Ang Kamatis—Madamo gid sing Magamitan nga “Utan”

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

“ANO na lang kon wala sing kamatis!” tuaw sang Italyana nga ginang sang puluy-an. Amo man sini ang ginabatyag sang madamo pa nga manugluto sa bug-os nga kalibutan. Sa pagkamatuod, ang kamatis ingrediente sa mga resipe sang madamo nga kultura. Amo ini ang masami nga ginatanom sang mga may hardin sa balay. Apang prutas bala ini ukon utan?

Sa pagkamatuod ang kamatis isa ka prutas bangod isa ini ka bunga nga may mga liso. Apang, ang kalabanan nga mga tawo nagahunahuna nga utan ini, kay masami ini ginalakot sa mga sud-an. Ining marimis nga pagkaon may makawiwili nga nagligad.

Makawiwili nga Maragtas

Sa Mexico gintanom sang mga Aztec ang kamatis agod kaunon. Sang temprano nga bahin sang ika-16 nga siglo, ang nagbalik nga Espanyol nga mga mananakop nagdala sini pa Espanya kag, gintawag ini nga tomate, gikan sa Nahuatl nga tinaga nga tomatl. Wala magdugay ining bag-o nga pagkaon naluyagan na sang Espanyol nga mga komunidad sa Italya, Aminhan nga Aprika, kag Natung-an nga Sidlangan.

Sang ulihi nga bahin sina nga siglo nakalab-ot ang kamatis sa naaminhan nga Europa. Sang primero ginhunahuna nga makahililo ini kag ginapatubo subong isa lamang ka dekorasyon nga tanom sa hardin. Bisan pa katapo sang pamilya nightshade, nga ang mga dahon malangto kag ang mga sanga makahililo, ang bunga sini indi gid makahalalit.

Mahimo gid nga dalag ang una nga kamatis nga nag-abot sa Europa, kay ang mga Italyano nagtawag sini nga pomodoro (bulawan nga mansanas). Gintawag ini sang Ingles nga mga tawo nga tomate kag sang ulihi tomato, apang ang termino nga “mansanas sang paghigugma” nangin popular man. Halin sa Europa gindala sang mga kolonista pabalik ang kamatis tabok sa Atlantiko pa Aminhan nga Amerika, nga sang ulihi, sang ika-19 nga siglo, nangin importante ini nga kalan-on.

Talalupangdon nga Bariedad kag Pagkapopular

Mamangkot kon ano ang kolor sang kamatis, kag masami gid nga ang sabat “pula.” Apang nahibaluan mo bala nga may mga bariedad man nga dalag, kahilkahilon, duag-rosas, purpura, kaki, puti, ukon berde, kag ang iban gurayguray pa gani? Indi tanan tipulon. Ang iban matapan ukon korte itlog ukon peras. May yara nga daw patani ka gamay ukon daw inumol ka dalagku.

Ining popular nga pagkaon nagpamuhi tubtob sa Iceland sa aminhan kag tubtob sa New Zealand sa bagatnan. Ang panguna nga nagapatubas sini amo ang Estados Unidos kag ang nabagatnan nga mga pungsod sa Europa. Gintanom ini sa mga greenhouse sa mas mabugnaw nga klima, kag sa kigas nga mga rehiyon naman ginapatubo ini sa hydroponic nga pamaagi​​—⁠nga amo, sa isa ka gintimpla nga sustansia nga wala sing duta.

Ang kamatis amo gihapon ang paborito sang mga mahilig magtanom. Madali ini patubuon, kag bisan ang diutay lang nga tanom makaaman na sing bastante nga kamatis agod makaon sang isa ka gamay nga pamilya. Kon limitado ang imo lugar, mangita sing mga bariedad nga nagapamuhi sa ugsaran kag sa mga kahon sa bintana.

