Ang mga Rom—Isa ka Libo ka Tuig Sang Kalipay kag Kasubo

ANG okasyon daw isa ka daku kag tradisyunal nga kasal. Bugana ang pagkaon kag ilimnon, kag nagalanog ang musika sa balay. Nagadugok ang mga himata sa pagpanginbulahan sa nagahuyahuya pa nga nobyo kag sa iya malipayon nga nobya. Apang indi pa ini kasal—isa lamang ini ka sinalusalo sa bisperas sang kasal, nga gintambungan sang kapin sa 600 ka tawo agod manginbulahan sa ila. Sa sini nga tion ang pamilya sang nobyo magahatag sing dote sa uganganon sang nobyo. Pagkaaga updan sang nobyo kag sang iya pamilya ang kalaslon nga nobya sa balay sang nobyo, kag magahiwat pa gid sang isa ka sinalusalo para sa aktual nga kasal.

Ang tanan nga himata sang bag-ong minyo nagapamulong sing Romany nga lenguahe—isa ka lenguahe nga ginakabig nga dumuluong bisan diin man sila nagapuyo. Ini nga lenguahe sa nanuhaytuhay nga dialekto sini, upod sa madamong dumaan nga tradisyon kag mga kustombre sa kasal, amo ang kinaandan nga kultura sang mga tawo nga nagalinapta sa bug-os nga globo apang wala sing kaugalingon nga pungsod kag wala man napaidalom sa isa ka panguluhan. Sila amo ang mga Rom. *

Sin-o ang mga Rom?

Kon usuyon naton ang lenguahe, kultura, kag katigulangan sang mga Rom, ibalik kita sini sing mga 1,000 ka tuig sa naaminhan sang India. Bisan may pila ka tinaga nga nakuha nila sa iban nga mga lenguahe sining karon lang, ang ila lenguahe maathag gid nga naghalin sa India. Wala mahibalui kon ngaa nagbiya sila sa India. Ang iban nga iskolar nagapati nga ang ila mga katigulangan lantip nga mga manugpangabudlay kag mga manuglingaw nga nagaupod sa grupo sang mga soldado nga nagbiya sa ila dutang natawhan pagkatapos sang inaway-militar. Ano man ang natabo, ang mga Rom nag-agi sa  Persia kag Turkey pakadto sa Europa antes sang 1300 C.E.

Duha ka magkatuhay gid nga opinyon tuhoy sa mga Rom ang madugay nga naglapnag sa Europa. Ginalaragway sila sa pila ka nobela kag pelikula subong maabiabihon, wala sing libog, kag lagawan nga mga tawo nga paagi sa ambahanon kag saot hilway nga makapabutyag sing kalipay kag kasubo sa kabuhi. Sa pihak nga bahin, ginapakanubo sila subong mga di-masaligan, misteryoso, kag suspetsuso—mga sinikway, napain kag wala nagapakig-upod sa katilingban. Agod mabuligan kita nga mahangpan kon ngaa subong sini ang pagkilala sa ila, binagbinagon naton ang makawiwili nga nagligad sang mga Rom.

Ang Tion sang Pagpangdaugdaug

Sang panahon sang Edad Media, ang kalibutan sang kalabanan nga mga taga-Europa amo lamang ang minuro ukon banwa nga ila ginapuy-an. Handurawa kon ano ang nagsulod sa ila pensar sang una nila nga nakita ang nag-abot nga Rom nga mga pamilya. Madamo nga butang tuhoy sa ila ang makatilingala gid. Luwas sa ila mailum-ilom nga panit, itom nga mata, kag malagtom nga buhok, ang ila pagpamayo, pagsinalayo, kag lenguahe tuhay gid sa mga taga-minuro kag masami nga ginapain sang mga Rom ang ila kaugalingon—isa ka kinabatasan nga ayhan ila nadak-an sa India diin ang mga tawo nabahinbahin suno sa ila tindog sa katilingban. Sa sulod sang mga dekada, ang pagkatingala sang mga Europeanhon amat-amat nga nabuslan sang pagsuspetsa.

Literal nga ginpain ang mga Rom gikan sa komunidad—amo nga napilitan sila nga magkampo sa dulunan sang mga minuro kag wala sila gintugutan nga magsulod sa mga minuro bisan magbakal lang sing pagkaon ukon magsag-ub. “Nagapanguha sila sang mga bata,” suno sa sugidsugid, “kag ginakaon nila ini!” Sa iban nga duog ginaobligar sang kasuguan ang mga Rom nga sa gua sang balay sila magluto agod makita ini sang sin-o man nga luyag mangusisa kon ano ang unod sang ila mga kaldero. Ini nga pagpangusisa masami nga ginahimo paagi sa pag-ula sang kalan-on para sa sina nga adlaw. Indi katingalahan nga ang pila ka Rom nagapangawat sing pagkaon agod mabuhi.

