka selula sirado pa. Pero indi magdugay, ining hemoglobin nga taxi mapuno gid sang mga molekula sang oksiheno.

Ano dayon ang nagakatabo? Nagabag-o ang korte sang hemoglobin sa sulod sang pula nga selula. Tapos nagabukas ang apat ka “puertahan” sang hemoglobin nga taxi. Pagsulod sang una nga mga pasahero mas mahapos na para sa iban nga magsulod. Ini nga proseso ginatawag cooperativity ukon pagbinuligay. Sa isa lang ka pagginhawa, mapuno ang 95 porsiento sang mga “pulungkuan” sang tanan nga taxi sa pula nga selula nga dugo. Ang sobra 250,000,000 ka molekula nga hemoglobin sa isa ka pula nga selula nga dugo makadala sing mga 1,000,000,000 ka molekula nga oksiheno! Dayon, ang pula nga selula nga dugo handa na sa pagdul-ong sang oksiheno sa mga bahin sang lawas nga nagakinahanglan sini. Pero mahimo mamangkot ka, ‘Ngaa indi makagua ang mga molekula sang oksiheno kon indi pa ini makalab-ot sa iya kaladtuan?’

Bangod sa sulod sang kada hemoglobin, ang mga molekula nga oksiheno nagatapik sa atomo sang iron. Mahimo nakita mo nga kon magsimpon ang oksiheno kag iron sa tubig, nagaresulta ini sa iron oxide ukon tuktok. Kon magtuktok ang iron, ang oksiheno indi na makahalin. Gani, paano matapik kag mabulag sang hemoglobin ang iron kag oksiheno sa basa nga pula nga selula nga dugo nga indi magresulta sa tuktok?

Pag-usisa sing Maayo

Para masabat naton ini, usisaon naton sing maayo ang molekula nga hemoglobin. Ang hemoglobin may mga 10,000 ka atomo sang hydrogen, carbon, nitroheno, sulfur, kag oksiheno. Naplastar ini sing maayo sa palibot sang apat lang ka atomo sang iron. Ngaa nagakinahanglan sing amo sini kadamo nga mga atomo ang apat lang ka iron?

Una, ang apat ka atomo nga iron daw may koryente kag dapat gid kontrolon. Ini nga atomo nga ginatawag ions, may makusog nga puersa kag makahalalit sa sulod sang molekula kon makabuhi sila. Gani ining apat ka iron ions, ginaproteksionan sang frame. * Dayon, ining apat ka frame nagatapik sa hemoglobin para ang oksiheno nga molekula makasulod sa iron ions, pero ang tubig indi. Kon wala sing tubig, indi maporma ang tuktok.

Ang iron sa hemoglobin indi makatapik kag makabulag sa oksiheno kon sia lang. Kon wala naman ang apat ka makusog nga iron nga atomo, ang tanan nga molekula sang hemoglobin wala sing pulos. Madala lang sang hemoglobin ang oksiheno sa aton dugo kon ining iron ions nagatapik sing maayo sa hemoglobin.

Pagpagua sa Oksiheno

Paghalin sang pula nga selula nga dugo sa arteries, nagabag-o ang iya palibot pag-agi sini  sa magagmay nga kaugatan pakadto sa bilog nga lawas. Medyo mas mainit ang iya palibot sangsa baga, mas diutay ang oksiheno, kag mas madamo ang acid halin sa carbon dioxide sa palibot sang selula. Kon amo na sini ang kahimtangan, paguaon na sang hemoglobin nga taxi ang ila mga pasahero, ang oksiheno.

Kon makagua na ang oksiheno, nagabag-o liwat ang korte sang hemoglobin. Dayon “nagasira ang puertahan.” Bangod sirado na ang puertahan, indi na makasulod sa hemoglobin ang bisan ano nga oksiheno. Sa baylo, nagakuha ini sing carbon dioxide sa iya pagbalik sa baga.

Dayon, ang pula nga selula nga dugo nagabalik sa baga. Didto, ang molekula nga hemoglobin mapagua sang carbon dioxide kag makuha naman sing oksiheno. Ini nga proseso nagasulitsulit sing linibo ka beses sa sulod sang mga 120 ka adlaw, ang kalawigon sang kabuhi sang pula nga selula nga dugo.

Maathag nga ang hemoglobin makatilingala gid nga molekula. Subong ginapakita kaina, ‘isa ini ka higante nga molekula nga tama ka komplikado.’ Sigurado gid nga nagadayaw kita kag nagapasalamat sa tuman ka komplikado nga desinyo sang aton maalam nga Manunuga kay bangod sini nagakabuhi kita!

[Nota]

[Kahon/Tsart sa pahina 28]

HALUNGI ANG IMO HEMOGLOBIN!

Pirme mabatian sa pila ka lugar ang ekspresyon nga “kulang sing iron nga dugo.” Pero ang buot silingon gid sini, kulang sing hemoglobin nga dugo. Kon wala ang apat ka iron sa hemoglobin, ang 10,000 ka iban nga atomo sa hemoglobin mangin wala sing pulos. Gani importante nga magkaon kita sing masustansia nga pagkaon. Ari ang pila sa mga pagkaon nga madamo sing iron.

Magluwas nga kinahanglan naton ang mga pagkaon nga madamo sing iron, dapat man naton sundon ini nga mga panugda: 1. Mag-exercise pirme. 2. Indi manigarilyo. 3. Likawi nga mahaklo ang aso sang sigarilyo. Ngaa makahalalit ang aso sang sigarilyo ukon mga tabako?

Bangod ang mga aso sini puno sang carbon monoxide, pareho sa makahililo nga aso nga ginabuga sang mga salakyan. Ang carbon monoxide ginahalinan man sang pagkapatay bangod sa aksidente. Ginagamit man ini sang iban kon maghikog. Ang carbon monoxide mas madasig magtapik sa atomo nga iron sa hemoglobin sing sobra 200 ka beses sangsa oksiheno. Gani, makahililo ang aso sang sigarilyo kay ginapunggan sini nga makasulod ang oksiheno.

[Tsart]

PAGKAON KADAMUON IRON (mg)

Molases 1 ka kutsara 5.0

Binukbok nga luy-a 100 gramos 14.1

Atay sang manok 1/2 sa kilo 46

Karne sang baka 1/2 sa kilo 16

Pasas 1/2 sa cup 1.6

Patani 1/2 sa cup 2.6

Itlog sang manok 100 gramos 2.6

Garbansos tunga sa cup 2.4

Kamote 1/2 sa kilo 3.0

Binukbok nga ahos 100 gramos 6.6

Alogbati 1 ka cup 0.8

[Diagram/Retrato sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Istruktura sang protina

Oksiheno

Atomo nga iron

Heme

Sa baga nga puno sing oksiheno, ang molekula nga oksiheno nagatapik sa hemoglobin

Kon magtapik na ang una nga molekula nga oksiheno, nagabag-o ang korte sang hemoglobin para ang tatlo ka molekula sang oksiheno makatapik man dayon

Halin sa baga, ginadala sang hemoglobin ang mga molekula nga oksiheno sa mga bahin sang lawas nga nagakinahanglan sini