Mga Panugda kag mga Impormasyon sa Kapagros

Nagapigaw ang sabor sang kamatis sa mabugnaw nga temperatura, gani indi ini pag-ibutang sa repridyeretor. Agod magdasig ang pagkaluto sini, ibutang ini sa bintana nga masilakan sang init sang adlaw ukon ibutang ini sa yahong nga may isa ka luto nga kamatis ukon saging ukon sa sirado nga puyo sing pila ka adlaw sa hustuhan lang nga temperatura.

Maayo gid sa imo kapagros ang kamatis. May bitamina A, C, kag E ini, kag subong man potassium, calcium, kag mineral nga mga asin. Nadiskobrehan man sang mga manugpanalawsaw nga madamo gid ini sing lycopene, isa ka mabaskog nga antioxidant, nga ginpanugda, nga nagabuhin sang risgo sang pila ka balatian, subong sang kanser  kag balatian sa tagipusuon. Mga 93 tubtob 95 porsiento sang kamatis ang tubig, kag ang mga indi luyag magtambok malipay sa paghibalo nga manubo gid ini sing kalori.

Manamit Gid kag Madamo sing Magamitan

Kon magbakal ka sing kamatis, ano nga sahi ang imo pilion? Ang pamilyar nga pula, nga amo ang kinaandan nga bariedad sampat gid sa mga ensalada, sabaw, kag sarsa. Ang gamay nga mga kamatis nga duag pula, duag-kahil, ukon dalag, matam-is gid, bangod dagaya ini sing kalamay, kag manamit gid kaunon nga hilaw. Kon magaluto ka sing pizza ukon sing pasta, maayo pilion ang korte itlog nga kamatis. Ang dalagku nga kamatis​​—⁠nga madamol ang panit​​—⁠maayo butangan sing panakot sa sulod ukon igaang. Ang berde nga kamatis, kon kaisa may gurayguray, maayo gid ipanakot. Sa pagkamatuod, ang kamatis nagapanamit kag nagapatahom sa nanuhaytuhay nga manamit nga utan, itlog, pasta, karne, kag isda. Kon indi ka makatigayon sing preska nga mga kamatis, wala sing duhaduha nga makakita ka sing madamo nga ginadelata sa inyo lokal nga balaligyaan.

Ang tagsa ka manugluto may kaugalingon nga paagi sa paggamit sang kamatis, apang yari ang pila ka panugda nga mahimo mo tilawan.

1. Maghanda sing isa ka madali kag makagalanyat nga pampagana sa pagkaon paagi sa pagsampawsampaw sang kinihad nga kamatis, mozzarella nga keso, kag abokado. Wisikan sing sarsa sang lana sang olibo kag black pepper, kag dekorasyunan sang dahon sang basil.

2. Maghimo sing Greek salad paagi sa pagsakot sang ginkihad nga kamatis, pipino, kag feta nga keso nga may itom nga olibo kag ginkihad nga sibuyas bombay. Asini kag butangi sing pepper, kag iserbe nga may lana sang olibo kag lemon juice.

3. Maghimo sing Mexican salsa nga may preska nga ginkihad nga kamatis, sibuyas bombay, green chillies, kag kulantro, nga ginasamo tanan sa duga sang suha.

4. Maghimo sing simple apang marimis nga tomato sauce para sa pasta paagi sa pagbutang sa kalaha sang isa ka lata nga tinuktok nga kamatis, diutay nga kalamay (ukon ketsup), diutay nga lana sang olibo, isa ka bilog nga tinuktok nga ahos, pila ka herba subong sang basil, dahon sang laurel, ukon oregano, asin, kag pepper. Pabukali, kag paalangayi sing mga 20 minutos tubtob maglapuyot ang sarsa. Ibubo ini sa imo naluto kag napamala na nga pasta.

Ang madamo sing magamitan nga kamatis isa lamang ka halimbawa sang makatilingala nga bariedad sang pagkaon nga gintuga agod magamit naton.