Gin-atubang sang mga Rom ini nga pagpangdaugdaug paagi sa ila suod nga pag-inupdanay. Sa sulod sang mga siglo, nakasapo sila sang pagsakdag kag kalipay sa ila pamilya. Kinaandan na nga ang mga ginikanan nga Rom matinatapon gid sa ila kabataan, kag ang mga kabataan naman mainulikdon gid sa ila mga ginikanan kag ginaatipan sila  tubtob magtigulang. Ginasunod gid sang mga Rom ang tradisyunal nga mga talaksan sang husto kag matinahuron nga paggawi.

Nagasaylosaylo nga Pagkabuhi

Masami nga wala ginaabiabi ang mga Rom, gani pirme sila nagasaylosaylo. Bangod sini nga pagkabuhi, natun-an nila nga mangin lantip nga manugsalsal, manugbolante, kag manuglingaw. Paagi sa sini nga mga serbisyo, sarang nila mapakaon ang ila pamilya. Ginhimuslan sang pila ka babayi nga Rom ang pagpati sang mga tawo nga may gahom sila sa pagpamakot kag nagapakunokuno nga mga manugpakot sila agod makakuarta. Ang pagsaylosaylo nagabulig man nga indi sila tanto maimpluwensiahan sang iban nga kultura kag indi maayo nga kinabatasan paagi sa sobra nga pagpakig-angot sa gadje—ang tawag sang mga Romany sa mga “indi Rom.” *

Sang ulihi, ang pagpangdaugdaug nagdul-ong sa paghingabot. Ang mga Rom ginsubol sa pila ka bahin sang Europa. Sa iban nga duog naman, gin-ulipon ang mga Rom sa sulod sang mga siglo. Sang nag-untat na ang pagpang-ulipon sa ila sang katuigan 1860, naglinapta pa gid ang mga Rom, ang kalabanan sa ila nagkadto sa Nakatundan nga Europa kag sa Amerika. Bisan diin man sila makasayo, ginagamit gihapon nila ang ila lenguahe, mga kustombre kag mga talento.

Bisan pa nga ginamaltrato sila, ang mga Roma kon kaisa nakasapo sing kaayawan paagi sa pagpasundayag sang ila mga talento. Sa Espanya, ang pag-inupdanay sang mga Rom kag sang iban nga kultura amo ang ginhalinan sang musika kag saot nga flamenco, samtang sa Nasidlangan nga Europa, gin-adoptar sang mga musikero nga Rom ang tumandok nga mga ambahanon, nga gindugangan sang ila kaugalingon nga estilo. Naimpluwensiahan sang malulot nga musika sang mga Rom bisan ang klasiko nga mga kompositor, lakip sanday Beethoven, Brahms, Dvořák, Haydn, Liszt, Mozart, Rachmaninoff, Ravel, Rossini, Saint-Saëns, kag Sarasate.

Ang mga Rom sa Moderno nga Kalibutan

Sa karon, duha tubtob lima ka milyon ang kadamuon sang mga Rom—suno sa iban mas madamo pa—nga masapwan sa halos bisan diin lang. Kalabanan nagapuyo sa Europa. Ang kadamuan sa ila wala na nagasaylosaylo, kag ang iban mga manggaranon  pa. Apang sa madamong duog ang mga Rom makabig gihapon nga imol kag makaluluoy, kag masami nga nagapuyo sa mga hayubhayob.

Suno sa teoriya sa politika sang dag-on sang Komunista sa Nasidlangan nga Europa, dapat alalangay ang tanan nga pumuluyo. Gani, ang mga Rom ginhatagan sing trabaho kag ginpabalayan sang gobierno agod makontrol ang ila pagsaylosaylo, kag may pila ka kadalag-an. Sa pila ka tion nagpauswag ini sang kapagros kag pagkabuhi. Apang wala sini madula ang indi maayo nga pagtamdanay sang mga Rom kag indi Rom nga naglawig na sing siniglo.

Ang mga pagbag-o sa politika sa Nasidlangan nga Europa sang katuigan 1990 nagbukas sing bag-ong mga kahigayunan. Apang ini nga mga pagbag-o nag-ungkat sang masakit nga nagligad sang ginbuhinan ang mga programa nga nagasakdag sa ila kag wala na halos ginasunod ang mga kasuguan batok sa diskriminasyon, amo nga nagbudlay liwat ang kahimtangan kag pangabuhi sang mga Rom.

Pagsapo sing Paglaum kag Mas Maayo nga Kabuhi

Subong sini ang kahimtangan sang si Andrea, nga may malagtom nga buhok, nag-eskwela sa Nasidlangan nga Europa. Sia lang ang Rom nga estudyante sa ila klase. Bisan pa maisog, indi niya mapunggan ang paghilibion kon madumduman niya ang mga pagyaguta kag pagsimusimo sa iya. “Pirme lang nga ako ang pinakaulihi nga ginapili kon maggrupogrupo para sa mga hampang,” hinumdom ni Andrea. “Luyag ko nga magpauli sa India sa diin indi ako tuhay. Sa katunayan, isa ka bes may nagsinggit sa akon abyan, ‘Pauli to sa India!’ Nagsabat sia, ‘Mapauli gid man ako kon may kuarta lang ako.’ Indi maayo ang pagtamod sa amon bisan diin. Ginatabog kami bisan diin man kami makadto.” Bangod maayo magsaot si Andrea, nagahandum sia nga mangin bantog agod sa sini nga paagi, kahamut-an sia. Apang sang tin-edyer sia, labi pa sa sini ang iya nasapwan.

“Isa ka adlaw ang isa ka lamharon nga babayi nga si Piroska, isa sa mga Saksi ni Jehova, nagduaw sa amon balay,” saysay ni Andrea. “Ginpakita niya sa akon sa Biblia nga ginahigugma gid kita sang Dios subong indibiduwal kag indi lamang subong kabilugan nga katawhan. Ginpaathag niya nga makatigayon ako sing maayong kaangtanan sa Dios kon luyag ko. Bangod sini nabatyagan ko nga may isa man gali nga nagapabalor sa akon. Nagdugang ang akon kompiansa sa kaugalingon sang mahibaluan ko nga ang tanan alalangay sa pagtamod sang Dios.

“Gin-upod ako ni Piroska sa mga miting sang mga Saksi, sa diin nakilala ko ang mga Rom kag indi Rom kag nakita ko ang ila paghiusa. Nakasapo ako sing matuod nga mga abyan sa tunga sang mga Saksi nga Rom kag indi Rom. Pagkatapos nga makatuon sing Biblia upod kay Piroska sing mga isa ka tuig kag tunga, nangin Saksi ni Jehova man ako.” Sa karon, si Andrea kag ang iya bana bug-os tion nga mga ebanghelisador, nga nagatudlo  sa iban tuhoy sa tudok nga gugma sang Dios sa mga tawo sang tanan nga pungsod.

‘Ginkabig nga Kaangay’

Sa paghinumdom sang iya pagkapamatan-on, ang Rom nga si Hajro nagsaysay: “Masami ako nga madalahig sa gamo bangod sang pag-upod-upod sa pila ka kabataan nga lalaki nga wala nagatahod sa kasuguan. Isa ka bes, gin-aresto ako sang pulis bangod nangawat ako upod sa sini nga kabataan. Sang gindul-ong ako sang mga pulis sa balay, mas nga hinadlukan ako sa reaksion sang akon iloy sangsa mga pulis, bangod kaangay sang madamo nga pamilya nga Rom, gintudluan ako nga sayop ang pagpangawat.”

Sang naghamtong si Hajro, sia kag ang iya pamilya nasugilanon sang mga Saksi ni Jehova. Ang saad sang Biblia nga dulaon sang Dios ang mga problema sa katilingban sang tawo, lakip na ang pagpangdaugdaug kag diskriminasyon, nagtudok gid sa tagipusuon ni Hajro. “Ang mga Rom wala sing kaugalingon nga gobierno nga nagatatap sa ila,” siling niya. “Amo kon ngaa nagapati ako nga labi gid nga maapresyar sang mga Rom ang pagpakamaayo sang Ginharian sang Dios sa tanan nga tawo. Sa karon pa lang nakita ko na ini nga mga kaayuhan. Sang una ko nga pagsulod sa Kingdom Hall, pareho kami sing nabatyagan ni apostol Pedro sang nagsiling sia: ‘Matuod gid nga nahantop ko nga ang Dios wala sing ginapasulabi, apang sa tagsa ka pungsod ang tawo nga nagakahadlok sa iya kag nagahimo sing pagkamatarong kalahamut-an sa iya.’  (Binuhatan 10:34, 35) Ginkabig ako sang tanan nga kaangay man nila. Daw indi ako makapati kon tawgon ako sang mga indi Rom nga phrala—‘utod,’ sa Romany!

“Sang primero, ang pila sang akon himata nagpamatok gid sa akon. Indi nila mahangpan ang mga pagbag-o nga ginahimo ko agod ipahisuno ang akon kabuhi sa mga prinsipio sang Biblia. Apang karon nahangpan na sang amon mga himata kag sang komunidad sang mga Rom nga ang pagtindog sing malig-on sa talaksan sang Dios nagpahalipay sa akon kag may maayo nga mga resulta. Ang kalabanan sa ila luyag man nga magpauswag sang ila kabuhi.” Sa karon, si Hajro nagaalagad subong isa ka Cristianong gulang kag bug-os tion nga ebanghelisador. Ang iya indi Rom nga asawa nga si Meghan, nagatudlo man sa mga Rom kag sa iban pa kon paano ang Biblia makabulig sa ila nga matigayon ang malipayon nga kabuhi—karon kag sa palaabuton. “Bug-os na ako nga ginbaton sang pamilya sang akon bana kag sang ila komunidad,” siling niya. “Nalipay gid sila nga may indi Rom nga nagpakita sing interes sa ila.”

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 24]

Sa karon ang mga Rom nagapuyo sa halos tanan nga bahin sang duta

[Kahon/Mga retrato sa pahina 23]

Sa tion sang Nazi sa Europa, ginpatay ni Hitler ang halos 400,000 ukon kapin pa nga mga Rom sa iya mga kampo konsentrasyon, upod sa mga Judiyo, mga Saksi ni Jehova, kag iban pa. Sang 1940, antes pa naglapnag ang kampanya ni Hitler nga pagpamapas, ang aktor nga si Charlie Chaplin—nga isa ka Rom—naghimo sing pelikula nga The Great Dictator, nga nagailug-ilog kay Hitler kag sa hublag sang Nazi. Ang iban pa nga bantog nga mga Rom naglakip sa aktor nga si Yul Brynner, aktres nga si Rita Hayworth (sa ubos), pintor nga si Pablo Picasso (sa ubos), musikero sang jazz nga si Django Reinhardt, kag ang Macedonianhon nga manug-amba nga si Esma Redžepova. Nangin mga enhinyero, doktor, propesor, kag miembro sang pungsudnon nga parlamento ang mga Rom.

[Credit Lines]

AFP/Getty Images

Photo by Tony Vaccaro/Getty Images

[Kahon/Mga retrato sa pahina 26]

Mga Rom nga mga Saksi

Madamo nga Rom ang nangin Saksi ni Jehova. Ang pila nagaalagad subong mga gulang sa kongregasyon kag bug-os tion nga mga payunir nga ministro. Ginakabig sila nga huwaran sang lokal nga mga opisyal sang gobierno kag sang iban nga indi Rom. Ang isa ka Rom nga Saksi sa Slovakia nagsaysay: “Isa ka adlaw ang amon kaingod nga indi Rom nagpanuktok sa amon apartment. ‘May problema ang amon pag-asawahay, apang nahibaluan ko nga mabuligan ninyo kami,’ paathag niya. ‘Ngaa sa banta mo makabulig kami?’ pamangkot namon. Nagsabat sia, ‘Kon ang Dios nga inyo ginasimba makabulig sa inyo nga mga Rom nga mapauswag ang kalidad sang inyo kabuhi, ayhan mabuligan man niya kami.’ Ginhatagan namon sia sing pasad sa Biblia nga libro tuhoy sa pamilya nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova.

“Sang ulihi ang iya asawa nanuktok sa balay nga may amo man nga pangabay, nga wala nakahibalo nga nakakadto na sa amon ang iya bana. ‘Wala na sing iban pa sa sini nga apartment ang makabulig sa amon,’ siling niya. Ginhatagan namon sia sing kopya sang amo man nga libro. Ang tagsa sa ila nangabay sa amon nga indi manugid sa ila mga tiayon tuhoy sa ila pagkadto sa amon. Pagligad sang isa ka bulan kag tunga, gintun-an namon sa Biblia ang magtiayon. Maayo gid ang pagtamod sang mga tawo sa amon bangod nagakabuhi kami suno sa kamatuoran sa Biblia amo nga nagakadto sila sa amon para sa espirituwal nga bulig.”

[Mga retrato]

Narbonne, Pransia

Granada, Espanya

“Labi gid nga maapresyar sang mga Rom ang pagpakamaayo sang Ginharian sang Dios sa tanan nga tawo.”—Hajro

[Retrato sa pahina 22]

Poland

[Credit Lines]

© Clive Shirley/Panos Pictures

[Retrato sa pahina 22]

Mga Rom sa Inglaterra, 1911

[Credit Line]

By courtesy of the University of Liverpool Library

[Retrato sa pahina 22, 23]

Slovakia

[Retrato sa pahina 23]

Macedonia

[Credit Line]

© Mikkel Ostergaard/Panos Pictures

[Retrato sa pahina 24]

Romania

[Retrato sa pahina 24]

Macedonia

[Retrato sa pahina 24, 25]

Czech Republic

[Retrato sa pahina 24]

Espanya

[Retrato sa pahina 25]

Si Andrea naghandum nga mangin bantog kag kahamut-an paagi sa pagsaot

[Credit Lines sang retrato sa pahina 24]

Romania: © Karen Robinson/Panos Pictures; Macedonia: © Mikkel Ostergaard/Panos Pictures; Czech Republic: © Julie Denesha/Panos Pictures