Kilalaha ang “Tag-iya sang Kagulangan” sa Indonesia

MAY isa ka daku nga tinuga nga nagatulok sa amon samtang nagakabit ini sa sanga nga daw indi kadala sa iya. Daw wala niya kami ginasapak, pero naurungan gid kami sa pagtan-aw sa iya. Sa amon nahamtangan, nahimutaran namon sing maayo ang orangutan, ang pinakadaku nga sapat nga nagaistar sa kakahuyan!

Ang mga orangutan pamilya sang dalagku nga mga amu, subong sang mga gorilya kag mga chimpanzee. Ining mabuot kag gusto mag-isahanon nga tinuga nagaistar sa madabong nga kagulangan sang Borneo kag Sumatra, nga duha ka pinakadaku nga isla sa Bagatnan-sidlangan nga Asia. Ang ila ngalan ginahuman sang duha ka Indonesiano nga tinaga nga orang kag hutan, nga nagakahulugan sing “tag-iya sang kagulangan.”

Gusto mo bala makilala pa gid ining makawiwili, dalagku, kag pula nga mga amu? Updi kami sa amon pagbisita sa ila sa kagulangan sang Borneo.

Ang Pagkitaay

Para makakita sang mga orangutan, nagkadto kami sa Tanjung Puting National Park, nga ilistaran sang madamo nga sapat. Ang linibo ka orangutan nga nagaistar diri amo gid ang gusto makita sang mga bisita.

Halin sa isa ka gamay nga pantalan sa Kumai, nagsakay kami sa de-motor nga baruto nga ginatawag nga klotok. Nagbiyahe kami sa suba pasulod sa masiot nga kagulangan. Nagaidas lang sa pangpang ang kanipaan, kag madamo sing buaya sa idalom sang matinong nga tubig. Nalangkag pa gid kami sang mabatian namon ang sarisari nga mga huni sa kagulangan.

Pagpanaug namon sa baruto, namanyos kami sang insect repellent kag nagsulod sa kagulangan. Pagligad lang sang pila ka minuto, nakita na namon ang daku kag lalaki nga orangutan nga  ginsambit kaina. Ang iya dalagku nga mga maskulo ginatabunan sang malaba kag mapulapula nga mga balahibo nga daw saway kon silakan sang adlaw.

Kon magdaku na ang lalaki nga orangutan, nagataas ini sing mga 1.7 metros kag nagabug-at sing mga 90 kilos, nga doble sa kabug-aton sang mga babayi. Pag-abot sa husto nga pangidaron, nagalapad kag daw pinggan kon lantawon ang guya sang mga lalaki. Nagataboy ang ila lagunglagong, nga ginagamit nila kon magngurob sila. Kon kaisa makahimo sila sing nagadaguhob kag malawig nga pagsinggit. Nagalawig ini sing asta lima ka minutos kag mabatian sa kalayuon nga sobra sa duha ka kilometros! Kinaandan nga nagangurob ang lalaki nga mga orangutan para magpalapit ang mga babayi ukon para pahalinon ang ila kontra nga mga lalaki.

Nagaistar sa Ibabaw sang Kahoy

Samtang nagalakat kami, nakita namon ang mga orangutan nga nagakabitkabit sa mga kahoy. Ang ila mga tiil kag mga kamot makusog kag madali makahawid. Malaba ang ila mga tudlo samtang dalagku kag malip-ot naman ang ila kamalagku. Daw wala sila ginabudlayan kag wala nagadali sa ila pagsaylosaylo sa mga sanga.

Ang mga orangutan eksperto man magpanago. Kadasig sa ila madula sa ibabaw sang kakahuyan. Pero kon sa duta, mas madasig sa ila ang mga tawo.

Ini nga mga sapat halos sa ibabaw sang mga kahoy nagaistar, kag sila lang ang sahi sang amu nga makahimo sini. Kon magtunod na ang adlaw, nagapili sila sang mabakod nga sanga nga mga 20 metros kataas halin sa duta. Ginabutangan nila ini sang magagmay nga mga sanga para may hiligdaan sila. Para indi sila maulanan, ang iban sa ila nagahimo man sing atup-atop, nga wala ginahimo sang mga chimpanzee kag gorilya. Mahimo ini sang orangutan sa sulod lang sang lima ka minutos!

Ara man sa mga kahoy ang ila paborito nga pagkaon—ang prutas. Maayo ang ila memorya kag matandaan nila kon san-o kag diin makita ang luto nga mga prutas. Nagakaon man sila sing mga dahon, panit sang kahoy, saha, dugos, kag mga insekto. Kon kaisa, nagagamit man sila sang lipak para makuhit ang dugos ukon insekto sa buho sang mga kahoy. Sa kabilugan, mga 400 ka klase ang pagkaon sang mga orangutan!

Sa uluunhan, may nakita naman kami nga mga orangutan nga nagakaon sang binulig  nga saging. Ginaatipan sila sang mga tawo, kag ginabuy-an sa kagulangan. Magluwas sa ila makita nga pagkaon, ginasuplayan pa gid sila kay indi sila pareho ka eksperto sa ilahas nga mga orangutan.

