Pagpaayaw sa Kalangkag sa mga Balita

“ANG tanan nga taga-Atenas kag ang mga dumuluong nga nagapuyo didto walay liwan nga ginagamitan sang ila tion kundi ang pagsugid ukon pagpamati sa bag-o nga butang,” siling sang manunulat sang Biblia nga si Lucas mga 2,000 ka tuig na ang nagligad. (Binuhatan 17:21) Isa ka siglo antes sini, natalupangdan na sang gobierno sang Roma ang interes sang mga tawo sa pinakaulihi nga mga balita, gani gindispley sini ang adlaw-adlaw nga pamantalaan nga Acta Diurna, sa kitaon gid nga mga lugar.

Sang ikapito nga siglo, ang mga Tsino amo ang una nga nakaimprinta sang pamantalaan sa kalibutan, nga ginatawag nga Dibao (Pao). Sa Europa, diin madamo anay ang indi makahibalo magbasa ukon magsulat, may nagalakbay nga mga manugbalita agod ipalapnag ang mga nagakatabo nga mga inaway, mga kalamidad, mga krimen, kag iban pa nga mga butang. Sang ulihi, ang sinulat sang kamot kag tinigib sa kahoy nga mga pamantalaan tuhoy sining mga butang ginabaligya sa mga merkado kag kon may tienda.

Pagligad sang tion, ginlakip sang nagapatikang nga mga kompanya ang importante nga mga balita sa ila mga sulat sa negosyo. Wala magdugay, ini nga mga balita mabasa na sa lain nga pinanid sang papel nga ginatawag nova (news), nga puede mapanagtag.

Ang Ginhalinan sang mga Pamantalaan

Sa panugod sang ika-17 nga siglo, duha ka pamantalaan sa Alemanya ang ginbalhag sing regular. Ang sa Strasbourg nga gintawag nga Relation (nagareport sang mga balita), una nga ginbalhag sang 1605; kag ang sa Wolfenbüttel, nga gintawag nga Avisa Relation oder Zeitung (nagabalita), nga ginbalhag sang 1609. Ang una nga matag-adlaw nga pamantalaan sa Europa amo ang Einkommende Zeitungen (Manug-abot nga Balita), nga ginpagua sa Leipzig, sa Alemanya, sang 1650.

Ang una nga pamantalaan sa Leipzig de-bulsa kadaku kag may apat ka pahina. Wala nagapasunod ang  mga balita nga ginaunod sini. Ang isa ka kopya sining pamantalaan indi tanto ka mahal, apang ang isa ka tuig nga suskripsion sini katumbas sa isa ka bulan nga sueldo sang isa ka mataas sing sueldo nga empleyado. Apang, mabakal gihapon ang mga pamantalaan. Sang tuig 1700, may yara mga 50 tubtob 60 ka pamantalaan sa Alemanya lamang, kag nalab-ot sini ang ginatos ka libo nga mga bumalasa.

Sang primero, ang mga balita nagahalin sa mga sulat, iban pa nga mga pamantalaan, mga postmaster nga nakabaton sing balita paagi sa koreo kag ginakopya ini, ukon sa mga huringhuring nga nabatian lamang sang mga reporter sa publiko nga mga duog. Apang, bangod sang nagadugang nga pagkompetensiahanay, gindugangan sang mga manugbalhag ang mga pahina kag ang kalidad sang mga balita. Nagkuha sila sang ila una nga propesyonal nga mga editor. Kag bangod ang kalabanan nga mga manugbalhag indi makasarang sing masangkad nga network sang mga tiliman-an kag mga dyurnalista, ang kalangkag sa mga balita nagdul-ong sa pagporma sing mga ahensia sang mga balita agod magtipon kag magpanagtag sing mga balita sa nagasuskriber nga mga manugbalhag.

Importante kag Mabuligon nga mga Imbension

Wala sing mga pamantalaan kon wala ang mapuslanon nga mga imbension, ilabi na ang movable type nga imprintahan ni Johannes Gutenberg. Ang dugang pa nga mga imbension nagpahapos kag nagpabarato sang pag-imprinta sing mga pamantalaan. Halimbawa, sang katuigan 1860, sa pag-abot sang web rotary press, ang pag-imprinta ginahimo na sa rinolyo nga mga papel sa baylo nga sa mga pinanid lang. Wala magdugay, ang Linotype nga makina gingamit sa paghimo sing tingga nga mga tipo agod areglahon nga mga pahina para imprintahon. Nian, sang hingapusan nga bahin sang ika-20 nga siglo, ginbuslan sang computer typesetting ang de-mano kag mahal nga pag-imprinta.

Sa amo man nga tion, labi nga nagdasig ang mga balita sang lapnag nga gingamit ang telegrapo sang katuigan 1840, ang makinilya sang katuigan 1870, kag ang telepono sang mga amo man nga tion. Sa kabuhi karon sang minilyon, kinaandan na nga ginagamit sang mga kompanya sang pamantalaan ang mga kompyuter, e-mail, kag mga fax machine. Maabtik nga makaabot ang mga reporter sa mga duog diin nagakatabo ang butang nga luyag nila ibalita​—⁠paagi sa tren, salakyan, kag eroplano. Kag ang madasig nga mga transportasyon nagadul-ong sing mas madamo pa nga mga pamantalaan.

Ano ang Ginareport sa mga Pamantalaan?

Ang pagpangita sing bastante nga mga balita indi problema sa madamo nga mga duog sa aton daw nagagamay nga kalibutan. “Mabudlay nga magpili gikan sa madamo kag walay katapusan nga mga balita,” suno sa mga editor sang Frankfurter Allgemeine Zeitung. Sa Alemanya, ang mga ahensia sang balita nagapadala sa mga pamantalaan sing mga 2,000 ka balita kada adlaw. Labi pa gid nga indi na masarangan sang mga editor sa pamantalaan ang tuman kadamo nga mga balita gikan sa mga reporter, mga dyurnalista, mga manugbalita kag iban pa nga mga tiliman-an.

Dos-tersia sang mga balita ang mga pahibalo​—⁠mga press statement kag mga report tuhoy sa iskedyul sang mga okasyon, subong sang mga konsierto, mga isport, kag mga komperensia. Dapat nahibaluan sang mga editor kon sin-o ang mga bumalasa agod mapaayawan nila ang kalangkag sa impormasyon sa mga topiko nga makapainteres, nga mahimo maglakip sang mga patubas, mga anibersaryo, kag mga selebrasyon.

Ang mga seksion sang isport, mga pahina sang komiks, politikal nga mga karikatura, kag editoryal amo ang masami gid nga makita sa mga pamantalaan. Ang mga sugilanon, mga report gikan sa iban nga mga pungsod, kag mga interbyu sa prominente nga  mga tawo kag mga eksperto sa partikular nga mga topiko masami nga makatudlo kag makawiwili.

Ang mga Pamantalaan Yara sa Krisis

“Ang industriya sang pamantalaan sang Alemanya yara sa pinakadaku nga krisis sa pinansial sa maragtas sini,” report sang pamantalaan nga Die Zeit sang 2002. Kag sang 2004, ang Swiss Press Association nagreport sang pinakamanubo nga kabug-usan nga sirkulasyon sa napulo ka tuig. Ano ang natabo sa interes anay sa mga pamantalaan?

Ang isa ka rason amo ang pagnubo sang ekonomiya sa bug-os nga kalibutan, amo nga nabuhinan ang mga pasayod nga ginahalinan sang dos-tersia nga kita sang mga pamantalaan. Sa ulot sang 2000 kag 2004, nagnubo sing 43 porsiento ang kita sa mga pasayod sang U.⁠S. Wall Street Journal. Magadamo pa ayhan liwat ang mga pasayod subong resulta sang pag-ayo sang ekonomiya? Madamo nga mga pasayod may kaangtanan sa mga propiedad, mga trabaho, kag mga salakyan ang wala na sa mga pamantalaan kundi yara na sa Internet. Sa karon ang mga pamantalaan nagapakigkompetensia sa elektroniko nga sahi sang media​—⁠radyo, telebisyon, kag Internet.

Sa pihak nga bahin, ang kalangkag sa mga balita yara sa gihapon. Ang propesor sang pagtuon tuhoy sa industriya sang media nga si Axel Zerdick nagsiling sa isa ka pamantalaan sa Frankfurt sa Alemanya: “Ang krisis indi gid man subong ka serioso sa ginapatihan sang kalabanan nga mga dyurnalista.” Ang nagapanguna nga editor sang isa ka pamantalaan sa Alemanya nga may amo man nga pagtamod nagsiling: “Ang pamantalaan padayon nga nagabaskog.”

Bisan pa ibutang ta nga wala sing makadaug sa mga pamantalaan sa mas maid-id nga pagtuptop sa mga hitabo kag sa ikasarang sini nga pukawon ang interes sang publiko, ang mga pamangkot amo gihapon: Masaligan bala naton ang ila pagtamod sa mga balita? Paano ka makabenepisyo sing labi gikan sa mga pamantalaan nga imo ginabasa?

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

DYURNALISMO​—ISA KA MAKAHALANGKAT NGA PROPESYON

Ang isa mahimo maila sa mga dyurnalista. “Bugal gid sang isa ka dyurnalista nga makita ang iya ngalan subong isa ka editor ukon manunulat sa mga pamantalaan,” baton sang isa ka madugay na nga dyurnalista sa Pransia. Apang, ang dyurnalismo may mga kalugaw-an man​—⁠maunahan ka sang imo karibal sa pagreport sang isa ka balita, ang tawo nga luyag mo interbyuhon madis-ayri, madugay nga paghulat sa isa ka okasyon nga wala madayon.

Ginsambit sang isa ka manunulat sa pamantalaan sa Poland ang isa pa ka hangkat. “Wala kami makahibalo kon san-o kami may libre nga tion ukon kon san-o kami matrabaho,” siling niya. “Kon kaisa apektado gid ang amon pribado nga kabuhi, kag mahimo nga pati ang amon pamilya bangod sang amon hilingagawon pirme nga pagtrabaho.” Kag ang isa ka dyurnalista anay sa Unyon Sobyet nagsugid sang ayhan pinakadaku nga kalugaw-an, “Nagbakabaka gid ako, apang wala man lang gali mabalhag.”

Ang isa ka manunulat sa isport sang pinakadaku nga pamantalaan sa Netherlands nagsugid: “Pirme ako ginasingganan nga ignorante ako. Nagakaakig ukon nagakalugaw-an ang pila sa mga bumalasa, kag bangod nga ang emosyon indi mapunggan kon kaisa sa mga isport, luyag pa gani ako patyon sang mga tawo.” Apang, ngaa nga nagapadayon gihapon ang mga dyurnalista?

Ang matuod, para sa iban, mahimo nga bangod lamang ini sa sueldo​—⁠apang indi tanan kuarta lang ang ginaamar. Ang isa ka dyurnalista nga nagatrabaho sa isa ka pamantalaan sa Pransia nagsiling nga nanamian sia magsulat. Ang taga-Mexico nga dyurnalista nagsiling, “Ang importante amo nga nakasugid ikaw sing impormasyon nga dapat mahibaluan.” Kag sa Japan ang isa ka senyor nga editor sang ikaduha nga pinakadaku nga pamantalaan sa kalibutan nagsiling, “Nalipay gid ako kon makabulig ako sa mga tawo kag kon mapadapat ang hustisya.”

Siempre pa, indi lamang mga dyurnalista ang nagahimo sang mga pamantalaan. Depende sa kadakuon kag istruktura sang isa ka imprintahan, mahimo may yara pa mga editor, mga proofreader, mga fact checker, mga archivero, kag madamo iban pa nga nagahimakas gid, apang wala ginabutang ang mga ngalan sa pamantalaan, agod nga makatigayon ka sing pamantalaan.

[Mga Retrato sa pahina 4]

Ang pamantalaan sang Alemanya sang una kag ang isa ka moderno nga “newsstand”

[Credit Line]

Early German newspaper: Bibliothek für Kunst-und Antiquitäten-Sammler, Vol. 21, Flugblatt und Zeitung, 1922