Ang Pamilya sang Orangutan

May nakita man kami nga mga bata nga orangutan nga nagakabit sa ila mga iloy ukon nagadugsinganay sa ubos ukon sa ibabaw sang mga kahoy. Ang babayi nga mga orangutan makalab-ot sa edad nga 45. Pag-edad nila sing 15 ukon 16, mamata na sila kada pito ukon walo ka tuig. Ang kalabanan sa ila makabata sing indi magsobra sa tatlo sa bilog nila nga kabuhi. Amo nga sila ang pinakamahinay magdamo nga mamalya.

Suod gid ang mag-iloy nga mga orangutan. Ginabatiti kag ginahanas sang mga nanay ang ila mga bata sa sulod sang walo ka tuig ukon sobra pa. Kon wala pa ini mag-isa ka tuig, halos wala ini nagabulag sa lawas sang iya iloy. Mabulag lang ini kon masundan na sia. Ginapanilagan sang wala pa sing bata nga mga orangutan kon paano ginaatipan sang ila iloy ang mga bag-o nabun-ag.

Pero ang lalaki nga mga orangutan ginatabog sang ila nanay kon masundan na. Isahanon na lang ini nga magakabuhi sa mga 15 kilometros kuadrados ukon sobra pa nga bahin sang kagulangan. Nagalikaw sila sa lalaki nga mga orangutan kag nagapalapit lamang sa mga babayi para makaanak.

Ang babayi naman nga mga orangutan dira lang nagalibotlibot sa ila ginaistaran. Kon kaisa, nagaupdanay ang mga babayi nga nagakaon sa isa lang ka kahoy, pero talagsa lang ukon wala gid gani sila nagasapakanay. Bangod nanamian sila mag-isahanon, pinasahi sila sa iban nga mga  amu. Pero para makilala pa gid naton ang “tag-iya sang kagulangan” may isa pa ka lugar nga dapat naton kadtuan.

Dali Na Lang Maubos

Sa sulod sining national park nahamtang ang Camp Leakey nga ginsunod sa ngalan sang anthropologist nga si Louis Leakey. Diri ginasagod, ginaatipan, kag ginatun-an ang mga orangutan. Sa sini nga lugar mahagop ang mga orangutan. Ang iban nagapalapit sa amon kag nagapadayawdayaw. Ginsabnit pa gani sang isa sa ila ang dyaket sang akon amigo! Nalipay gid kami nga makapalapit sa sining makawiwili nga mga sapat.

Pero makita sa Camp Leakey ang masubo nga kamatuoran. Madali na lang maubos ang mga orangutan. Ang pila nga nagaatipan sang palibot nagsiling nga basi indi na malab-utan sang napulo ka tuig kag maubos na ang mga orangutan. Binagbinagon naton ang tatlo ka rason.

Pagpamulod sang kakahuyan. Mga 80 porsiento sang ilistaran sang mga orangutan ang naguba sang nagligad nga 20 ka tuig. Sa Indonesia, may aberids nga mga 51 kilometros kuadrados nga kagulangan ang nagakaguba kada adlaw. Katumbas ini sang lima ka soccer field kada minutos.

Pagpangayam. Bangod sa pagkaguba sang kagulangan, mas mahapos dakpon ang mga orangutan. Ang bagol sang orangutan nagabili sing mga $70 (U.S.) sa ilegal nga mga balaligyaan sang souvenir. Ginapatay sila sang iban kay ginapierde kuno nila ang pananom. Ginaihaw naman sila sang iban para kaunon.

Ginabaligya subong hinuptanan. Ang bata nga orangutan ilegal nga ginabaligya sing ginatos asta linibo ka dolyar. Ginabanta nga mga isa ka libo ka bata nga orangutan ang ginabaligya kada tuig.

Ang gobierno kag pribado nga mga ahensia nagabuligay para indi maubos ang mga orangutan. Nalakip sa ila proyekto ang mga rehabilitation center, national park, programa para edukahon ang mga tawo, kag pagdumili sa ilegal nga pagpamulod sang kakahuyan.

Ang Biblia nagsiling nga sa indi madugay, ang Dios ‘magalaglag sa mga nagalaglag sang duta’ kag himuon niya nga paraiso ang bug-os nga duta. (Bugna 11:18; Isaias 11:4-9; Mateo 6:10) Matuman na ang ginsiling sang salmista: “Ang tanan nga kahoy sa kagulangan magaamba sa kalipay.” (Salmo 96:12) Ang mga sapat pareho sang orangutan, ang “tag-iya sang kagulangan” sa Indonesia, magadamo na kag indi na mahalitan sang mga tawo.

[Mapa sa pahina 15]

Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon

MALAYSIA

Borneo

INDONESIA

Sumatra

AUSTRALIA

[Retrato sa pahina 16]

Nagalapad ang guya sang lalaki nga orangutan pag-abot sa husto nga pangidaron

[Credit Line]

© imagebroker/Alamy

[Mga Retrato sa pahina 17]

Ang mga orangutan madasig maghulag sa kakahuyan pero mahinay sa duta

[Credit Line]

Top: © moodboard/Alamy; bottom: Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut

[Picture Credit Line sa pahina 15]

Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut

[Picture Credit Line sa pahina 18]

Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut